Divyasha Doshi

સાસુ-વહુના સંબંધો એટલે મા-દીકરી જેવા હોય તે હાલ થોડો સમયથી જ જોવા મળે છે. બાકી તો સાસુ-વહુની વાત આવતાં જ એકબીજાના જાની દુશ્મનની જેમ વર્તતી સ્ત્રીઓની જ કલ્પના આવે. સારું સાસરું મળે તે માટે જ વ્રત છોકરીઓ કરે છે તેમાં દરેકની પ્રાર્થના હોય કે સાસુ સારી મળજો. અત્યાર સુધી અનેકવાર સવારમાં અખબાર વાંચતા એવા સમાચાર વાંચવા મળતાં કે સ્ટવ ફાટતાં દાઝી જવાથી વહુનું મોત. મોટાભાગે તો વહુને બાળી નાખવામાં સાસરિયાઓનો તેમાં ય સાસુજીનો મોટો હાથ હોય. દહેજ માટે જ મોટાભાગે આવા અકસ્માતો સર્જવામાં આવતા. એક વહુ મરે તો દીકરાને બીજીવાર પરણાવીને વધુ દહેજ લાવી શકાય તેવું વિચારાતું હશે. ખેર, ત્રણ દિવસ પહેલાં જ અખબારમાં વાંચવા મળ્યું કે કાંદિવલી ચારકોપના એક મકાનમાં સાસુ-વહુનો ઝઘડો થતાં ડમ્બ બેલથી વહુએ સાસુને મારી નાખી. 

જાન્યુઆરી મહિનામાં ફેસબુક પર એક વીડિયો ફરતો હતો. ઉત્તર પ્રદેશમાં એક વહુ પોતાની ખાટલાવશ સાસુને ઢોર માર મારતી હતી. જો કે આ તો થોડાં અપવાદરૂપ કિસ્સાઓમાં જ વહુ-સાસુને મારતી હોય એવું બને છે. જ્યારે સામે પક્ષે એવા કેટલાય કિસ્સાઓ બનતાં હોય છે જેમાં સાસુ-વહુને શારીરિક-માનસિક ત્રાસ આપતી હોય. પેલું લોકગીત અહીં સાંભરે છે .

દાદા હો દીકરી ...વાગડમાં ના દેશો રે સંઈ ...વાગડની વઢિયાળી સાસુ ....

આવું ફક્ત ભારતમાં જ બને છે એવું નથી. વિદેશમાં પણ બને જ છે. સાસુ-વહુનું રાજકારણ સત્તાની સાઠમારી માટે જ હોય છે. બન્નેને પોતાનો અહ્મ હોય છે જે પોતાની સત્તા સ્થાપવા કે પુરવાર કરવાનાં પ્રયત્નો કરે છે. સાયકોલોજિસ્ટ ડૉ. ટેરી એપ્ટર કેમ્બ્રિઝ યુનિવર્સિટીની ન્યુહેમ કોલેજમાં ભણાવે પણ છે તેમણે ‘વ્હોટ ડુ યુ વોન્ટ ફ્રોમ મી?’ પુસ્તક લખતા પહેલાં બે દાયકા સુધી સાસુ-વહુના સંબંધો અંગે રિસર્ચ કર્યુ છે. તેઓ લખે છે કે સાસુ-વહુ એકબીજાને સતત ઉતારી પાડે નીચું દેખાડવાનો પ્રયત્ન કરે છે અથવા એકબીજાની નિંદા કરતા હોય છે. એકબીજામાં નેગેટિવિટી જ શોધતા હોય છે. હકીકતે સાસુ પોતાના દીકરા પરથી બધા હક જતાં કરવા નથી માગતી. દીકરાના જીવનમાં આવેલી બીજી સ્ત્રીનું મહત્ત્વ વધતાં તેનો અહ્મ ઘવાય છે. તો વહુ પોતાના પતિ પર આધિપત્ય જમાવવા માટે જે દીકરાને માતા તરફ ઢળતો સાંખી નથી શકતી. બન્ને સ્ત્રીઓ ખરાબ નથી હોતી, પરંતુ સત્તા સ્થાપિત કરવા માટેનું રાજકારણ તેમને નિમ્નસ્તરે લઈ જઈ શકે છે. બન્ને એકબીજાને પોતાના જીવનમાં નડતરરૂપ માને છે કે પછી બને છે. 

તેમાં આપણે ત્યાં સાસુ-વહુની સિરિયલો વધારો કરે છે. સાસુ ખરાબ જ હોય તેવી માન્યતાઓ અને આવેલી વહુ પોતાનો દીકરો છીનવી લેશે તેવી આશંકા ધીમું ઝેર બની રહે છે. સતત સંઘર્ષો ક્યારેક સીમાઓ પાર કરીને હિંસક બની જાય તે સમજાય તે પહેલાં મોડું થઈ ગયું હોય છે. આ બે સ્ત્રીઓએ સતત સાથે રહીને કામ કરવાનું હોય છે. સવારે ચા બનાવવાથી માંડીને જમવાનું બનાવવું, ઘરના અન્ય નાનાં મોટાં કામ કરવાના, બાળકોનો ઉછેર વગેરે બાબતે સતત સંઘર્ષ થતો રહે છે. કેટલીક એવી સ્ત્રીઓ હોય છે જે આ સમજણપૂર્વક પોતાના અહ્મને બાજુએ મૂકીને સામી વ્યક્તિનો વિચાર કરી પરિસ્થિતિ બદલે છે. આપણી ધારાવાહિકો અને ફિલ્મો બળતાંમાં ઘી હોમવાનું કામ કરતાં મોટેભાગે સાસુ ને કે વહુને ખરાબ જ દર્શાવે. તેમની વચ્ચેનો સંઘર્ષ જ વાર્તાનો વિષય બને છે. આ સંબંધોને સૂલઝાવવાના પ્રયત્નો થતાં નથી કે તેના વિશેની ચર્ચાઓ પણ વધુ થતી નથી, કે ન તો તે માટે આપણે ત્યાં કાઉન્સેલિંગ કરવાની પ્રથા છે. સાસુ વહુને મારે કે વહુ સાસુને મારે તે બેમાંથી એકપણ બાબત ઈચ્છનીય નથી. વહુને સાસુ મા દીકરી ન બની શકે તો કંઈ નહીં, પણ માનવીય ધોરણે મિત્ર માફક એકબીજા સાથે પોતાની લાગણીઓ વિશે ચર્ચા કરે તો પણ એમાંથી રસ્તા નીકળી શકે છે. માનવીય દૃષ્ટિકોણ કેળવવાથી સંબંધોમાં વચ્ચે આવતી દરેક માનસિક કે શારીરિક હિંસાને ટાળી શકાય છે.

અમારી બાજુમાં રહેતો સાત વરસનો છોકરો ક્યારેક પેન્ટ પર પાછળ પૂંછડીની જેમ દોરી લગાવી , હાથમાં લાકડી લઈને કમ્પાઉન્ડમાં દોડા દોડી કરતાં બૂમો મારતો હતો જય બજરંગબલી.... તો ક્યારેક પેન્ટ પર અન્ડરવેઅર પહેરી, મોઢા પર દાદાની બુઢિયા કેપ પહેરે અને હાથમાં મોજા પહેરી, ગળામાં ટુવાલ બાંધી સુપર મેન કરતો દોડા દોડી કરતો હોય. તો વળી ક્યારેક હાથ મોજાં અને ગોગલ્સ પહેરી બેટમેન બને. તો ક્યારેક ભીમ... તેની રચનાત્મક વેશભૂષા જોઈને અચરજ થાય, માન થાય અને દેખાય કે સુપરહીરોની અસર તત્કાલ છોકરાઓ પર પડે છે. છોકરીઓ ક્યારેય બાળપણમાં પણ સુપરહીરોથી અંજાતી નથી કે ન તો તેની કોપી કરવાના પ્રયત્નો કરે છે. 

સુપરહીરો એટલે કે જે શક્તિશાળી હોય. તે ગમે ત્યાં પલકવારમાં જઈ શકે. ઈવિલ ફોર્સ એટલે કે નકારાત્મક શક્તિઓ સામે લડે. લોકોને મદદરૂપ બને. ટૂંકમાં સંવેદનશીલ હોય, શક્તિશાળી હોય અને બીજાથી જુદો હોય. તેનામાં જે ચમત્કારિક શક્તિ હોય તે બહારથી ઓઢેલી હોય, એટલે જ તેમના ડ્રેસકોડ પણ બીજાથી અલગ યુનિક હોય. બધું જ કાલ્પનિક હોય પણ સુપરહીરોઝ પાસે દુ:ખ માનવીય હોય. એકલતાનું કે લોકો તેના ઈરાદાને સમજી ન શકે અને પોતાની વ્યક્તિઓને ખોવાનું પણ. સાથે જ સતત સતર્ક રહેવાનું કારણ કે કોઈને કોઈ તેને ખતમ કરવા કે તેની શક્તિઓને ખતમ કરવા તેની પાછળ પડ્યું હોય. સુપરહીરોના જીવનમાં પણ સંઘર્ષ તો હોય જ. ક્યારેય એવું નથી બનતું કે સુપરહીરો એટલે કોઈ તકલીફ જ નહીં. બસ સદા આનંદ અને મોજ હોય. હકીકતે તો દરેક વ્યક્તિ આવી જ એક સ્થિતિની કલ્પના કરતી હોય છે. તે છતાં એ સમજ આપણા સુધી પહોંચતી નથી કે જો સંઘર્ષ જ નહોય, દુ:ખ કે પીડા જ ન હોય તો સુપર હીરોની જરૂર જ ન રહે. નકારાત્મક, ખરાબ શક્તિઓ, સંજોગો સામે લડવા માટે હકારાત્મક, સારી શક્તિ એટલે ઉત્તમ વ્યક્તિ જેને આજની પેઢી સુપર હીરોના નામે ઓળખે છે તેની જરૂર પડે છે. કૈકયી, મંથરા અને રાવણ ન હોત તો રામની કથા કઈ રીતે કહેવાત ?

સુપરહીરોની જરૂર કેમ પડી ? એ સવાલ જરૂર થાય. સુપરહીરોઝ પશ્ર્ચિમી દેશનો કોન્સેપ્ટ છે એવું ન કહી શકાય. આપણે ત્યાં પુરાણો અને કથાઓમાં અનેક સુપરહીરો છે. ધર્મ સાથે સુપરહીરો જોડાયેલા છે. તેને આપણે પૂજીએ છીએ. કૃષ્ણ, રામ. હનુમાન, ગણપતિ, અર્જુન, ભીમ વગેરે અનેક નામો ગણાવી શકાય. જેમની પાસે ચમત્કારિક શક્તિ હતી. તેઓ સારા હતા અને ખરાબની સામે લડ્યા હતા. તે છતાં તેમણે અન્યાય સહેવા પડ્યા. દુ:ખો વેઠવા પડ્યા. છે. આપણા સુપરહીરોઝ જીવન વિશે જે અનેક પ્રશ્ર્નો આપણને થાય છે તેને સમજાવે છે. કૃષ્ણએ ગીતા કહી. અન્યાય સામે અને જરૂર પડે પોતાની વ્યક્તિઓમાં રહેલી નકારાત્મક શક્તિઓનો સામનો કરવાનું ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું. પુરુષોત્તમ રામે ઉત્તમ વ્યક્તિ, પુરુષ બનવાના રસ્તા દાખવ્યા. હનુમાન સંપૂર્ણ સમર્પણ શીખવે છે તો ગણેશજી બુદ્ધિનો સદ્ઉપયોગ કરવાનો રસ્તો ચીંધે છે.

આપણે વિકાસ કરતા ગયા. ટેકનોલોજીનો યુગ આવતા બુદ્ધિવાદી અભિગમ કેળવાયો. એને કારણે ધર્મને નકારવાનો યુગ આવ્યો. ધર્મને નકારો એટલે તેની સાથે સંકળાયેલાં પાત્રોને પણ નકારવા પડે. તે છતાં જીવન તો છે જ. જીવનના પ્રશ્ર્નો પણ રહે જ છે. એ પ્રશ્ર્નોને ઉકેલવાના ઉપાયો નથી મળતા. દુ:ખ, પીડા, અન્યાય, ખરાબ સંજોગો કે વ્યક્તિ સાથે કઈ રીતે પનારો પાડવો તે સમજાય નહીં. એટલે જ પશ્ર્ચિમમાં અનેક સુપરમેનનાં પાત્રો લોકોની ખૂબ નજીક આવ્યાં. સુપરમેન, બેટમેન, આર્યન મેન અને એવેન્જર્સની સિરિઝ બની. લોકો એ ફેન્ટસીમાં જીવવા લાગ્યા. જીવનની તકલીફોમાંથી, સંઘર્ષોમાંથી પૂરા ફોર્સ - જોશ સાથે માર્ગ કાઢવાની વાત સુપરહીરોઝની સ્ટોરીમાંથી મળે છે. દુ:ખરૂપ, પીડાદાયક સંજોગો જેમાં કોઈ રસ્તો દેખાય જ નહીં તે અંધકારની સામે પૂરી તાકાતથી ઝઝૂમવાની પ્રેરણા આ સુપરહીરોઝ આપે છે. બાળપણમાં કલ્પના કરીને ફેન્ટસી સ્વરૂપે તે પોષાય છે. આમ તો દરેક વ્યક્તિની ઈચ્છા હીરો બનવાની હોય છે, પરંતુ જીવનના પડકારો વિલન જેવા પુરવાર થાય છે. તેની સામે ઝઝૂમવું સહેલું નથી હોતું. ક્યારેક બહારી સંજોગોના પડકાર હોય છે તો ક્યારેક પોતાને મળેલી મર્યાદાના પડકારોનો તેમાં ઉમેરો થતો હોય છે. જેમકે બે હાથ અને પગ વિનાનો નિકોલસ જેમ્સ લોકો માટે પ્રેરણારૂપ બની રહ્યો છે. હાથ, પગ વિના પણ સામાન્ય જીવન જીવે છે. તરે છે, બરફ પર સ્કીઈંગ કરે, દરિયા પર સર્ફ કરે, પેટાળમાં સ્કૂબા ડાઈવિંગ કરે. પોતાની રોજિંદી ક્રિયાઓ અને જીવનના દરેક કામ જાતે કરે. પોતાને મળેલી ખામીઓને રડ્યા વિના તેને પાર કરી લોકોને પ્રેરણાત્મક બની રહ્યો છે. સુંદર સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરી એક બાળકનો પિતા પણ છે. 

જ્યારે સુપરહીરોઝે બહારથી પાવરનો અંચળો ઓઢેલો હોય છે. વિદેશી સુપરહીરોઝ પોતાની ઓળખ છુપાવવા માટે અને સામાન્ય વ્યક્તિથી જુદા દેખાવા માટે અંચળા જેવા પોષાકો પહેરે છે. જો તે અંચળો-પોષાક ન હોય તો તેમની પાસે કોઈ શક્તિ હોતી નથી. અને તેઓ કોઈને તો શું પોતાને ય મદદરૂપ થઈ શકતા નથી. બાહ્ય અંચળાને કારણે કોઈ તેમને ઓળખી શકતું નથી. તેમની એ શક્તિઓની ઓળખ કેટલીક અંગત વ્યક્તિઓને જ હોય છે. સુપરમેનની વાત જોઈએ તો શરૂઆતમાં સુપરમેન પોતાના ફાયદા માટે જ શક્તિનો ઉપયોગ કરે છે. પણ પછી પોતાનાં પ્રિય અંકલનું અપમૃત્યુ જોઈ તેને આઘાત લાગ્યો અને તે સમાજસેવા તરફ વળ્યો. બેટમેન પણ પોતાનાં માતાપિતાનું ખૂન જોઈને ગુનાઓને ખતમ કરવાની જંગ છેડે છે. સાયન્સ ફિકશન હલ્કની વાત પણ કરવી પડે. સાયન્સની શોધથી મહાકાય શરીર બને માણસ વધુ શક્તિશાળી બને એટલે બીજા માનવોને તેનો ભય લાગે અને તેને અપનાવે નહીં. વળી પીડા એ હલ્કને ખૂંખાર થવા મજબૂર કરે જે માનવી સ્વરૂપે નથી હોતો. માનવ સતત ભયભીત થઈને જીવે છે. તેને ભય લાગે છે તેથી જ તેણે શસ્ત્રો બનાવ્યાં. 

વાસ્તવિક જીવનમાં આપણે તેને જ હીરો કહીએ છીએ જેઓ સમાજસેવા કરે છે. ખરાબતત્ત્વો સામે લડે છે. ગુનેગારોને પકડે છે. સામાન્ય પુરુષ એક સાથે દશ જણા સાથે લડી શકતો નથી. હવામાં લોકોને એક જ હાથે ઉછાળી શકતો નથી. એટલે જ જ્યારે ફાઈટિંગનાં દૃશ્યો આવતા ફિલ્મોમાં ત્યારે સીટીઓ અને તાળીઓ પણ થિયેટરોમાં સાંભળવા મળે છે. ટપોરી પણ હીરો હોય છે ફિલ્મમાં, તેને સુંદર, શિક્ષિત હીરોઈન મળી જાય છે. જ્યારે હકીકતમાં એવું નથી બનતું. આમ આપણી હિન્દી ફિલ્મોનો હીરો સુપરહીરો જેવી જ તાકાત ધરાવતો હોય છે એટલે ક્રિશ કે દ્રોણ કે પછી રાવન જેવા સુપરહીરો ન ચાલ્યા. કારણ કે ગીત, ડાન્સ, રોમાન્સ અને વિલન સામે એકલે હાથે ફાઈટિંગના મસાલા સિવાય ફિલ્મ ચાલે નહીં. વળી તેની સિકવન્સ પણ ન બની શકી કારણ કે સુપરહીરો દર વખતે નવી હીરોઈન સાથે રોમાન્સ કરે તે આપણા સંકુચિત, સંસ્કારી માનસ માટે સ્વીકારવું અઘરું છે.બીજું કે જીવનના દરેક પડકારો સામે,સંજોગો સામે લડવું અઘરું છે. માણસની મર્યાદા હોય છે. વળી આજે રાજકારણ, આતંકવાદ, રોજબરોજની તાણ પણ આપણને પડકારરૂપ લાગે છે. ત્યારે ફેન્ટસીરૂપ આવા સુપરહીરોઝનાં પાત્રો પુરુષોને પ્રેરણાદાયી બને છે. જો કે સ્ત્રીઓને આવા સુપરહીરોઝની ફિલ્મોમાં રસ પડતો નથી. કારણ કે વાસ્તવમાં તેને સામાન્ય પુરુષ સાથે જ જિંદગી વિતાવવાની હોય છે. યુદ્ધમાં કે આપણી સીમાની સુરક્ષા કરતાં કે આતંકવાદની સામે લડતાં મૃત્યુ પામતા સૈનિકો સુપરહીરો લાગે છે. કારણ કે લાખો લોકોમાં કેટલીક વ્યક્તિઓ જ સૈન્યમાં જોડાતી હોય છે. કારણ કે તેમાં એશો-આરામ નથી પણ સતત પડકારો ઝીલવાના હોય છે. જો કે કેટલાક પુરુષો માટે હિટલર પણ હીરો હતો અને આતંકવાદી ઓસામા કે બગદાદીને પણ હીરોઝ માને છે નહીં તો આટલા બધા પુરુષો તેમને પોતાના નેતા કઈ રીતે માની શકે છે ? દરેક વ્યક્તિ સુપરહીરો બની જ શકે છે પોતાની સામે આવી પડેલી ઝંઝાવાતી પરિસ્થિતિઓમાંથી માર્ગ કાઢીને. કે પછી એશોઆરામનું સહેલું જીવન ત્યજીને નવો માર્ગ બનાવવાનો પરિશ્રમ કરીને.

ટુબી ઓર નોટ ટુ બી(હોવું - ન હોવું) ... શેક્સપિયરના હેમલેટ નાટકના ત્રીજા અંકમાં વપરાયેલ આ સ્વગતોક્તિ દુનિયાભરમાં અસમંજસ અને દ્વિધાની લાગણી દર્શાવવા માટે પ્રસિદ્ધ છે. એવો જ ભાવ અંગ્રેજીમાં લખતા વિક્રમ શેઠે વરસો પહેલાં અનુભવ્યો હતો. વિક્રમ શેઠની બીજી ઓળખ એ પણ કે તેઓ ભારતનાં પ્રથમ મહિલા જસ્ટિસ લીલા શેઠના પુત્ર છે. લેખક-કવિ વિક્રમ શેઠ હાઈલી એજ્યુકેટેડ છે. આજે ૬૩ વરસના વિક્રમ શેઠને કિશોરવયની ઉંમરે છોકરીઓ પ્રત્યે આકર્ષણ તો હતું જ, પણ છોકરાઓ પ્રત્યે પણ આકર્ષણ અનુભવાતું હતું. તે સમયે એમને દ્વિધાનો અનુભવ થયો હતો, કારણ કે એ લાગણીઓને તેઓ સમજી નહોતા શકતા અને ખાળી પણ નહોતા શકતા. એ લાગણીઓને સમજતા અને સ્વીકારતા એમને તો વરસો લાગ્યાં. તેમના આધુનિક શિક્ષિત માતાપિતાને પણ સ્વીકારતા તકલીફ થઈ હતી, એવું તેમણે એક મેગેઝિનને આપેલી મુલાકાતમાં કહ્યું હતું.

અહીં આ વાત કરવાનું સૂઝયું, કારણ કે ૩૭૭ની કલમનો વિવાદ ફરી ચર્ચામાં છે. છેક ૧૮૬૦ની સાલથી એટલે કે બ્રિટિશના જમાનાથી જે ઈન્ડિયન પીનલ કોડ છે તેની ૩૭૭મી કલમ તે જમાનાની સંકુચિતતા પ્રમાણે ઘડવામાં આવી હતી. તેમાં પ્રકૃતિ વિરુદ્ધના સેક્સને ગુનો ગણવામાં આવે છે. તેમાં સજાતીય સંબંધોથી લઈને ઓરલ સેક્સને પણ ગુનાહિત કૃત્ય માનવામા આવે છે. એ કલમને વિગતે જોવામાં આવે તો પતિ-પત્ની વચ્ચેના સેક્સને પણ ગુનાહિત કૃત્ય ગણવું પડે. આ કાયદાની કલમમાં સુધારો લાવવામાં આવે તેની માગણીઓ વરસોથી થઈ રહી છે.

દોઢસો વરસ પહેલાં આપણે ક્યારેય ફોન નહોતા વાપરતા. દોઢસો વરસ પહેલાં ટેલિવિઝન, રેડિયો જેવા માધ્યમો નહોતાં. લોકો આટલા શિક્ષિત નહોતા, સ્ત્રીઓ બહાર કામ કરવા નહોતી જતી. પ્રવાસ માટેના આધુનિક વાહનો નહોતાં. આ બધું જ બદલાયું તેનો વિરોધ આપણે કોઈ કરતા નથી, પરંતુ દોઢસો વરસ પહેલાં ઘડવામાં આવેલા કાયદાને આપણે બદલવા માગતા નથી. આપણે ત્યાં દરેક સજાતીય સંબંધો ધરાવતી વ્યક્તિઓને ક્રિમિનલ એટલે કે ગુનેગાર ગણવામાં આવે છે. સજાતીય સંબંધ ધરાવતી દરેક વ્યક્તિઓને સળિયા પાછળ ધકેલવામાં આવી નથી છતાં તેઓ એનો વિરોધ કરી રહ્યા છે કારણ કે જો આ કાયદાની કલમ બદલવામાં ન આવે તો તેનો દુરુપયોગ થતો રહ્યો છે અને થવાની શક્યતાઓ તો પણ છે જ પણ સમાજમાં ગુનેગાર તરીકેની છાપ લઈને જીવવું એ બીજી પીડા.

હજી હાલમાં બીજી ફેબ્રુઆરીએ કોર્ટમાં નિર્ણય લેવાયો કે કલમમાં સૂચવાયેલા સુધારાને ફરીથી તપાસી જવામાં આવશે ત્યારબાદ નિર્ણય લેવાશે. આવું અનેકવાર બન્યું છે. લોકસભાના મેમ્બર શશી થરૂરે પણ લોકસભામાં સજાતીય સંબંધોને ગુનો ન ગણવાનું બીલ લોકસભામાં ડિસેમ્બરમાં મૂક્યું હતું પણ લોકસભાએ તેને સ્વીકાર્યું નહીં. વિક્રમ શેઠે પોતાની મુલાકાતમાં બહુ સરસ રીતે કહ્યું હતું કે આપણે ત્યાં પુરુષનું અસ્તિત્વ તેના પૌરુષપણાને સાબિત કરવામાં જ સ્વીકારાય છે. અને જો પુરુષ બીજા પુરુષને પ્રેમ કરતો હોય તો તે કોઈપણ પિતા માટે કે અન્ય કોઈ પુરુષ માટે સ્વીકારવું સરળ નથી હોતું. સજાતીય સંબંધ ધરાવતા પુરુષને ઘૃણાથી જોવાય છે કે સામાન્ય ન હોય તે રીતે જોવાય કે પછી વિકૃત ગણવામાં આવે છે. કોઈ એક વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિને પ્રેમ કરે ત્યારે સમાજમાં સરળતાથી સ્વીકારાતું નથી. તેનું કારણ કદાચ એ પણ હોય કે આપણો સમાજ ફક્ત નીતિ-નિયમોને જ સ્વીકારી શકે છે પણ પ્રેમને સ્વીકારી શકતો નથી. માય બ્રધર નિખિલ અને આઈ એમ જેવી ફિલ્મોમાં સજાતીય પુરુષોના સંબંધની વાતો કહેવાઈ છે. પણ તેમાંય હેપ્પી એન્ડિંગ નથી. જે અન્ય સ્ત્રી-પુરુષની લવસ્ટોરીમાં જોવા મળે છે. એવી ફિલ્મોની હજી આપણે રાહ જોવી પડશે. ગયા વરસે મામી ફેસ્ટિવલમાં રજૂ થયેલી અલીગઢ ફિલ્મ જેમાં મૂળ સુરતના ગુજજુ નિર્દેશક હંસલ મહેતાએ સજાતીય પુરુષના પ્રેમની સંવેદના, એકલતા દર્શાવ્યા છે. હંસલ મહેતા એ અંગે પોતાના મંતવ્ય વ્યક્ત કરતાં કહે છે કે, ‘ પ્રેમ જીવનમાં હવા, પાણી, ખોરાક જેટલો જ જરૂરી છે. પછી તે બે પુરુષ વચ્ચે હોય કે બે સ્ત્રી વચ્ચે હોય કે પછી સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચે જ કેમ ન હોય. વળી તે કોઈ જાતિ આધારિત નથી હોતો. આપણે પ્રેમને પણ બોક્સમાં રાખીને જોવા ઈચ્છીએ છીએ. એટલે આઉટ ઓફ બોક્સ થતાં પ્રેમને સ્વીકારી શકતા નથી. સ્ત્રી-પુરુષનો પ્રેમ જુદો અને પુરુષ-પુરુષ વચ્ચેનો કે સ્ત્રી-સ્ત્રી વચ્ચેનો પ્રેમ જુદો એવું હું માનતો નથી. પ્રેમ એક લાગણી છે અને તે કોઈ પણ બે વ્યક્તિ વચ્ચે હોઈ શકે છે. કોઈપણ બે પ્રેમીની અંગત બાબતમાં દખલ ન કરવી જોઈએ.’ હંસલ મહેતાની વાત સાચી છે તો વિક્રમ શેઠ પણ પોતાના અનુભવને ટાંકતા આ જ વાત કહે છે કે,‘ હું નસીબદાર છું કે મારી પાસે પૈસા છે એટલે હું ભારત બહાર રહેવાનું પસંદ કરી શકું છું પણ ગરીબ વ્યક્તિઓ ક્યાં જાય? ભારતમાં રહેવું મને પસંદ છે પણ જ્યારે હું ભારતમાં રહું છું ત્યારે મને ગુનેગાર હોવાની લાગણી થાય છે, હું ગુનેગાર ન હોવા છતાં. મને કોઈ ફરક નથી પડવાનો તે છતાં કાયદો જ્યાં સુધી બદલાય નહીં ત્યાં સુધી મને ખોટું કરી રહ્યો હોવાનો અહેસાસ થશે જ. પછી ભલેને હમણાં હું કોઈપણ સંબંધમાં ન હોઉં.’

પંદરેક વરસ પહેલાં મુંબઈની હમસફર સંસ્થામાં સજાતીય સંબંધની સ્ટોરી માટે ગઈ હતી. એક હેન્ડસમ યુવાનની મુલાકાત લેતી વખતે મારા માનવામાં નહોતું આવતું કે તે યુવાનને સ્ત્રી માટે કોઈ આકર્ષણ નહોતું થતું. વિચિત્ર લાગણી થઈ રહી હતી, કારણ કે મારા માટે આ લાગણીઓ અજાણી હતી. એ પ્રદેશ નવો હતો. એ યુવક કોઈ બહારની દુનિયામાંથી આવ્યો હોય તેવું લાગતું હતું. સજાતીય સંબંધો ધરાવનાર વિશે પુરુષો પણ જે રીતે વાત કરતા હોય તેમાં મજાક દ્વારા ઉતારી પાડવાની વૃત્તિ જ દેખાશે. સામે પક્ષે એ દલીલ કરી જ શકાય કે હવે સહજતાથી સજાતીય સંબંધોની વાત સ્વીકારતાં થયા છીએ તો પછી તેને ગુનો ગણવાનો કાયદો બદલતાં આટલાં વરસો કેમ લાગે છે તે સવાલ આપણે આપણી જાતને પૂછવો ન જોઈએ?

વેલેન્ટાઈન્સ ડે એટલે પ્રેમનો દિવસ. પણ આ દિવસને છેલ્લા ત્રણ વરસથી જગતભરની સ્ત્રીઓ વન બિલિયન રાઈઝિંગ તરીકે ઉજવે છે. 

દુનિયાભરની સ્ત્રીઓ સ્ત્રી પર થતી જાતીય સતામણી અને બળાત્કારના વિરોધમાં ૧૪મી ફેબ્રુઆરીએ લોકો રસ્તા પર આવીને નૃત્ય દ્વારા એકત્વની લાગણી વ્યક્ત કરે છે. આ હાકલ સ્ત્રીઓ પર થતાં જાતીય હુમલાને વખોડી કાઢવા માટે જ નહીં પણ તેનો નક્કર વિરોધ નોંધાવવા માટે છે.

દિલ્હીમાં થયેલ અમાનુષી ગેંગ રેપ બાદ લોકો જેમ રસ્તા પર ઊતરી આવ્યા હતા તેમ દુનિયાભરમાં લોકો રસ્તા પર આવીને વરસોથી થતા રહેતા સ્ત્રીઓ પરના અત્યાચારને વાચા આપવા માટે આ કેમ્પેઇન શરૂ કરવામાં આવ્યું છે ઇવ એન્સલર દ્વારા. ઇવ એન્સલર ન્યુયોર્કમાં જન્મી અને ઉછરી. તેણે વજાઇના મોનોલોગ નામે નાટક લખ્યું છે જે દુનિયાની ૪૮ ભાષાઓમાં ટ્રાન્સલેટ થયું છે અને ૧૪૦ દેશોમાં ભજવાયું છે. સ્ત્રીના જાતીય અંગને જો સ્ત્રી જ સહજતાથી સ્વીકારી ન શકે તો સમાજ કઇ રીતે સ્વીકારશે. કંઇક આવો જ સૂર છે આ નાટકનો. ઇવે આ નાટક દ્વારા ફંડ ઊભું કરીને વી ડે સંસ્થા દ્વારા દુનિયાભરમાં સ્ત્રી અને બાળાઓ પર થતા અત્યાચારોને અટકાવવા માટે ચળવળ શરૂ કરી છે. આ સંસ્થા ૧૯૯૮ની સાલમાં સ્થાપવામાં આવી છે. તેના ૧૫ વરસ પૂરાં થયાં ત્યારે તેની ઉજવણી કરવા માટે દુનિયાભરની વ્યક્તિઓને તેની ચળવળમાં જોડાવાની હાકલ કરીને કરી હતી. દરેક વ્યક્તિ ઊભી થઈને પોતાનો વિરોધ વ્યક્ત કરે તે જરૂરી છે. દુનિયામાં એવો સંદેશ એક સાથે એક અવાજે ઊઠવો જોઇએ કે હવેથી સ્ત્રી પર થતા અત્યાચારને મૂંગે મોઢે સાખી નહીં લેવાય. તેને અટકાવવાનો અમે દરેક પ્રયત્ન કરીશું. ઇવ પોતે પણ જાતીય સતામણીનો ત્રાસ વેઠી ચૂકી છે. જ્યારે તે બાળક હતી ત્યારે તેના પિતાએ તેની શારીરિક અને જાતીય સતામણી કરી હતી.

આજે પણ દુનિયામાં ત્રણમાંથી એક સ્ત્રી શારિરીક હિંસાનો ભોગ બને છે, બળાત્કારનો ભોગ બને છે.ફેસબુક પર રેપને સરાહના આપતું પેજ લોકો લાઈક કરે છે. અને તેમને જરાય ગુનાહિત ભાવ નથી અનુભવાતો. દિલ્હીમાં આજેય સ્ત્રી એકલી કે મિત્ર સાથે સાંજ પછી નીકળી નથી શકતી. આજે પણ સમાજના લોકો કહે છે કે સ્ત્રીઓએ યોગ્ય કપડાં પહેરીને બહાર નીકળવું જોઇએ. આજે પણ લોકો બળાત્કાર માટે પુરૂષ કરતાં સ્ત્રીને પહેલાં જવાબદાર ગણે છે તે પછી દુનિયાનો કોઇપણ દેશ હોય. 

ઇવ ટિઝિંગના કિસ્સાઓ અટકાવવા માટે મુંબઈ જેવા શહેરમાં પોલીસો સ્ત્રીઓને કહે છે કે છેડતી ન થાય એવું ઇચ્છતા હો તો એકલા બહાર ન નીકળો ( આ કિસ્સો ડૉંબિવલી પરાંનો છે જ્યાં વરસ પહેલાં એટલે કે ૨૦૧૪ના ડિસેમ્બર મહિનામાં છેડતીના મામલે એક કિશોરનું ખૂન થઈ ગયું... ત્યારબાદ ડિસેમ્બરમાં જ એ વિસ્તારમાં સાંજ બાદ મિત્ર સાથે વોક કરવા નીકળેલી અનામિકા સેનગુપ્તાને પોલીસે કહ્યું અંધારું થયા બાદ બહાર ન નીકળો. દિલ્હી ગેન્ગ રેપ બાદ પણ ગુજરાત સહિત ભારતના અન્ય રાજ્યોમાં બાળકીઓ અને સ્ત્રી પર બળાત્કાર થયા છે. બળાત્કારના આરોપીઓને છોડી મુકાયા બાદ ફરીથી બળાત્કાર કરે છે. 

દર બેમાંથી એક સ્ત્રી કે બાળાનું સ્વજન દ્વારા ઘરમાં જ શોષણ થાય છે. ઇવ એન્સલર દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલી વી ડે કેમ્પેઇનમાં વી નો અર્થ સમજાવતાં ઇવ કહે છે કે વી ફોર વિકટરી, વેલેન્ટાઈન અને વજાઈના. જાગો , ઊઠો સ્ત્રી પર થતી દરેક શારિરીક માનસિક હિંસાનો વિરોધ કરીએ. સ્ત્રી ફક્ત મજાક, ઉપેક્ષા કે અત્યાચારને માટે નથી. તે એક વ્યક્તિ છે તેને સન્માનથી જોઇએ. 

આજની નારીએ પોતાની જાતીયતાને શરમજનક ગણવાને બદલે પોતે ગર્વથી ઊભા રહીને કહેવું પડશે કે હું નારી શક્તિ છું મને તમે કચડી નહીં શકો. ચાલો આપણે પણ વન બિલિયન રાઈઝિંગમાં જોડાઈએ. ફેસબુક પર વન બિલિયન રાઈઝિંગ મુંબઈનું પેજ પણ છે. વન બિલિયન રાઈઝિંગના વર્ષભરમાં મુંબઈમાં યોજાનાર કાર્યક્રમ વિશે માહિતી મળી શકે એમ છે.

એક પુરુષ મિત્રએ હસતાં હસતાં સવાલ પૂછ્યો કે તમારો ડ્રેસ સારો છે એવું કોઈ સાથી કર્મચારી સ્ત્રીને કહેવાથી સેક્સુઅલ હરેસમેન્ટ કહેવાય ? તમે સુંદર લાગો છો આજે, એવી કોમ્પ્લીમેન્ટ કોઈ સ્ત્રીને આપી શકાય કે નહીં હવે ? નવાઈ સાથે હાસ્ય કરતાં મેં કહ્યું કે ચોક્કસ જ આપી શકાય. અમને સ્ત્રીઓને કોમ્પ્લીમેન્ટ્સ ગમે જ છે. અને તમે આજે કહો તો ખોટું ચોક્કસ લાગે અથવા સામો સવાલ પણ આવે કે કેમ રોજ સુંદર નથી લાગતી ? પણ મિત્ર તો હજી જાણે મજાક સ્વીકારવા જ તૈયાર નહોતા બોલ્યો કે , ના રે બાબા હવે તો તમારા વખાણ કરતાં પણ ડર લાગે છે. ભલે ને તેમાં અમારા પુરુષોનો કોઈ ઈરાદો ખરાબ ન હોય પણ ક્યારે કોઈ સેક્સુઅલ હેરેસમેન્ટનો કેસ ઠોકી દે તો આપણા તો બાર જ વાગી જાય. ને વળી ઈજ્જતનો ફાલુદો થાય તે વધારામાં. આજકાલ કેવા કેવા કિસ્સાઓ સાંભળવા અને વાંચવા મળે છે. 

પહેલાં તો એમ ચોક્કસ જ લાગે કે આ વધારે પડતું રિએકશન છે. પણ પુરુષના વિશ્ર્વમાં પ્રવેશીને જોઈએ તો મિત્રની વાત વિચારણીય લાગી. સ્ત્રી પુરુષના સંબંધો વિશે સતત ઘર્ષણ ચાલતું જ રહ્યું છે. આજના યુવાનનોની ભાષા બદલાઈ છે. મોટર પણ સેક્સી હોય અને સૂર્યોદય પણ સેક્સી હોઈ શકે તો સ્ત્રી પણ સેક્સી હોય છે. જો કે સ્ત્રીને સેક્સી ક્યારેય અને કોણ કહે છે તે દરેક પરિસ્થિતિની નોંધ લીધા બાદ જ તેના અર્થ વિશે નિર્ણય લઈ શકાય. આજે તો દરેક વખતે પુરુષના મનમાં સેક્સનો જ વિચાર આવતો હોય તે જરૂરી નથી. વિચારમાં કોણ શું વિચારે છે તે કેવી રીતે સાબિત કરી શકાય ? સ્ત્રીઓ પણ આજે અનેક સ્તરે વિચાર કરી શકે તેટલી સ્વતંત્ર થઈ છે તેની પણ ક્યાં ના પાડી શકાય. વળી રસ્તામાં ચાલતો કોઈ પર્વટ મેન્ટાલિટી ધરાવતો વ્યક્તિ કહે તે વાત અલગ હોય છે. સ્ત્રી પુરુષ સાથે કામ કરતાં થોડા ફ્રેન્ડલી થાય ત્યારબાદ આજના યુવાનો અને યુવતીઓ એકબીજા સાથે થોડું ફ્લર્ટ કરી લેતાં હોય છે. યોગ્ય કે અયોગ્યની વાત જવા દઈએ તો સ્ત્રી અને પુરુષ એકબીજા પ્રત્યે આકર્ષાય છે તેમાં શારીરિક આકર્ષણ જ સૌ પ્રથમ હોય છે. કુદરતી રીતે જ સ્ત્રી પુરુષમાં આ આકર્ષણ મૂકવામાં આવ્યું છે તેમાં કોઈ કંઈ કરી શકે નહીં. હા આપણે સમાજમાં રહેતા હોવાથી એવી અપેક્ષા જરૂર રાખવામાં આવે છે કે મર્યાદાને ન ઓળંગીએ. વર્તનમાં સૌજન્યતા જાળવીએ. આમ તો મોટેભાગે દરેક વ્યક્તિ સૌજન્ય જાળવવાના સંસ્કાર ડીએનએમાં લઈને જ આવતી હોય છે, પરંતુ ઉછેર, આસપાસની, બહારની, આંતરિક પરિસ્થિતિઓ જુદા સંજોગો ઊભા કરે છે. તે કારણે સાયકોલોજીમાં ગરબડ ઊભી થતી હોય છે. અને સૌજન્યતામાં વિકૃતિનો વિશુદ્ધ રંગ ઉમેરાય છે. તેમાં પણ પિતૃસત્તાક માનસિકતાને કારણે ય આ ગડબડ થઈ હોવાનું નોંધાયું તેથી સેક્સુઅલ હરેસમેન્ટનો કાયદો લાવવો પડ્યો. શિક્ષિત સ્ત્રીઓ પોતાના વ્યક્તિત્વ અને અધિકાર અંગે જાગૃત થઈ હોવાથી તે કાયદાનો ઉપયોગ પણ કરતી થઈ છે. 

તરુણ તેજપાલ અને પર્યાવરણવિદ્ પચૌરીના કિસ્સાઓ વાંચીને અનેક પુરુષો ડરીને રહેતા થયા છે તે વાત સાચી અને સારી છે. તે છતાં આ બાબતે ખોટી ફરિયાદો થતી હોય છે તે પણ વાત સાચી છે. સ્ત્રી પણ ક્યારે કેમનું રિએક્ટ કરશે તે સમજાતું નથી હોતું. જો કે શિક્ષિત સ્ત્રી સમાનતાનો અર્થ સમજે છે. ઘરની બહાર જ નહીં ઘરમાં પણ જાગૃત સ્ત્રી પોતાના અધિકાર અને સમાનતા વિશે સભાન છે. તો સાથે કામ કરતાં તમે જેટલી છૂટ લો છો એટલી છૂટ તમારે પણ આપવી પડતી હોય છે. તે પણ સમજતી હોય છે. તે છતાં ક્યારેક ક્યાંક ગેરસમજ થઈ જતી હોય છે. વળી લગ્નજીવનની હિંસાના કાયદા જેવા આ કાયદાઓ નથી હોતા. અહીં પુરુષની બાજુ પણ જોવામાં આવતી હોય છે. ફરિયાદ થયા બાદ સ્ત્રીને પણ ખોટી હોવાની શક્યતા સાથે સવાલો પૂછવામાં આવે છે. જો પુરુષ સાચો જ હોય અને તેણે એવા કોઈ ખરાબ ઈરાદા સાથે વર્તન ન કર્યું હોય તો તેને ડરવાની જરૂર રહેતી નથી. મોટેભાગે ખોટી ફરિયાદ થતી જ નથી. એટલે પુરુષોએ પોતાના વર્તન પર નજર રાખવી જરૂરી છે, જો તમારો ઈરાદો સાફ હોય છે તો તે માટે ડરવાની જરૂર નથી. એ પુરુષ જરૂર ડરે છે જે સ્ત્રીને વ્યક્તિ તરીકે સ્વીકારી શકતો નથી. સમાજમાં સમાનતા નહીં આવે ત્યાં સુધી આ ઘર્ષણ રહેવાના જ. એટલે એ પણ ખોટું જ છે કે કેટલીક કંપનીઓ સ્ત્રીઓને કામ રાખવાનું એટલે ટાળે છે કે કોઈ સમસ્યા જ ઊભી ન થાય. અથવા તો પુરુષો હવે સાથી સ્ત્રી કર્મચારીને મદદરૂપ થવાનું પણ ટાળે છે. કે સેફ ડિસટન્સ રાખે છે. આ કડવાશ પણ યોગ્ય તો નથી જ. 

આપણે ત્યાં સૌથી મોટી સમસ્યા એ છે કે પ્રેમ અને આકર્ષણ વચ્ચેનો ભેદ સમજવામાં મોટાભાગના લોકો ભૂલ કરે છે. સ્ત્રીઓને પ્રેમ જોઈએ છે અને પુરુષોને સેક્સ જોઈએ છે એ બાબત લગભગ બધા જ જાણે છે. પ્રેમ થઈ જાય છે એ વાત સાચી પરંતુ તે માટે બે વ્યક્તિ એકબીજાને જાણે સમજે ત્યારે ક્યારેક એ બે વ્યક્તિ વચ્ચે પ્રેમ પાંગરે છે. શારીરિક આકર્ષણ સહજ છે. સ્ત્રીને પણ થાય અને પુરુષને પણ થાય. પણ સ્ત્રી આકર્ષણનો સ્વીકાર કરતી નથી કે એને પ્રેમનું નામ આપે છે. એ માનસિકતા પણ બદલાશે જો સમાનતા આવે. પુરુષ પોતાના આકર્ષણને સમજી શકે છે કે તેમાં પ્રેમ નથી તે છતાં પ્રેમના નામે આકર્ષણને પોષે છે. આ બધામાં ક્યાંક ગેરસમજ ઊભી થાય છે અને તકલીફો સર્જાય છે. પુરુષ પ્રેમના નામે આકર્ષણને પોષે છે ત્યાં જ મોટી ભૂલ ઊભી થાય છે કારણ કે સ્ત્રીને એમ લાગે છે કે મને છેતરવામાં આવી. પુરુષ પણ ફ્રેન્ડલી વાતચીતને સામી વ્યક્તિનું આકર્ષણ સમજીને ય ભૂલ કરે છે. એટલે જ સૌ પ્રથમ પોતાની લાગણીઓ માટે સ્પષ્ટ રહેવામાં આવે તો ભૂલ થવાની શક્યતા નથી રહેતી. 

સેક્સુઅલ હરેસમેન્ટના કિસ્સાઓ અધિકારી વ્યક્તિ અને તેના હાથ નીચેની વ્યક્તિઓ વચ્ચે થવાની શક્યતા વધુ રહે છે. કારણ કે તેમાં લેવડદેવડની શક્યતા હોય છે. જો તમે સ્ત્રીને ફક્ત શરીર તરીકે જ ન જોતાં હો તો સામી સ્ત્રીને પણ તે સમજાતું હોય છે. સ્ત્રીને કોમ્પ્લીમેન્ટ્સ સામે વાંધો નથી હોતો પણ તેની પાછળના ભાવ સાથે વાંધો હોય છે. બીજું ઓફિસના વાતાવરણમાં અંગત ટિકા ટિપ્પણીઓ કે સંબંધો ન બાંધવામાં આવે તો જ સારું. અને તે ત્યારે જ શક્ય બને જ્યારે સામી દરેક વ્યક્તિનો આદર જાળવવાની શિસ્ત પાળવામાં આવે. જો કે એનો અર્થ એ નથી કે તમે મૈત્રીભાવ ન રાખો પણ એક વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિ સાથે રાખે તેવી મૈત્રી આવકાર્ય છે. તેમાં કોઈ સમસ્યાઓ ઊભી નથી થતી. સેક્સુઅલ હરેસમેન્ટ ઓફિસ સિવાય કોલેજ કે શાળામાં થતું હોય છે. જ્યાં પ્રોફેસર કે શિક્ષક ગભરું વિદ્યાર્થિનીઓનો લાભ લેતા હોય છે. દરેક સ્ત્રી મેળવવા માટે કે ભોગવવા માટે નથી હોતી તે સમજ કેળવેલી હોય તો પણ સમસ્યા વધતી નથી. 

સ્ત્રી પુરુષનું આકર્ષણ ક્યારેય ખતમ થવાનું નથી. પણ તેનો સહજ સ્વીકાર અને દૃષ્ટિકોણ બદવાથી પરિસ્થિતિ બદલાશે. સ્ત્રીએ ડરીને રહેવું પડે કે પુરુષે ડરીને વર્તવું પડે તે સ્થિતિ યોગ્ય સમાજ વ્યવવસ્થા ઊભી નથી કરતી. હજી તાલિબાની અરાજકતા નથી જ નહીં તો આટલી પણ સ્ત્રીઓ કામ કરવા બહાર નીકળી જ ન શકે કે પોતાનો વિકાસ સાધી ન શકે. જે થોડી અરાજકતા છે તેની સામે સ્ત્રી પુરુષે સાથે મળીને જ લડવું પડશે. તો જ સ્વસ્થ સમાજ વ્યવસ્થા ઊભી થશે. કારણ કે સ્ત્રી પુરુષ મળીને જ સમાજ બનાવે છે તે આપણે  ભૂલી ન જઈએ. કોઈ એક જાતિ દ્વારા આ શક્ય નથી તે સ્વીકારવું જ પડે.

મંદિરમાં પ્રવેશનો આટલો હંગામો જોયા બાદ વિચાર આવ્યો કે કેટલી સ્ત્રીઓ પુરુષની જેમ સહજતાથી બગીચામાં એકલી બેસે કે લાંબી થઈ સૂઈ શકે ? કેટલી સ્ત્રીઓ દરિયા કિનારે લાંબી તાણીને સૂતા સૂતા આકાશ તરફ જોવાની હિંમત કરી શકે ? રસ્તા પર રહેતી સ્ત્રીઓની વાત નથી, પણ મારે ખુલ્લા મેદાનમાં સૂતાં આકાશ તરફ જોઈને ગાવું હોય કે ઝાડોકી નર્મ ધૂપ હો ઓર આંગનમેં લેટ કર.... પણ એવું શક્ય નથી. આ રીતે બીચ પર, મેદાનમાં કે નરિમાન પોઈન્ટની પાળી પર લાંબા થવાની કોઈ સ્ત્રીને મનાઈ નથી જ. તે છતાં આવું કશું જ કરવાની કોઈ છોકરી વિચારી પણ ન શકે. 

મુંબઈ જવાદો દિલ્હીમાં આવું કોઈ કરી શકે તે માનવું પણ અઘરું છે. પુરુષો જે કરી શકે તે સમાન અધિકાર હોવા છતાં સાદી લાંબા થવાની વાત એકલી સ્ત્રી વિચારી નથી શકતી. પણ મારી જેમ વિચારનાર સ્ત્રીઓ મારા કરતાં પહેલાં જ ભારતના કેટલાંક શહેરોની સ્ત્રીઓ બગીચામાં જઈને સૂવાનો આનંદ માણી આવી છે. બ્લેન્ક નોઈઝ નામની કોમ્યુનિટી છે જે જાતીય સમાનતાની વિચારધારામાં માને છે. તેમણે ગયા મહિને દિલ્હી, બેંગ્લોર, મુંબઈ જેવાં શહેરોમાં બગીચામાં સૂવાનો આનંદ માણ્યો. આ કેટલી મોટી વાત છે તે સમજવા માટે ફક્ત સ્ત્રી હોવું જરૂરી છે. સ્ત્રીઓ એમને એમ રસ્તા પરથી પસાર થતી હોય તો પણ પુરુષો જે રીતે તાકી રહે તો જો કોઈ સ્ત્રી મેદાનમાં, બગીચામાં કે દરિયા કિનારે સૂતી હોય તો લોકો તેને તાકી જ રહેવાનાને? સ્ત્રીઓને મંદિરમાં પ્રવેશ મળે કે નહીં તે કરતાં પણ સમાજમાં સહજતાથી ફરવાનો, જીવવાનો આનંદ માણવાની તક મેળવી શકે તો ય ઘણું. જો કે આ માનસિકતા અમારી સ્ત્રીઓની જ છે. દિલ્હીમાં બગીચામાં સૂઈને આવેલ પરોમિતાએ પોતાના બ્લોગમાં લખ્યું છે કે દિલ્હીમાં જ્યાં સ્ત્રીઓ રસ્તા પર એકલા ચાલવાની હિંમત ન કરી શકે ત્યાં બગીચામાં સૂવાની વાતથી થ્રિલ અનુભવતી તે પહોંચી ગઈ ડિઅર પાર્કમાં. ત્યાં જઈને જોયું તો તેના પહેલાં જ બે ચાર સ્ત્રીઓ ચાદર પાથરીને સૂતી હતી. તેણે પોતે પણ ચાદર પાથરી લંબાવ્યું. થોડો વખત તો તેને વિચિત્ર લાગ્યું જે રીતે આજુબાજુથી પુરુષો ઘુરી રહ્યા હતા. પણ થોડો સમય બાદ બીજી સ્ત્રી સાથે વાત કરતાં અને વાંચતા વાંચતા ભૂલી જ ગઈ કે તે ક્યાં છે. 

આંખ ઊંચી કરીને તેણે વૃક્ષોની ચાળમાંથી દેખાતું અદભુત આકાશ માણ્યું. ને પછી પડખું ફરી ઘાસને જોતાં સૂઈ ગઈ. જાહેર રસ્તા, બગીચામાં એકલા મહાલવાનો આનંદ લેવાનો અધિકાર આમ તો સ્ત્રી પુરુષ બન્નેનો છે, પરંતુ સ્ત્રીઓએ અધિકાર ભોગવ્યો નથી તે પોતાના શરમ, સંકોચને કારણે. આ અધિકાર પાછો મેળવવાનો બ્લેન્ક નોઈઝનો પ્રયાસ સરાહનીય છે. જો આપણે સહજતાથી સમાનતાનો સ્વીકાર કરીને વર્તીશું તો સમાનતાના અધિકાર માટે લડવાની જરૂરત નહીં રહે. પહેલાં સ્ત્રીઓ જાહેરમાં ખુલ્લા માથે ફરતી નહોતી. જોરથી ખડખડાટ હસી શકતી નહોતી. આજે એ બધી બાધાઓ સ્ત્રીઓએ પાર કરી લીધી છે, પરંતુ કલ્પના કરો એ દિવસોની જ્યારે સ્ત્રી ક્યારેય રસ્તા પર એકલી ચાલીને જતી નહીં. માથે ઓઢ્યા સિવાય તો બહાર નીકળતી જ નહીં. અને મોટેથી બોલવાની વાતતો દૂર ખડખડાટ હસતી પણ નહીં. પેન્ટ નહોતી પહેરતી. આજે ટૂંકા સ્કર્ટ કે ટૂંકી ચડ્ડી પહેરીને મુંબઈ જેવાં શહેરોમાં બિન્દાસ ફરી શકે છે. આ બ્લેન્ક નોઈઝે બેંગલુરુમાં રાતના બારથી ચાર રસ્તા પર રખડવાનો કાર્યક્રમ પણ બનાવ્યો હતો. અને કેટલીક સ્ત્રીઓએ માણ્યો પણ હતો. સ્ત્રી પોતાની જાતિ ભૂલીને બિન્દાસ એક વ્યક્તિ તરીકે કોઈ ગુનાહિત ભાવ કે ડર સિવાય ખુલ્લું આકાશ અને મોકળું મેદાન માણી શકે ત્યારે જ ખરી સમાનતા આવશે.

કમાટીપુરાની ગલીઓ પાર કરતી પોલીસની સાથે એક ગુજરાતી મહિલા પણ ડર્યા વિના મક્કમ પગલે આગળ વધે છે. એક નાનકડી ગલીના અંધારિયા મકાનની મેડીના અંધારિયા ગોખલાઓમાં ચાર બાળકીઓ દબાઈને ડરીને બેઠી હતી. તેમને ધાઢસ બંધાવીને બહાર કાઢી. બારથી સોળ વરસની આ ગરીબ છોકરીઓને ઉત્તર પ્રદેશ અને નેપાળના ગામડાઓમાંથી કામ અપાવવાને બહાને ફોસલાવીને લાવવામાં આવી હતી. તેમાંથી બે ને તેના માતાપિતા પાસે મોકલી દેવામાં આવી. બે છોકરીઓ જેમના માતાપિતા નહોતા તેમને એ મહિલા પોતાની સંસ્થા રેસ્ક્યુ ફાઉન્ડેશનમાં લઈ ગઈ. 

એ મહિલા એટલે ત્રિવેણી આચાર્ય. ત્રિવેણી એક જમાનામાં મુંબઈ સમાચારના પત્રકાર તરીકે કામ કરતી હતી. તેમના પતિ બાલકૃષ્ણ સાથે તેણે રેસ્ક્યુ ફાઉન્ડેશન નામેા સામાજિક સંસ્થા જબરદસ્તીથી વેશ્યા વ્યવસાયમાં ધકેલી દેવામાં આવતી નારીઓને છોડાવવા અને તેમને રિહેબિલિએટ કરવા માટે શરૂ કરી હતી. તેમાં ત્રિવેણી સહસંસ્થાપક હતી પણ ૨૦૦૫માં અકસ્માતમાં પતિ બાલકૃષ્ણનું અવસાન થતાં રેસ્કયુ ફાઉન્ડેશનની પૂરી જવાબદારી ત્રિવેણીએ ઉપાડી લીધી. અત્યાર સુધીમાં ૭૦૦૦થી વધુ છોકરીઓને વેશ્યા વ્યવસાયમાં ધકેલી દેવામાંથી બચાવીને તેમના ઘરે પહોંચાડવામાં આવી છે. તો ૧૫૦૦૦થી વધુ છોકરીઓને પગભર કરીને સામાન્ય જીવન પ્રવાહમાં પાછી લાવવામાં આવી છે. 

મૂળ કચ્છના વાગડ ગામના ત્રિવેણીને આ કાર્ય માટે દેશ વિદેશના અનેક માનઅકરામ પ્રાપ્ત થયા છે. આ વરસે જાન્યુઆરીની બાવીસમી તારીખે ત્રિવેણી આચાર્યને રાષ્ટ્રપતિ પ્રણવ મુખર્જીએ સાડી અને પ્રમાણપત્ર આપીને સન્માન કર્યું હતું. કેન્દ્ર સરકારના મહિલા અને બાળ કલ્યાણ વિભાગે સો મહિલાઓ જેમણે સમાજોપયોગી કામ કયુર્ં હોય તેમની ભારતભરમાંથી પસંદગી કરી સન્માન

કરવામાં આવ્યું હતું. તેમાં ચાર ગુજરાતી મહિલા પણ છે ભારતભરમાંથી અલગ અલગ ક્ષેત્રે ઉલ્લેખનીય યોગદાન આપનાર સ્ત્રીઓના નામ રાજ્ય સરકાર પાસેથી મગાવવામાં આવ્યા હતા. લગભગ ૪૦૦૦ સ્ત્રીના નામ આવ્યા. તેમાંથી ૨૦૦ને પસંદ કરવામાં આવી અને ફેસબુક પર ઓનલાઈન વોટિંગથી સો મહિલાઓને પસંદ કરવાની હતી. જે પાંચ મહિલાઓને સૌથી વધુ મત મળ્યા તેમાં ત્રિવેણી આચાર્યનું નામ પાંચમું હતું. તેને અન્ય ચાર સ્ત્રી જેમને સૌથી વધારે મત મળ્યા તેમની સાથે રાષ્ટ્રપતિ પ્રણવ મુખર્જી સાથે એક જ ટેબલ પર બેસીને ભોજન લેવાનું સન્માન મળ્યું. 

રેસ્કયુ ફાઉન્ડેશના પ્રમુખ તરીકે ફરજ બજાવવા માત્રથી ત્રિવેણીનું કામ પૂરું નથી થતું. બદનામ ગલીઓમાંથી મુક્ત કરાયેલી છોકરીઓ જેમને ઘરવાળા સ્વીકારે નહીં તેમને ભણાવવાની અને પગભર થવા માટે જરૂરી તાલીમ આપવાની. તેમને પગભર થવા માટે યોગ્ય વાતાવારણ પુરું પાડવું સાથે તેમને યોગ્ય જીવનસાથી સાથે પરણાવીને સંસાર માંડી આપવો. એક માતા કે બહેન તરીકે તેમની સંવેદનાઓને સમજીને તેમને યોગ્ય માર્ગદર્શન આપવાની જવાબદારી ત્રિવેણી ઉપાડે છે. બદનામગલીઓમાં અનેક ગુંડાતત્ત્વો સંકળાયેલા હોવાથી ત્રિવેણીને અવારનવાર ધમકીઓ પણ મળે છે. ત્રિવેણી કહે છે કે ‘એ પહેલાંથી જ જાણતી હતી કે અહીં રસ્તો સરળ નથી, પરંતુ જે રીતે કૂટણખાનાઓમાં નિર્દોષ છોકરીઓ પર ત્રાસ ગુજારવામાં આવે છે, તેમનું જીવન દોજખ બની જાય છે. તેમાંથી એમને ઉગારી શક્યાનો જે આનંદ હોય છે તેની સામે મળતી ધમકીઓ મને નડતી નથી. વળી પોલીસ સપોર્ટ પણ મળી રહે છે એટલે ડર નથી લાગતો. બાકી તો એક દિવસ સૌએ મરવાનું જ છે. પચ્ચીસ વરસ પહેલાં આ કામ શરૂ કર્યું હતું ત્યારે જ તેમાં રહેલા જોખમનો ખ્યાલ આવી ગયો હતો. આ કામ કરવાથી જ મને આ સન્માન મળ્યું છે. સન્માન મેળવવા માટે આ કામ નહોતું શરૂ કર્યું પરંતુ કામની નોંધ લેવાય તો કામ કરવાનો આનંદ બેવડાય છે. આ રીતે નોંધ લેવાતા આવા કામમાં આવતી સમસ્યાઓની પણ નોંધ લેવાય છે અને અનેક રસ્તાઓ ખુલે છે. ફક્ત ભારતમાંથી જ નહીં પણ આસપાસના દેશોમાંથી પણ યુવતીઓને ફોસલાવી બહેલાવીને કૂટણખાનામાં વેચી નાખવામાં આવે છે. આવી અનેક સ્ત્રીઓ ક્યારેય એ દોજખમાંથી બહાર આવી શકતી નથી તેનું દુખ છે. બાકી જેની પણ બાતમી મળે ત્યાં પહોંચવાનો પ્રયત્ન કરવામાં ઢીલ નથી થતી. મુંબઈ ઉપરાંત પૂના અને દિલ્હીમાં પણ રેસ્ક્યુ ફાઉન્ડેશનની શાખાઓ છે. એ સિવાય પણ બીજી સંસ્થાઓને અમે આ બાબતે જરૂર પડે મદદરૂપ થઈએ છીએ. ’

આ રીતે બચાવેલી છોકરીઓમાંથી ૧૨૫ છોકરીના લગ્ન રેસ્કયુ ફાઉન્ડેશને ધામધૂમથી કરી આપ્યા છે. બાવીસ જાન્યુઆરીએ રાષ્ટ્રપતિ પાસેથી સન્માન લઈને તરત જ ત્રિવેણીએ પરત ફરવું પડ્યું કારણ કે ૨૪ જાન્યુઆરીના રોજ પાંચ છોકરીના લગ્ન કરવાના હતા. 

અત્યાર સુધીમાં ત્રિવેણીને મળેલા અનેક એવૉર્ડમાંથી કેટલાક ખાસ એવૉર્ડમાં ૨૦૧૦માં એશિયા ડેમોક્રેસી અને હ્યુમન રાઈટ્સ એવોર્ડ (તાઈવાન ફાઉન્ડેશન ફોર ડેમોક્રેસી તરફથી એક લાખ ડોલરનું અનુદાન પણ મળ્યું હતું. ), ૨૦૧૧માં સિવિલ કરેજ પ્રાઈઝ, ૨૦૧૩માં વર્લ્ડ ઓફ ચિલ્ડ્રન હ્યુમેનિટેરિયન એવૉર્ડ, ૨૦૧૫માં રાષ્ટ્રિય સ્વયંસિદ્ધા એવૉર્ડનો સમાવેશ થાય છે.