Divyasha Doshi

એક જોક સોશિયલ મિડીયામાં ફરી રહી હતી કે સ્ત્રીઓ શું કામ વધુ પ્રમાણમાં છૂટાછેડા લઈ રહી છે? કારણ કે તેમને ખબર છે કે ખૂન કરવું ગેરકાનૂની છે અને સ્ત્રીઓ એ જાણે છે. 

ફેમિલિ કોર્ટમાં પ્રેક્ટિસ કરતા વકીલ મિત્ર સાથે વાત કરતા જાણવા મળ્યું હતું કે મોટી ઉંમરે છૂટાછેડાનું પ્રમાણ છેલ્લા દશેક વરસથી વધી રહ્યું છે. તેનું કારણ છે કે સ્ત્રીઓ પોતાનાં વ્યક્તિત્વ અંગે જાગૃત થઈ રહી છે. તેમને પોતાની સ્પેસ જોઈએ છે. એમ પણ કહી શકાય કે સ્ત્રીઓનો એક સેચ્યુરેશન પોઈન્ટ આવે ત્યારે તેમની સહનશક્તિ ખતમ થઈ જતી હોય છે. યા તો તે આપઘાત કરે કે પછી છૂટાછેડા લે. મેં કહ્યું હોય નહી ભારતીય સ્ત્રીઓ એમ જલ્દી છૂટાછેડા લે નહીં અને આપે નહીં. તો મિત્રે કહ્યું કે તાજેતરમાં જે એક કેસ થયો હતો તે કહું. દક્ષિણ મુંબઈના ધનાઢ્ય વિસ્તારના એક યુગલે પચાસ વરસનાં લગ્નજીવન બાદ છૂટાછેડા લીધાં. બન્ને એક જ ઘરમાં રહે છે કારણ કે હવે તેમને છૂટા થઈને નવેસરથી ઘર લેવું પોષાય એમ નથી. વળી અમુક ઉંમર બાદ કેટલીક આદતો બદલવી અઘરી હોય છે. છૂટાછેડા લઈને બન્ને સાથે રહે છે એટલું જ નહીં હવે રોજ સવારે ચાની ટ્રે લઈને પુરુષ ભૂતપૂર્વ પત્નીના બેડરૂમમાં પરવાનગી સાથે ચા પીવા જાય છે. બસ એટલો જ વખત બન્ને સાથે સમય વીતાવે. પછી બન્ને પોતપાતાની રીતે જીવન જીવે. ઘર મોટું હોવાથી વાંધો નથી આવતો. કાયદાકીય રીતે છૂટા પડવાથી માનસિક બોજો ઓછો થયો હોવાનું પેલા બહેનનું કહેવું છે. 

આ પ્રસંગ યાદ આવ્યો કારણ કે એક મિત્રનો થોડો જ સમય પહેલાં મેઈલ આવ્યો. તેઓ ખૂબ દુખી હતા. તેમની પત્નીને છૂટાછેડા જોઈએ છે અને તેમને નથી જોઈતા. પત્નીને છૂટાછેડા શું કામ જોઈએ છે તેનું કારણ તેમને સમજાતું નથી. અનેક લોકોએ સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પણ તેની પત્ની ટસની મસ નથી થતી. પત્ની કોઈ લેબોરેટરીમાં કામ કરે છે. તેમની ઈચ્છા હતી કે હું તેમની પત્ની સાથે વાત કરું. તેના પત્નીને હું ઓળખું છું એટલે વાત કરી તો જાણવા મળ્યું કે પેલો મિત્ર પતિ તરીકે ખૂબ ડોમિનેટિંગ અને શંકાશીલ હતો. એને કારણે એ બહેનને સખત સ્ટ્રેસ રહેતો હતો. તેમને બે બાળકો હતા. એક બાળકે દસમું પાસ કર્યું અને બીજાએ બારમું પાસ કર્યું. બહેન મેનોપોઝમાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા અને હવે તેમની સહનશક્તિની હદ આવી ગઈ હતી એટલે, બસ સાથે નથી રહેવા માગતા. છૂટાછેડા સિવાય તેનો પતિ જુદા રહેવાની વાત માનતો નથી એટલે જ કેસ ફાઈલ કર્યો છે. બહેને પતિ સાથે ખુલ્લા મને વાતો કરી છે પણ પતિ સ્વીકારવા તૈયાર જ નથી કે તેનો સ્વભાવ ડોમિનેટિંગ છે અને શંકાશીલ છે. મેરેજ કાઉન્સિલર પાસે જવા પણ તૈયાર નથી. તેમનાં પ્રેમલગ્ન હતાં તે વાચકોની જાણ ખાતર. આપણે ત્યાં ડોમેસ્ટિક વોયલન્સ ન હોય એટલે સ્ત્રીને કોઈ દુખ હોય તેવું માનવું પુરુષને અઘરું લાગે છે.

પુરુષ પ્રેમ કરીને સ્ત્રીને ચાંદ તારા તોડી લાવવાની વાત કરે પણ લગ્ન પછી જેમ જેમ સમય વીતે તેમ ટેઈક ઈટ ફોર ગ્રાન્ટેડ લેવા માંડે. બન્ને વ્યક્તિઓ કામ કરતી હોય ત્યારે સ્ત્રી ઘરનાં વધુ કામ કરે તે તો જાણે એ સ્વીકારી શકે પણ જ્યારે તેનાં કામની કદર કરવાને બદલે પતિ ગમે તેમ બોલે કે તેની દરકાર ન કરે ત્યારે ઉંમર થતા સ્ત્રી વિચારે કે વધુ શું કામ સહન કરવું? અત્યાર સુધી સ્ત્રીઓ આખીય જીંદગી કામ કરતી આવી છે તે પુરુષે જોયું હોય પોતાની માતામાં અને અન્ય આસપાસની સ્ત્રીઓમાં. એટલે સ્ત્રીને પણ થાક લાગે કે તેને તાણ સહન ન થાય એવો વિચાર ન કરવામાં આવે તો સ્ત્રીઓ હવે પુુરુષને છોડીને જતાં અચકાતી નથી. આ લેખ સ્ત્રીઓ માટે નથી પુરુષો માટે જ છે. જે સ્ત્રીને ચાહો છો તેની ઈચ્છાઓ પૂરી કરો છો પણ તેને શું ગમે છે ? નથી ગમતું? તે સમજીને તેની કદર કરો. કારણ કે સ્ત્રી છોડીને જાય તે પુરુષને ગમતું નથી કે તેના અહમને સ્વીકાર્ય હોતું નથી. 

અહીં રાજેશ ખન્ના, મુમતાઝની ફિલ્મ યાદ આવે છે, આપ કી કસમ. શંકાશીલ સ્વભાવને કારણે હિરો હીરોઈનને છોડી દે છે પછી પસ્તાય છે પણ ઘણું મોડું થઈ ગયું હોય છે. હીરોઈનને તેના માતાપિતાએ બીજાની સાથે પરણાવી દીધી હોય છે. આમ પહેલાં પુરુષ સ્ત્રીને છોડી દેતો- યા તો બીજી સ્ત્રી તેના જીવનમાં આવે એટલે અને ક્યાં તો શંકાશીલ સ્વભાવને લીધે. પુરુષોનો સ્વભાવ સહન કરીને રહેતી સ્ત્રીઓ ત્યાગની મૂર્તિ ગણાતી હતી તે દિવસો હવે રહ્યા નથી. પેલા મિત્રએ જ્યારે મને પૂછ્યું કે તેની પત્ની કેમ છૂટી થવા માગે છે ? કેમ તેની ઈચ્છાની કદર નથી કરતી? શા માટે લગ્નના વીસ વરસ બાદ દૂર જવા માગે છે? તેને બીજા માટે લાગણી છે? વગેરે વગેરે પ્રશ્ર્નોનો મારો ચલાવ્યો ત્યારે કહેવું પડે કે, સ્ત્રીને ચાહતા હો તો લગ્ન થયા એટલે વાત પૂરી થતી નથી. પત્નીના વ્યક્તિત્વનો સ્વીકાર કરો. તેના વિકાસમાં પૂરતો સહકાર આપો અને તેને બદલવાનો પ્રયત્ન ન કરો. મોટેભાગે સ્ત્રી છૂટાછેડા બીજાં લગ્ન કરવાં માટે લેતી નથી. જ્યારે મોટાભાગના પુરુષો છૂટાછેડા લીધા બાદ તરત જ પરણી જતાં હોય છે. કારણ કે મોટાભાગના પુરુષોને એકલા રહેવાનું ગમતું નથી કે ફાવતું નથી. અહીં એકબીજા પર આરોપ મૂકવાની વાત નથી. જરૂરી નથી કે સ્ત્રીનો વાંક ન હોય, પરંતુ લગ્ન સંસ્થા આજે તૂટી રહી છે તે સૌ કોઈ સ્વીકારશે. સંબંધો જોડવા કે તોડવા સહેલા નથી હોતા અને જે સંબંધ પ્રેમથી બાંધવામાં આવ્યો હોય તેની માવજત કરવી જરૂરી છે. આજે વિશ્ર્વમાં અંદાજે ૭૦ ટકા છૂટાછેડાના કેસ સ્ત્રીઓ દ્વારા જ ફાઈલ કરવામાં આવે છે. જીવનમાં તાણ વધી રહી છે. વસ્તુઓની ડિમાન્ડ વધી રહી છે. સમય જતાં એકબીજાની આદત પણ પડી જતી હોય છે એટલે રોમાંચ રહેતો નથી. વળી સોશિયલ મિડિયા અને ટેકનોલોજીની સરળતાને કારણે રોમાંચ અને રોમાન્સ બહાર મળી શકે છે. પણ તેને કારણે જે સંબંધ પહેલાંથી જ જીવનમાં છે તેને નજરઅંદાજ કરવાનો? હા કેટલીક સ્ત્રીઓ એવી જરૂર હોય કે તે પોતે પણ સંબંધને મહત્ત્વ આપવાનું ચૂકી જાય છે.વાંક સ્ત્રીનો પણ હોઈ શકે છે પરંતુ પ્રેમ લગ્નમાં પણ લગ્ન બાદ સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધમાં મૈત્રી કે સંવાદ ન રહે તો તે સંબંધ સૂકાઈ જતો હોય છે. અહીં ભગવતીકુમાર શર્માનું ગીત યાદ આવે કે ‘પાસ પાસ તોય કેટલાય જોજન, દૂરનો આપણો વાસ, આમ તો ગગન સાવ અડોઅડ તો ય છેટાનો ભાસ..’ સંબંધ આવી કક્ષાએ પહોંચે ત્યારે સાથે રહેવાનો કોઈ અર્થ દેખાતો નથી. કોઈ પણ સંબંધ અચાનક બંધ નથી થતો કે તેનો અંત અચાનક આવતો નથી. રોજીંદી ઘટમાળમાં જીવાતું જીવન એ જીવંત હોય એવું જરૂરી નથી. એ સંબંધના સમયગાળા વચ્ચે અનેક બાબતો બની ગઈ હોય છે. કેટલીક વ્યક્તિઓની સહનશક્તિ વધુ હોય છે તો કેટલીક વ્યક્તિઓ સહન કરવાની ના પાડી દે છે. 

અહીં વળી એક કિસ્સો યાદ આવે છે. એકવાર અમારી કામવાળી બાઈ બદલીમાં બીજી બાઈ મૂકી ગઈ. એ નવી બાઈને જ્યારે પૂછ્યું કે તું ક્યાં કામ કરે છે ? તો કહે કે ફલાણા મકાનમાં ફલાણી બહેનને ત્યાં. બીજા દિવસે તેણે મને લખતાં જોઈ એટલે પૂછ્યું કે તમે લેખક છો તો લો હું તમને એક નવી નવાઈની વાત કહું. હું જે બહેનને ત્યાં કામ કરું છું તે જ ફ્લેટમાં બીજા ભાઈ પણ રહે છે પણ તેમનાં રસોડાં અને બાઈઓ જુદાં છે. વાત સાંભળીને મારી જીજ્ઞાસા જાગે તેની રાહ જોતી એ ચૂપ થઈ ને સવાલની રાહ જુએ છે. કેમ એવું? પૂછતાંની સાથે બાઈએ રસભર્યા હાવભાવ સાથે વાત માંડી કહે, ‘પેલા બહેન અને ભાઈ પતિ પત્ની છે. હવે તેમની ઉંમર થઈ છે. બાળકો પરણેલા છે અને જુદાં રહે છે. એકાદ બે દિવસે બાળકો આવીને ખબર કાઢી જાય. બાકી પેલા સાથે રહેતાં માજી અને ભાઈ વચ્ચે કોઈ સંબંધ જ ન હોય તેમ રહે. તેમની વચ્ચે એકબીજાની સાથે કોઈ વાત નહીં દરકાર નહીં. વન બેડરૂમનું ઘર છે. બે રૂમમાં તેમના રસોડા જુદા ફક્ત ટોઈલેટ બાથરૂમ એક. પેલા બહેનતો મજાના હરે ફરે ને જલસા કરે. એક જમાનામાં શિક્ષિકા હતા. તેમના મિત્રો સાથે ગોવા જાયને ક્યાં ક્યાં ફરવા જાય. તેમના પતિ બિચારા ચાલી ન શકે ટેકણ લાકડી વિના, પણ પૂછે ય નહીં. અરે, હોસ્પિટલમાં હોય તો પણ જોવા જાય નહીં. એકવાર પૂછ્યું તો કહે કરેલાં કર્મો ભોગવે મારે શું? બીજા પાસેથી જાણવા મળ્યા મુજબ પેલા ભાઈને ઓફિસમાં કોઈ બીજી સ્ત્રી સાથે લફરું હતું. ત્યારે તો બાળકો નાના હતા એટલે કહે છે કે સ્ત્રીએ સહન કર્યું પણ પછી તેમણે સીમારેખા દોરી કે બસ હવે તમારો મારા જીવન પર કોઈ અધિકાર નહીં. હું મારું જીવન જીવીશ. કહે છે કે પેલી બીજી સ્ત્રી પણ શી ખબર પેલા પુરુષના જીવનમાંથી જતી રહી અને પત્નીને પણ ગુમાવી. એવું પણ સાંભળ્યું કે જુવાનીમાં તેમનો સ્વભાવ ખૂબ અહંકારી હતો. પત્નીને પણ ખૂબ ત્રાસ આપ્યો. હવે પત્ની કહે છે કે મને કોઈ લાગણી તેમના માટે નથી. બસ પૈસા ન હોવાને કારણે છૂટા પડી શકે એમ નથી. અને છૂટાછેડા લેવાની કોઈ જરૂર નથી. આ ફ્લેટ કોઈને છોડવો નથી એટલે સાથે છતાં જુદા રહે છે. એકબીજા સાથે સમ ખાવા પૂરતી પણ વાત ન કરે. સાજેમાંદે પણ પૂછે નહીં. હવે તો પેલા બહેને પતિને માફ કરી દેવા જોઈએ ને? ’ 

એમ કેમ કહી શકાય કે માફ કરી દેવા કે નહીં? પેલી સ્ત્રીને પથ્થર જેવી બનાવવામાં પેલા પુરુષનો ફાળો પણ ખરો જ ને? બાકી એક જમાનામાં તેમની વચ્ચે પ્રેમ તો હશે જ ને બાળકો થયા હોય તે પ્રેમ વિના તો નહીં જ થયા હોય ને? 

કેટલીક બાબતો એવી હોય છે કે તેને માટે સૂક્ષ્મતાથી વિચારવાની જરૂર હોય છે. લગ્નજીવન સરળતાથી, આદત મુજબ ચાલતા હોય એટલે જરૂરી નથી કે અંદર કશું જ અમળાતું નથી. પત્ની કશી જ ડિમાન્ડ ન કરતી હોય, કે તમને રોકટોક ન કરતી હોય, તમારી લાઈફમાં માથું મારવાનો અધિકાર છતાં તેનો ઉપયોગ ન કરતી હોય. તે કશું જ બોલતી ન હોય પણ તમારી બધી જ સગવડ સચવાતી હોય. તમે એને અઢળક પૈસા આપતા હોવ, હિસાબ ન માગતા હો, તેની દરેક સુખસગવડ પૂરી કરતા હો તેનો અર્થ એ નથી કે તેને કોઈ કમી નથી. તેની ઈચ્છાઓ તમને નકામી, બાલિશ લાગતી હોય. તમને લાગે કે દુનિયાની તેને શું ગમ પડે? તેના બોલવાની કોઈ કિંમત ન હોય, તેનું સ્થાન રસોડામાં જ હોય કે ઘરમાં જ હોય તેવું તમે માનતા હો તો તમે તેની ઈચ્છાઓને, સપનાઓને બુઠ્ઠા કરી રહ્યા છો. તમે એક એવી દીવાલ ચણી રહ્યા છો જેમાંથી આરપાર દેખાય છે પણ એકબીજા પાસે પહોંચી શકાતું નથી. અને જ્યારે આર્થિક રીતે સ્ત્રી પગભર હોય તો તેને ક્યારેક એવું લાગી શકે કે આવા ખોખલા સંબંધોની જરૂર નથી. ત્યારે છૂટા પડવાની વાત કરે તે શક્ય છે. 

સ્ત્રીને જરૂર હોય છે સંગાથની, હૂંફની, સંવાદની અને પુરુષની. હંમેશા પતિ બનીને રહો તો આજની નારી ક્યારેક મોઢું ફેરવીને પોતાની સ્વતંત્રતાની શોધમાં લગ્નજીવનની બહાર નીકળી જાય તે શક્ય છે. અને પુરુષને સમજાય જ નહીં કે ખોટ ક્યાં હતી સંબંધમાં. ખોટ સંબંધમાં નથી હોતી પણ જ્યારે સતત સામી વ્યક્તિને અવગણવામાં આવે. તેની લાગણીઓની કદર કરવામાં ન આવે ત્યારે એ વ્યક્તિ પથ્થર બની જઈ તમને ઘાયલ કરી શકે છે.

બદરીનાથમાં સવારના ચાર વાગ્યાની એલાર્મ વાગે છે. નાનકડી ક્રિષ્ના હોટલમાં વેઈટરનું કામ કરતો ૨૫ વરસનો મનીષ રાવત તરત જ ઊભો થાય છે. હજી તેની ફરજ શરૂ થવાને વાર છે. તેની સાથે હોટલમાં કામ કરતાં બીજા લોકો સૂતાં છે. મોઢા પર પાણી છાંટી મનીષ તરત જ પગમાં બૂટ પહેરી પહાડોના રસ્તા પર રેસવોકિંગ કરવા નીકળી પડે છે. આ કંઇ એકાદ દિવસની વાત નથી, બલકે તેનો રોજનો નિયમ છે. નોકરી કરવા ઉપરાંત તેની ધગશનું આ પરિણામ છે. 

આખો દિવસ વેઈટર તરીકે ખૂબ મહેનતનું કામ કરવા ઉપરાંત તેને બીજા છૂટક કામ પણ કરવા જ પડે છે. એ પ્રમાણે કરે તો જ એ પોતાની માતાને ઘર ચલાવવા માટે ૧૫૦૦ રૂપિયા આપી શકે છે. આકરી મહેનત સિવાય કોઇ પર્યાય નથી. આજથી ૧૪ વર્ષ પહેલા એટલે કે ૨૦૦૨ની સાલમાં મનીષ જ્યારે કેવળ દસ વરસનો હતો ત્યારે તેના પિતાનું મૃત્યુ થયું હતું. પરિવાર કંઇ નાનો નહોતો. મનીષના ત્રણ નાના ભાઈ બહેન અને મા સહિત પાંચ જણાનો પરિવાર હતો અને તેમનો નિર્વાહ કરવો કંઇ સહેલું કામ નહોતું. ભાઇ બહેનોમાં મોટો હોવાથી ગભરાયા વિના જવાબદારી જલદી ઉપાડી લીધી. મનીષની ભણવાની ઇચ્છા તો હતી જ એટલે શાળામાં જવા ઉપરાંત તેણે બીજાના ખેતરોમાં મજૂરીનું અને ઘરકામ કરવાનું શરૂ કર્યું. પરિણામે ભણવાના ખર્ચ સિવાય ઘરનું ગાડું પણ ગબડવા લાગ્યું. ૨૦૦૬ની સાલમાં તેણે પોતાના ગામ સત્તારથી (ઉત્તરાખંડ રાજ્યના ચમોલી જિલ્લામાં આવેલું છે) નજીકના શહેર બદરીનાથની હોટેલમાં પાર્ટટાઈમ વેઈટર તરીકેનું કામ પણ સ્વીકારી લીધું. 

પોતે ખેલકૂદ તરફ કઇ રીતે વળ્યો એ વિશે કારણ આપતા મનીષ કહે છે કે ‘ગામની સરકારી શાળામાં ભણતર એટલું સારું ન હોવાથી બાળકો રમતગમતમાં વધુ પરોવાયેલા રહેતાં. તે સમયે હું ક્રિકેટ જ રમતો હતો. શાળામાં આવવા જવા માટે મારે સાત કિલોમીટર પહાડ પર ચઢવું ઊતરવું પડતું હતું. આમ પણ પહાડો પર રહેવાવાળાને ચાલવાનું વધુ પ્રમાણમાં જ રહેતું હોય છે. એટલે મેં પછી રેસવોકિંગ કરવાનું શરૂ કર્યું, કારણ કે એમ કરવાથી એથ્લેટ્સ ક્વોટામાં મને પોલીસમાં નોકરી મળવાની સંભાવના વધી જાય. જો એ નોકરી મળી જાય તો દસ હજાર રૂપિયાનો પગાર મળી શકે. આટલો સરસ પગાર મળે તો પછી ઘર ચલાવવામાં કોઈ કરતાં કોઇ તકલીફ ન રહે.’ પરિણામે તેણે રેસવોકિંગની પ્રેકટિસ કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. 

ઘર ચલાવવામાં માતાને મદદ કરવાની હોવાથી આગળ વધુ ભણવાનું તો શક્ય જ નહોતું એટલે તેને એકમાત્ર આશા હતી સ્પોર્ટસ ક્વોટા દ્વારા સરકારી નોકરી મેળવવાની. ૨૦૧૦માં તેણે પોલીસમાં નોકરી મેળવવા માટે અરજી કરી. તે સમયે મનીષ રેસવોકિંગમાં રાષ્ટ્રિય ચેમ્પિયનશિપ જીતી ચૂક્યો હતો, પણ કોઈ કારણોસર તે નોકરી મેળવવામાં અસફળ રહ્યો. 

જોકે તે છતાં હિંમત હાર્યા વિના તે રેસવોકિંગની પ્રેક્ટિસ કરતો રહ્યો. એક તબક્કે તેને એવું જરૂર લાગ્યું હતું કે રેસવોકિંગમાં સમય અને પૈસા બરબાદ કરવા કરતાં કોઈ બીજી નોકરી કરીને તે વધુ પૈસા કમાઈને ઘરે આપી શકે પણ તેના કોચે તેને વાર્યો. કોચને એનામાં આશાનું કિરણ દેખાતું હતું. કોચે તેને કહ્યું કે તું રેસવોકિંગ કરવાનું બંધ નહીં કરતો કારણ કે તારામાં પ્રતિભા છે જે તને ઓલિમ્પિક સુધી લઈ જશે.

સારી વાત એ છે કે તેમની વાત અક્ષરશ: સાચી પડી. રેસવૉકિંગ માટે તેણે સખત મહેનત કરી હતી જેના ફળ તેને મળ્યા. મનીષના ટાઈમિંગને લીધે તેને ઓલિમ્પિક્સ માટે પસંદ કરવામાં આવ્યો. જોકે તેણે વેઈટર તરીકે કામ કરવા ઉપરાંત ક્યારેક ગાઈડ તરીકે કામ કરીને પૈસા પણ કમાઈ લેવા પડતા હતા. તો વળી ક્યારેક ખેતરમાં ટ્રેકટર ચલાવી આપવાનું કામ પણ કરતો. આમ, બે ત્રણ નોકરીઓ કરીને તે પોતાના ભાઈ-બહેનોનું ભરણપોષણ કરતો અને પોતાના ધ્યેય તરફ આગળ વધતો રહેતો. 

રેસવોકિંગને આપણે ત્યાં હજી કોઈ ખાસ જાણતું નથી. રેસવોકિંગમાં લાંબું ચાલવાનું હોય દોડવાનું નહીં. રેસવોકિંગ કરતી સમયે હંમેશાં એક પગ જમીન પર હોવો જોઈએ. જો બન્ને પગ હવામાં આવી જાય તો તમને ડિસક્વોલિફાઈડ કરવામાં આવે. આ રીતે એક પગ જમીન પર રાખીને ચાલવાથી કુલાનું હલનચલન વધુ થાય છે. જેને જોતાં થોડું અડવું લાગી શકે. તેમાં પણ મનીષ પહાડોના ગામમાં પ્રેક્ટિસ કરતો ત્યારે ગામવાળાઓ તેને જોઈને મજાક ઉડાવતા અને હસતા. કેટલીક વખત તો મોબાઈલમાં ફિલ્મ ઉતારી બધાને ફોર્વર્ડ કરી તેને મજાકનું સાધન બનાવતા. એક તો પૈસાની અછત વળી અન્ય કામકાજ કરીને રોજ સવારે તેણે ફાટેલાં બૂટ પહેરીને પ્રેક્ટિસ કરવાની રહેતી. કોઈપણ જાતની સગવડ વિના અને જીવનનિર્વાહ માટે કપરી મહેનત કર્યા બાદ મનીષ ઓલિમ્પિકની તૈયારીઓ કરી રહ્યો હતો તેમાં પણ તેણે ઘણું સહેવું પડતું. એ દરેક તકલીફોની પરવાહ કર્યા વિના મનીષ પોતાની ક્ષમતા વધારતો રહ્યો. પહાડી વ્યક્તિઓ ખડતલ હોય છે એટલે તેમના માટે રેસવોકિંગ જેવી રમતો કરવી સરળ પડે છે. કારણ કે રેસવોકિંગ દેખાય છે તેટલી સરળ નથી હોતી. તેમાં શરીરનું જે રીતનું હલનચલન અને સાથે સ્પીડનું તાદાત્મ્ય સાધવાનું હોય છે તેમાં ભૂલ થવાની સંભાવના હોય છે. ભારતમાંથી કુલ નવ રેસવોકર ઓલિમ્પિક માટે પાસ થયા પણ જગ્યા ન હોવાને કારણે ત્રણ જણને ડ્રોપ કરવામાં આવ્યા હતા. 

રિયો ઓલિમ્પિક માટે મનીષને રશિયન કોચ એલેકઝાન્ડર આર્ટસિબસેવે તાલીમ આપી હતી. તેમને મનીષ પાસેથી આશા છે કે આવનારા ચાર વરસ બાદના ઓલિમ્પિકમાં તે જરૂર મેડલ જીતી શકે એમ છે. આપણા ભારતમાં અનેક પ્રતિભાશાળી યુવાનો છે પણ તેમને યોગ્ય તક અને તાલીમની સુવિધા મળતી નથી. જો મનીષને યોગ્ય તાલીમ અને સુવિધા મળ્યા હોત તો શક્ય છે તે કાંસ્ય ચંદ્રક તો ચોક્કસ લઈ આવી શક્યો હોત. જો કે ઓલિમ્પિકમાં મેડલ ન મળ્યો તે છતાં વિશ્ર્વના અનેક ચેમ્પિયનો કરતાં તે આગળ હતો. તેણે ૨૦ કિલોમીટરનું અંતર ૧.૨૧.૨૧ ના સમયમાં પૂરું કર્યું હતું જે કાંસ્ય ચંદ્રક વિજેતા કરતાં ફક્ત ૩૭ સેક્ધડ ઓછું હતું. ખેર, પણ જીવનના અનેક સંઘર્ષમાં પણ મનીષે રાષ્ટ્રને ગૌરવ અપાવ્યું છે તે માટે તેને સલામ.

‘રોજ હું પાંચેક કલાક કામ કરવાનો પ્રયત્ન કરું છું. થોડા સમયથી પેઈન્ટિંગ કરવાનું શક્ય નથી બનતું એટલે ડેકોરેટેડ બોક્સ બનાવું છું. થોડું પણ કામ થાય અને મેડિટેશન થાય એટલે દિવસ મજાનો પસાર થાય, જીવનમાં આમ જોઈએ તો કોઈ જ તકલીફ નથી. અદ્ભુત છે જીવન’ આવું કહેનાર શેફાલીને માટે માન થઈ જ આવે. 

વડોદરાના અકોટા વિસ્તારમાં આવેલી સોસાયટીમાં બેઠા ઘાટના મકાનના દાદરા ચઢીને ઉપરના માળે આવેલી રૂમમાં દાખલ થતાં જ સામેની દીવાલો પર લાગેલાં બે ત્રણ પેઈન્ટિંગ નજર પડે. ડાબી બાજુ વળીને જોયું તો સામે ખાટલામાં એક હસતો ચહેરો સ્વાગત કરે. શરીર તો દેખાય જ નહીં. એ ઓરડામાં સામે જ બુદ્ધનું સ્ટેઈન ગ્લાસ પર કરેલું પેઈન્ટિંગ ધ્યાન દોરે, પલંગની આસપાસ સ્વચ્છતા અને સુઘડતા. પલંગમાં સૂતેલી વ્યક્તિની સામેની દીવાલ પર અનેક રંગોની ડબ્બીઓ અને કેટલાક સુંદર રીતે શણગારેલાં બોક્સ દેખાય. પલંગમાં સૂતેલી વ્યક્તિ હસતાં મોંએ અમને જોયા કરે છે, આંખો મળતા કહે છે, ઘર શોધવામાં તકલીફ તો નથી થઈને? હવે એ વ્યક્તિ તરફ ધ્યાન જાય છે. ગોરો ચહેરો, નાના વાળ, બોલકી આંખો, છાતી પર પડેલી નોટપેડ કે ટેબલેટ..હાથ વળી ગયેલા, પગ પણ વળી ગયેલા, તેનું નામ શેફાલી, તે છેલ્લા અગિયાર વરસથી આ રૂમની બહાર નથી નીકળી. લગ્ન પહેલાં તે ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર પર રહેતાં માતાપિતા સાથે રહેતી હતી. સાવ પથારીવશ અવસ્થામાં જીવતી શેફાલીને અઢળક કામ કરવું છે પણ થાકી જવાય છે એટલે પાંચ કે છ કલાક જ કામ કરે છે. શેફાલી કલાકાર જીવ છે. ઘરમાં લાગેલા બધા પેઇન્ટિંગ શેફાલીના છે. આવી પથારીવશ અવસ્થા અને પીડામાં ક્યારેય એવું લાગે કે આના કરતાં મૃત્યુ સારું? ‘ ના જરાય નહીં, જીવન સુંદર છે જો જોતાં આવડે તો અને દરેક દિવસો સરખા નથી હોતા.’ કહેતા શેફાલી પોતાની વાત માંડીને કહે છે,‘ મને રૂમેટોઈડ આર્થરાઈટિસ છે. આમ તો કંઈ પહેલાંથી આવી નહોતી. હું પણ નોર્મલ હતી પહેલાં...મારો જન્મ અને ઉછેર મુંબઈમાં થયો. મારા મતાપિતા શિક્ષક હતા. ૧૯૮૭માં હું હોમ સાયન્સમાં ગ્રેજ્યુએટ થઈ ત્યારથી જ થોડી તકલીફો મારા શરીરમાં હતી. સાંધા દુખે સહેલાઈથી હલનચલન ન થાય પણ ચાલી શકતી હતી. ફક્ત દાદરા ચઢવા ઉતરવામાં તકલીફ હતી. કોઈએ મને ઊંચકીને નીચે લઈ જવી પડતી અને ઊંચકીને ચઢાવવી પડતી. એટલે માતાપિતા નિવૃત્ત થતાં જ અમે વડોદરા સ્થાયી થવાનું વિચાર્યું. તે મારે કારણે અમે ૧૯૮૯માં વડોદરા

રહેવા આવી ગયા.’ વચ્ચે એક ફોન આવતા અટકે છે અને અમારા માટે તેમની કેર ટેકર પાણી લઈ આવે છે, વળી સવાલ થાય છે કે શું ક્યારેય ડિપ્રેશન આવે? 

સવાલ સાંભળીને આછું હસતાં શેફાલી કહે ‘પહેલાં ક્યારેક ડિપ્રેશન આવતું પણ તેને વધુ મહત્ત્વ આપવા કરતાં રચનાત્મક વિચારો અને કામ કરવામાં મન પરોવવાનું મેં શીખી લીધું છે. મને પેઈન્ટિંગ કરવાનો શોખ હતો. એટલે મેં અહીં આવીને પેઈન્ટિંગ કરવા માંડ્યું. લોકોને મારા પેઈન્ટિંગ ખૂબ ગમતા, લોકો મારી પાસે પેઈન્ટિંગ શીખવા આવવા લાગ્યા અને મારું કામ શરૂ થયું. બસ હું મારા શોખથી જીવનને રંગીન બનાવતી રહી. એક જાણીતી કંપની માટે પણ પેઈન્ટર તરીકે કામ કર્યું. દરમિયાન મને પીડા થતી જ રહેતી પણ અવગણતી નહીં. જીવનમાં પહેલીવાર થોડી હતાશ પણ થઈ એટલે ગોતીમાં આવેલ વિનોબા આશ્રમમાં નેચરોપેથી માટે અગિયાર મહિના રહી. ત્યાં મને વિપશ્યના વિશે ખબર પડી. માનસિક રીતે સધ્ધર થયા વિના મારો છૂટકો નહોતો. મને રડતાં રહેવું નથી ગમતું હસતાં રમતાં રહેવું ગમે. ૧૯૯૩માં વિપશ્યનામાં જનક સાથે મિત્રતા થઈ અને ૧૯૯૮માં તેમણે મને લગ્ન માટે પ્રપોઝ કર્યું. તેમને ખબર હતી કે મને રૂમેટાઈડ આર્થરાઈટટિસની તકલીફ છે. સરળતાથી મારું શરીર ત્યારે પણ કામ નહોતું કરતું પણ તેમને મારી સેવા કરવામાં ય કોઈ વાંધો નહોતો એટલે લગ્ન કર્યાં. તેઓ મારાથી આઠેક વરસ મોટા હતા. જનક મોટેભાગે ગોએન્કાજી સાથે વિપશ્યનાના સેન્ટરમાં સેવા કરવામાં રહ્યા એટલે ત્યાં સુધી લગ્ન કરવાનું વિચાર્યું નહોતું. અમે લગ્ન કર્યાં ત્યાર પછી ૨૦૦૧માં હું અચાનક વ્હીલચેર પર આવી ગઈ. એક વૈદ્યની દવા લેતી હતી અને તેઓ દવામાં સ્ટેરોઈડ્સ આપતા હતા તે ખબર નહોતી. અચાનક દવા બંધ કરી અને બીજી તકલીફો વધી ગઈ. દવાઓની સાઈડ ઈફેક્ટથી હું પરેશાન હતી. તે છતાં ૨૦૦૨ થી ૨૦૦૬ સુધી મારા પેઈન્ટિંગના અનેક પ્રદર્શન વડોદરા, સુરત, મુંબઈ, લંડનમાં કર્યાં. પીડાઓને હું પેઈન્ટિંગના રંગોમાં વહાવી દેતી. તકલીફો તો થાય પણ તેને ગણકારવું નહીં તે નક્કી હતું. વિપશ્યનામાં શીખી હતી જાતને જોવાનું તે મારી જાતને સતત તપાસતી રહું છું. પીડાઓને જોઉં છું. પણ ૨૦૦૪માં લંડનમાં છ મહિના રહેવું પડ્યું હતું તે સમયે ખાવાપીવાની પરેજી સરખી પડાઈ નહીં અને તકલીફો એવી વધી કે ભારત આવીને મેં જે ખાટલો પકડ્યો તે હજી છોડ્યો નથી. શરૂઆતમાં તો જે પીડા થતી તે વખતે મારા પતિ જનક સિવાય કોઈને પણ હાથ લગાડવા દેતી નહીં. જનકે મારા માટે કામ છોડ્યું ને સેવા કરી. પણ પછી મેડિટેશનને કારણે જ જનક પર અવલંબિત રહેવાનું બંધ થયું. મેં જોયું કે મને સખત ભય હતો પીડાનો. મારી અંદર પડેલી અનેક ગાંઠો છોડી તો મારા શરીરના સોજા ઊતરી ગયા. હા, હું બેસી પણ નથી શકતી પણ પેઈન્ટિંગ તો કરું જ છું. કારણ કે રંગોની સુંદર કલ્પનાઓનું જગત જ મને જીવાડી રહ્યું હતું. હું ક્યારેય પીડાની કે નિરાશાઓ વિશે વિચારતી નથી. કદાચ એટલે જ મને ક્યારેય મૃત્યુનો વિચાર નથી આવ્યો. મારે જીવવું છે અને સુંદર રીતે જીવવું છે. મારી પાસે ચાર સધ્ધર ટેકા છે. પતિ જનક, માતાપિતા અને વિપશ્યના. તો પછી હું શું કામ સુંદર કલ્પનાઓ ન કરું? મને સમજાતું નથી કે લોકો નિરાશ થઈને શું કામ આત્મહત્યા કરે છે? અને હવે તો સોશિયલ મીડિયાને લીધે મારા મુંબઈના મિત્રો સાથે સતત સંપર્કમાં રહી શકું છું. આખી બપોર કામ કરું અને રાત્રે ટીવી જોઉં. મારા ફિજિયોથેરેપીસ્ટ ડોકટર પણ યોગ અને મેડિટેશનની વાત કરે. સાચું કહું જીવન તમે જેવું જુઓ તેવું લાગે. જો સતત નકારાત્મક વિચારો કરો અને મનગમતું કામ ન કરો તો નકામું લાગે, પણ જો જીવંત સ્વભાવ રાખી હકારાત્મક વિચારો તો ચોક્કસ જ જીવન રંગીન છે. ભગવાને કેટલા બધા રંગો અને સુંદરતા આપણને આપી છે તે જોવાને બદલે હું શું કામ ખરાબ જોઉં. અને જે મારી અંદર ખરાબી છે, સ્વભાવમાં જે તકલીફો છે તે જોઈને દૂર કરવાના પ્રયત્નો કરું છું એટલે આ એક રૂમમાં પણ મારી દુનિયા વિશાળ અને સુંદર છે.સાચું કહું તો આજે સમજાય છે કે બહારની દુનિયા કરતાં અંતરમનની દુનિયા વિશાળ અને અદ્ભુત સુંદર છે.’ 

શેફાલીના પતિ હાલમાં લંડન ગયા છે પોતાના કામ માટે. તેઓ પણ રંગોળી આર્ટિસ્ટ છે. બ્રિટિશ મ્યુઝિયમમાં પણ જનકને રંગોળી પૂરવા બોલાવે છે. તેમણે પોતાના પ્રેમ અને સેવાની રંગોળીથી શેફાલીના જીવનને ધબકતું રાખ્યું છે.

૨૦૧૬નું વરસ નારીશક્તિના નામે યાદ કરવામાં આવશે. ગયા અઠવાડિયે પહેલી વખત એવું થયું કે આખુંય ભારત ક્રિકેટને ભૂલીને કુસ્તી, જીમ્નેસ્ટિક્સ અને બેડમિન્ટનની વાતો કરતું હતું. સોશિયલ મીડિયામાં પણ ભારતીય મહિલાઓ અને ઓલિમ્પિક છવાયેલા હતા. ભારત એવો દેશ છે કે જ્યાં સ્ત્રીઓને ઘરની બહાર જવા માટે પણ પરવાનગી લેવી પડતી હોય છે. જાતીય સતામણી અને ઘરેલું હિંસાની હેડલાઈન્સ દરરોજ સમાજમાં સ્ત્રીઓની સ્થિતિ કેટલી ખરાબ છે તે વર્ણવતી હોય છે. તેવામાં કેટલીક સ્ત્રીઓ અનેક વિટંબણાઓને પાર કરીને નવા વિક્રમો રચવા નીકળી પડે છે. આ વખતે રિઓ ખાતે આયોજાયેલી ઓલિમ્પિકમાં ૫૪ નારીઓએ ભાગ લીધો હતો તેમાંથી પી.વી.સિંધુ, સાક્ષી મલિક, દીપા કરમાકર, લલિતા બાબરે ઓછી સુવિધા અને અનેક તકલીફો સાથે પોતાના પસંદ કરેલા ક્ષેત્રમાં અલગ ઓળખ ઊભી કરી ભારતનું નામ વિશ્ર્વમાં ગાજતું કરી દીધું.

ભારત એક એવો દેશ છે જેમાં રમતગમતની સુવિધાઓ સરળતાથી મળી શકતી નથી. સ્પોર્ટ્સ માટે માથાદીઠ ફક્ત ૦.૩૪ પૈસા વાપરીએ છીએ જ્યારે અમેરિકામાં માથાદીઠ સ્પોર્ટ્સ માટે ૨૦.૧૬ રૂપિયા વાપરવામાં આવે છે. તેમાં પણ સ્ત્રીઓને માટે તો એનાથી પણ ઓછા પૈસા વપરાતા હશે. તે છતાં હાલમાં રિઓ ખાતે યોજાયેલી ઓલિમ્પિકમાં સ્ત્રી શક્તિએ ભારતના ગૌરવને અખંડિત રાખ્યું. ગયા અઠવાડિયાનાં અખબારો ઉઠાવીને જોશો તો નારીશક્તિનો એક અલગ ચહેરો જોવા મળશે. સાક્ષી મલિક હોય કે પીવી સિંધુ હોય કે દીપા કરમાકર કે પછી લલિતા બાબર તેમના વ્યક્તિત્વમાં જોશ, જુસ્સો અંગેઅંગમાંથી ઝળકતો દેખાશે. તેમની આંખોની ચમક અને ચહેરાના ઉમંગનો રંગ આખાય ભારતને રંગી ગયો.

ભારતને આ વખતે ઓલિમ્પિકમાં ફક્ત બે જ મેડલ મળ્યા એક બ્રોન્ઝ અને એક સિલ્વર. અને તે બન્ને મેડલ મેળવનાર નાની વયની યુવતીઓ પી વી સિંધુ અને સાક્ષી મલિક છે. બેડમિન્ટનમાં પ્રથમવાર ભારતને સિલ્વર મેડલ અપાવનાર પી વી સિંધુ સિકંદરાબાદની છે. સિંધુ સૌથી નાની વયની ભારતીય છે, જેણે ઓલિમ્પિકમાં મેડલ જીત્યો હોય. તેના માતાપિતા વોલીબોલ ચેમ્પિયન હોવાથી રમતગમત ક્ષેત્રમાં તે સહજતાથી પ્રવેશી શકી પરંતુ, તેના માતાપિતાની રમત અપનાવવાને બદલે તેણે બેડમિન્ટન રમવાનું પસંદ કર્યું. માતાપિતાનો સહકાર હોવા છતાં શ્રેષ્ઠતા પુરવાર કરવા માટે તમારે સખત મહેનત કરવી પડતી હોય છે. બાળપણથી સિંધુ રોજ સવાર સાંજ બેડમિન્ટન શીખવા માટે અને પ્રેક્ટિસ કરવા માટે સિકંદરાબાદના તેના ઘરથી પુલેલા ગોપીચંદ બેડમિન્ટન એકેડમી સુધીનો કુલ ૧૨૦ કિલોમીટરનો પ્રવાસ કરતી. તેના કોચ ગોપીચંદ સવારમાં ચાર વાગ્યાથી તેનું કોચિંગ શરૂ કરતાં અને તે માટે એણે ૩.૩૦ વાગ્યે ઘરેથી નીકળવું પડતું. તેના કોચ ગોપીચંદ આજે ગર્વપૂર્વક કહે છે કે તે નેટ પર ક્યારેય મોડી ન પડતી. મહેનત કરવામાં તે કદી પાછીપાની ન કરતી. એટલે જ તેણે બેડમિન્ટનની રમતમાં પોતાનું સ્થાન બનાવ્યું છે. પ્રતિષ્ઠિત અર્જુન એવૉર્ડ અને અન્ય અનેક એવૉર્ડ તથા રાષ્ટ્રિય, આંતરરાષ્ટ્રિય મેડલો પણ તેણે મેળવ્યા છે.

રેસલિંગમાં (કુસ્તી) બ્રોન્ઝ મેડલ મેળવનાર પ્રથમ ભારતીય યુવતી સાક્ષી મલિક તો સાવ અનોખી નારી છે. તેનું સ્પોર્ટ્સમાં આગળ વધવાનું કારણ ન તો પૈસા હતા કે ન તો મેડલ હતા પણ વિમાનમાં પ્રવાસ કરવાની તેની અદમ્ય ઈચ્છા હતી. હરિયાણા રાજ્યમાં જ્યાં ક્ધયાઓનું પ્રમાણ ઘણું જ ઓછું છે અને સ્ત્રીઓ પર જ્યાં અનેક પાબંદીઓ હોય છે ત્યાં રોહતક જિલ્લાના મોખરા ગામમાં જન્મ અને ઉછેર. તેના પિતા દિલ્હીમાં બસ ક્ધડકટર તરીકે કામ કરે છે. સાક્ષીના દાદા બધલુરામ જે પોતે રેસલર હતા તેમની પાસે બાર વરસની ઉંમરે તેણે રેસલિંગ શીખવાનું શરૂ કર્યું. અને પછી રોહતકના અખાડામાં કોચ ઈશ્ર્વર દહિયા પાસે તાલીમ લેવાનું શરૂ કર્યું. તેના માતાપિતાએ છોકરી હોવાને લીધે પુરુષોની રમત ગણાતી રેસલિંગમાં રસ લેતી દીકરીને રોકી નહીં. અન્ય કુટુંબીઓ અને સમાજે ટીકા કરી કે આવી રમતોમાં ભાગ લેતી છોકરીને કોઈ પરણશે નહીં કે તે પછી મા બનવાને લાયક નહીં રહે એવા અનેક ભય બતાવી ટીકા કરી તો પણ એની પરવા કર્યા વિના સાક્ષીને રેસલિંગનો શોખ પૂરો કરવા માટે વાતાવરણ અને પીઠબળ આપ્યું. પુરુષોના ક્ષેત્રમાં પગ મૂકનાર સાક્ષી અને તેને શીખવનાર કોચને પણ અનેક ટીકાઓનો સામનો કરવો પડતો. સાક્ષીએ પુરુષોની સાથે રેસલિંગની પ્રેક્ટિસ કરવી પડતી. અનેક પડકારો હોવા છતાં સાક્ષીએ સખત મહેનત કરીને આગળ વધવાનું ચાલુ રાખ્યું. રાજીવ ગાંધી ખેલ રત્નનો એવૉર્ડ પણ તેને મળ્યો છે.

દીપા કરમાકરને મેડલ નથી મળ્યો પણ તેણે આખાય વિશ્ર્વનું દિલ જીતી લીધું છે. જીમ્નેસ્ટિક્સમાં તેને ચોથો નંબર મળ્યો હોવા છતાં તેણે જે પર્ફોર્મન્સ આપ્યું તે જોતી વખતે દુનિયા મોંમાં આંગળા નાખી ગઈ. આર્ટિસ્ટિક જીમ્નેસ્ટિક્સમાં દીપાએ ભારતનું ખાતું તો સ્પર્ધક તરીકે પસંદગી પામીને ખોલાવ્યું જ પણ પ્રોડ્યુનોવા જેને ડેથ વોલ્ટ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે તેને પર્ફોર્મ કરીને મેડલોની પાર પહોંચી ગઈ હોવાની નોંધ જગતે લીધી. આ વોલ્ટ એટલે હવામાં બે, ત્રણ ગુલાંટી મારીને અંતિમ પોઝ આપવો. આ ગુલાંટી મારતા જો બેલેન્સ ચુકાય તો નક્કી જ મોતને આમંત્રણ આપવાનું બને. વિશ્ર્વમાં ભાગ્યે જ કોઈ આ ડેથ વોલ્ટ કરવાની હિંમત કરે. ત્રિપુરા રાજ્યના અગરતલા શહેરની દીપાએ જીમ્નેસ્ટિક્સની તાલીમ લેવાની શરૂઆત કરી ત્યારે એના ફ્લેટ ફીટ હતા એટલે કે સપાટ પગ હતા. આવા પગવાળી વ્યક્તિને ચાલવાથી લઈને અનેક તકલીફો થઈ શકે તેમાં જીમ્નેસ્ટિક્સ કરવા માટે ફ્લેટ ફીટ સારું પર્ફોર્મન્સ ન જ આપી શકે. હિંમત હાર્યા વિના કે નિરાશ થયા વિને તેણે જીમ્નેસ્ટિક્સની સખત મહેનત કરીને પોતાના ફ્લેટ ફીટનો આર્ચ ડેવલપ કર્યો. તેણે રાષ્ટ્રિય, આંતરરાષ્ટ્રિય સ્તરે જીમ્નેસ્ટિકમાં ૭૭ મેડલ જીત્યા છે તેમાં ૬૭ તો ગોલ્ડ છે. અત્યાર સુધી ઓલિમ્પિક્સમાં ભાગ લેવા માટે ભારતનો એક પણ જીમ્નેસ્ટિક પસંદ નહોતો થયો. દીપા મેડલ ન મેળવી શકી છતાં તેનો અફસોસ કરવાને બદલે લોકોએ તેના પર્ફોમન્સ બદલ પ્રેમથી વધાવી.

એવું જ લલિતા બાબરનું છે. તેને પણ ઓલિમ્પિકમાં મેડલ નથી મળ્યો પણ તે પહેલી ભારતીય મહિલા છે જેણે સ્ટીપલચેજમાં પ્રવેશ મેળવ્યો છે. મહારાષ્ટ્રના સાતારા જિલ્લાના મોહી ગામની રહેવાશી છે. લલિતા દોડવીર છે. એ ત્રીજી ભારતીય મહિલા છે જે ઓલિમ્પિકમાં એથ્લેટિક્સમાં ફાઈનલ સુધી પહોંચી હોય. લલિતાનું જીવન ચાલવા અને દોડવામાં જ વીત્યું હોવાથી દોડવાની તેના માટે નવાઈ નહોતી. બાળપણમાં તે રોજ ચાર કિલોમીટર ઘરેથી શાળામાં અને શાળાથી ઘરે દોડીને જતી. કિશોરાવસ્થામાં પરિવારના ૧૭ માણસોને માટે પાણી લાવવા માટે દૂરના કૂવા સુધીના અનેક ચક્કરો કાપતી. પગમાં ચપ્પલ વગર તે ખેતર અને ઘરના કામ કરવા માટે સતત દોડતી જ રહેતી. તેને જ્યારે ખબર પડી કે સ્પર્ધાત્મક દોડમાં ભાગ લેવાથી પૈસા મળે છે એટલે તેણે નાની-મોટી મેરેથોનમાં દોડવાનું શરૂ કર્યું. એમ કરતાં તે દોડવીર બનવા સુધી પહોંચી. એમ કરતાં બેલારુસના કોચ નિકોલાઈ નસેરેવ પાસે ટ્રેઈનિંગ લેવાની તક તેને મળી. નસેરેવે લલિતામાં રહેલી ખૂબી ઓળખી તેને સ્ટીપલચેજમાં પારંગત કરી. સ્ટીપલચેજ એટલે લાંબી વિઘ્ન દોડ. મૂળ તો આ પુરુષોની જ રમત હતી પણ ૨૦૦૮ બીજિંગ ઓલિમ્પિકથી મહિલાઓ માટે પણ સ્ટીપલચેજનું આયોજન કરવામાં આવ્યું. હજી લલિતા શીખી જ રહી હતી કે નિકોલાઈ ભારતમાંથી કતારમાં કોચ તરીકે ગયા. લલિતાની પાસે પૈસા ન હોવાથી હજી તે મેરેથોનમાં દોડતી રહી. ૨૦૧૪માં નિકોલાઈ પાછો ભારતીય કોચ તરીકે આવ્યો ત્યારે એ લલિતાને મેરેથોન માટે તાલીમ આપવા માગતા હતા પણ લલિતાએ સ્ટીપલચેજ શીખવાનો આગ્રહ રાખ્યો. આઠ મહિનાની તાલીમમાં જ લલિતાનો રેકોર્ડ ટાઈમ સુધરવા લાગ્યો. અને તે વિઘ્ન દોડની સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લેવા લાગી. સ્ટીપલચેજમાં લલિતાએ નેશનલ રેકોર્ડ તોડ્યો છે. ઓલિમ્પિકમાં ફાઈનલમાં પહોંચતા સમયે તેણે સાત સેક્ધડથી પોતાનો જ નેશનલ રેકોર્ડ તોડ્યો હતો. ઓલિમ્પિકમાં દસમો રેન્ક મેળવ્યો છે. સતત દુકાળગ્રસ્ત રહેતા વિસ્તારના ગરીબ ખેડૂતની દીકરી પોતાની આવડતથી છેક ઓલિમ્પિકની ફાઈનલ સુધી પહોંચે તે જ ઘણી મોટી સિદ્ધિ ગણાય. તેમાં પણ સ્ટીપલચેજ કે જેમાં આજદિન સુધી કોઈ ભારતીય મહિલાને ઓલિમ્પિકમાં પ્રવેશ નથી મળ્યો. ૨૦૧૫ની સાલમાં લલિતાને સ્પોર્ટ્સ પર્સન ઓફ ધ યરનો એવૉર્ડ મળ્યો છે.

આમ આ યુવતીઓએ સ્પોર્ટ્સમાં આગળ આવવા માટે આર્થિક અને સામાજિક અનેક વિઘ્નો પાર કરી પોતાની આગવી ઓળખ ઊભી કરી છે. આ ઓલિમ્પિકમાં ભારતનો દેખાવ એકંદરે નબળો જ રહ્યો કહેવાય પણ સ્ત્રીશક્તિનો ઉદય થતાં જાતીય અસમાનતાનાં અને ઘરેલું હિંસાના અંધારાઓ ઉલેચાશે.

---------------------------------

૧૯૨૪ની સાલમાં ફ્રાન્સના પેરિસમાં યોજાયેલ ઓલિમ્પિકમાં સૌ પ્રથમ ભારતીય મહિલાઓ એન. પૌલી અને સિડની જેકબે ટેનિસ સિંગલ અને ડબલ્સમાં ભાગ લીધો હતો. તેે સમયે ભારતમાં અંગ્રેજોનું રાજ હતું.

૧૯૫૨માં ફિનલેન્ડના હૅલસિન્કી શહેરમાં યોજાયેલ ઑલિમ્પિકમાં સ્વતંત્ર ભારતની સૌ-પ્રથમ ચાર મહિલાએ ભાગ લીધો હતો. ઑલિમ્પિકમાં ભાગ લેવાનું શ્રેય અંકે કરનાર મૅરી ડિસોઝા (ઍથ્લેટિક્સ, ૧૦૦મી. અને ૨૦૦મી.), તેઓ ભારતીય હૉકી ટીમમાં પણ રમતા હતા. નીલિમા ઘોષ (ઍથ્લેટિક્સ, ૧૦૦મી. અને ૯૦મી. હર્ડલ્સ) ડૉલી નઝીર (સ્વિમિંગ, ૧૦૦મી. ફ્રીસ્ટાઈલ અને ૨૦૦મી. બ્રિસ્ટ સ્ટ્રોક અને આરતી સાહા (સ્વિમિંગ, ૨૦૦મી. બ્રિસ્ટ સ્ટ્રોક).

જોગાનુજોગે ઈંગ્લિશ ચૅનલ તરનાર એશિયાની પ્રથમ મહિલા બનવાનું બહુમાન આરતી સાહાએ હાંસલ કર્યું હતું. અર્જુન ઍવૉર્ડ મેળવનાર સૌપ્રથમ મહિલા ખેલાડી છે.

ઑલિમ્પિક મેડલ જીતનાર સૌપ્રથમ મહિલા કર્ણમ મલ્લેશ્ર્વરી

આ વેઈટ લિફ્ટરે વેઈટ લિફ્ટિંગ સ્પર્ધામાં (૬૯ કિ.ગ્રા) કાંસ્ય ચંદ્રક જીત્યો હતો ૨૦૦૦ની સાલમાં

સાઈના નેહવાલ : ૨૦૧૨માં લંડનમાં આયોજિત બૅડમિન્ટન સ્પર્ધામાં કાંસ્ય ચંદ્રક જીત્યો.

મૅરી કૉમ : ૨૦૧૨માં લંડનમાં પહેલી વાર યોજાયેલી મહિલાઓ માટેની બૉક્સિગં સ્પર્ધામાં કાંસ્ય ચંદ્રક જીત્યો હતો.

સાક્ષી મલિક : ૨૦૧૬માં રિઓમાં (૫૮ કિ.ગ્રામ ફ્રી સ્ટાઈલ) રેસલિંગમાં કાંસ્ય ચંદ્રક જીત્યો.

સિંધુ : ૨૦૧૬માં રિઓમાં આયોજિત બૅડમિન્ટન સ્પર્ધામાં રજત ચંદ્રક જીતીને ઑલિમ્પિક ક્લબમાં ટોચનું સ્થાન અંકે કર્યું.

------------------------------

ઑલિમ્પિક ગેમ્સમાં મહિલાઓ

સૌ-પ્રથમ મોડર્ન ઑલિમ્પિકસ ૧૮૯૬માં ઍથેન્સમાં આયોજન કરવામાં આવ્યું ત્યારે કોઈ મહિલાને ભાગ લેવા દેવાતો ન હતો. કારણ કે સ્થાપક પીઅરી ડી કોઉબર્ટિને તે સમયે એવું લાગ્યું કે મહિલાઓને ગૅમ્સમાં સહભાગી બનાવવાનું અવ્યવહારુ અને અનઍસ્થેટિક્સ છે. પરંતુ હવે સમય બદલાયો છે. જોઈએ કેવી રીતે.

૧૯૦૦માં મહિલાઓએ પહેલીવાર ઑલિમ્પિકમાં લૉન ટૅનિસ અને ગોલ્ફમાં ભાગ લીધો હતો. ત્રણ ફ્રેન્ચ મહિલાએ ક્રોકેમાં ભાગ લીધો મિકસ ક્રૂના ભાગ તરીકે એક મહિલા સૅલર હતી.

ચાર્લોટી કૂપર : ઑલિમ્પિક ઈવેન્ટમાં ટૅનિસ સિંગલ્સનું ટાઈટલ જીતનાર પ્રથમ મહિલા.

૧૯૯૨માં બાર્સેલોનામાં બૅડમિન્ટનનો ઑલિમ્પિકમાં પ્રવેશ.

૨૦૦૦ : મહિલાઓને વેઈટ લિફ્ટિંગમાં ભાગ લેવાની પરવાનગી આપવામાં આવી.

૨૦૦૪માં ઑલિમ્પિકમાં મહિલાઓ માટેની રેસલિંગનો પ્રવેશ.

૨૦૧૨માં મહિલાઓ માટે બૉક્સિગંનો પ્રવેશ.

૧૯૦૦માં માત્ર ૨ ટકા મહિલાઓનો ફાળો હતો ત્યારથી માંડીને ૨૦૧૬ની ઑલિમ્પિક ગૅમ્સમાં ૪૫ ટકા મહિલાએ ફાળો આપ્યો છે. આમ સમયના પરિવર્તન સાથે વખતોવખત મહિલાઓની સંખ્યા વધતી રહી છે.

હવે એવું બિન્ધાસ્ત કહી શકાય એમ છે કે ઑલિમ્પિકમાં ભાગ લેવાનો ઈજારો માત્ર પુરુષ ખેલાડીઓનો જ નથી રહ્યો. મહિલા ખેલાડીઓ વિવિધ રમતોમાં ભાગ લઈને ચંદ્રકો જીતીને દેશને ગૌરવ અપાવે છે.

ખેડૂત માન્ડયાના ઓર્ગેનિક સ્ટોરમાં ટામેટાં અને મરચાંની થેલી લઈને આવે છે. ૪.૫ કિલો ટમેટાં અને ૧.૨૫ કિલો મરચાનું વજન થાય છે અને કડકડતી થોડી નોટો લઈને પાંચ મિનિટમાં તો તે બહાર નીકળી જાય છે. હજી વરસ પહેલાં આટલી સરળતાથી ખેડૂત પોતાનો માલ વેચી નહોતો શકતો. જુલાઈ ૨૦૧૫માં આ વિસ્તારના શેરડીની ખેતી કરતાં ૨૦ ખેડૂતોએ આત્મહત્યા કરી હતી. બેગલૂરુથી ફક્ત ૧૦૦ કિલોમીટર અને મૈસુરથી ૪૦ કિમી.ના અંતરે આવેલા માન્ડ્યાના ખેડૂતો જબરદસ્ત કર્જમાં ડૂબેલા હતા. રિપોર્ટમાં જણાવ્યા પ્રમાણે અંદાજે ૧૨૦૦ કરોડ રૂપિયાનું દેવું માન્ડ્યાના ખેડૂતોએ ૨૦૧૪-૧૫ના વરસમાં લીધું હતું. પાકના ઘટતા ભાવ અને કોઈપણ માર્ગદર્શન વિના ખેડૂતો બેહાલ થઈ રહ્યા હતા. કેટલાય ખેડૂતોએ ખેતી છોડીને શહેરમાં કમાવા જતા રહ્યા. નવી પેઢી તો ખેતી કરવા જ નહોતી માગતી. પરંતુ આ બધું બદલાયું મધુચંદનના પ્રયત્નોથી.
૩૭ વરસનો આઈટી પ્રોફેશનલ મધુચંદન ચિક્કાદેવૈઆ જેનો જન્મ અને ઉછેર માન્ડયાની એગ્રીકલ્ચર યુનિવર્સિટીમાં થયો હતો, કારણ કે મધુના પિતા ત્યાં વાઈસ ચાન્સેલર હતા. મધુ આઈટી પ્રોફેશનલ થઈને ડ્રીમ જોબ માટે કેલિફોર્નિયા સ્થાયી થયો હતો. તેણે મોટી કંપનીઓમાં ૧૫ વરસ સુધી કામ કર્યું. તે માટે દુનિયાભરમાં તે ફર્યોં. પૈસા તો ઘણાં કમાયા પણ હવે તેને લાગ્યું કે જે ગામ, સમાજે તેને ઘડ્યો છે તેનું ઋણ ફેડવાનું છે. તેને માન્ડ્યા પરત ફરવાની ઈચ્છા હતી. બસ ૨૦૧૪ના ઓગષ્ટમાં તેણે અમેરિકા છોડીને માન્ડ્યામાં જઈ ખેતી કરવાનું નક્કી કર્યું. કારણ શું? પોતાનું ફાર્મ હાઉસ કરી આરામનું જીવન વ્યતિત કરવાની તેની ઈચ્છા હતી. સાથે શક્ય તે સમાજ માટે કામ કરવું.
તેણે ભારત આવીને જોયું કે ખેડૂતો પોતાનું કામ છોડીને શહેરોમાં જઈને કામની શોધમાં રખડવા લાગ્યા. ખેતરના પાકમાંથી તેમનું ગુજરાન ચાલવું જોઈએ તે અનેક સમસ્યાઓને લીધે થઈ શકતું નહોતું. શહેરમાં જઈને કોઈ ડ્રાયવર બનતું તો કોઈ રંગારો કે તો કોઈ પ્યૂનની નોકરી કે ઘરકામ પણ કરવા તૈયાર થતાં. કામ કાયમી ધોરણે પણ મળે નહીં એટલે ઘરનું ગુજરાન ચલાવવાની સમસ્યા તો રહેતી જ હતી. આ બધું જોતાં મધુએ જે કંઈ એગ્રીકલ્ચરલ યુનિવર્સિટીના રહેવાસ દરમિયાન શીખવા મળ્યું હતું તે યાદ આવ્યું. ઉપરાંત તેને લાગ્યું કે ખેતીના ધંધાને જ વિકસાવવાની જરૂર છે. સૌ પહેલાં તેણે ભારત આવીને નોંધ્યું કે કેટલાક લોકો ઓર્ગેનિક ખેતી કરતાં હતાં પણ કેટલાક નહોતા પણ કરતાં.
સૌ પહેલાં તેણે ખેડૂતોને એકત્રિત કરવાનું નક્કી કર્યું. આઠેક મહિના લોકોને સમજાવીને માન્ડ્યા ઓર્ગેનિક ફાર્મર કો-ઓપરેટિવ સોસાયટી બનાવી. તેણે જોયું કે કેમિકલનો વપરાશ ખેડૂતોને કૅન્સરના મહારોગ આપી રહી હતી તો ગ્રાહકોને પણ તેનાથી સ્વાસ્થ્યને નુકશાન થતું જ હતું. એટલે જરૂરી હતું કે ઓર્ગેનિક ઉત્પાદન જ થાય. બીજું કે ખેડૂત સીધું જ વેચાણ કરી શકે તેવી પરિસ્થિતિ તેને નિર્માણ કરવી હતી. જો વચ્ચેથી વચેટિયા હટી જાય તો જ ખેડૂતને અને ગ્રાહકને ફાયદો થાય એમ હતો. તેણે બેંગલૂરુમાં અનેક હૉટેલો તથા સોસાયટીને સીધા જ અનાજ તથા શાકભાજી, ફળ વેચવાનો પ્રયત્ન કર્યોં જે સફળ ન થઈ શકયો. એટલે તેણે બેંગલૂરુ જતા હાઈવે પર રેસ્ટોરન્ટ ખોલી જેમાં ઓર્ગેનિક ફુડ જ વેચાતું. સાથે જ તેણે માન્ડ્યા ઓર્ગેનિક સ્ટોર શરૂ કર્યોં. આમ ખેડૂતોનો માલ સીધો જ વેચાતા તેમને પૈસા મળવા લાગ્યા. હવે તેમણે ઉત્પાદન પર ધ્યાન આપવાનું હતું.
અહીં બીજી એક સમસ્યા હતી કે ખેડૂતોને મજૂરો મળતા નહોતા. અને મળે તો તેમની મજૂરી પોષાતી નહોતી. ખેડૂતોને મદદ કરવા અહીં મધુએ બીજો એક રસ્તો કાઢ્યો. ફેસબુક પર એક પેજ બનાવ્યું અને લોકોને શ્રમદાન કરવાનું આહ્વાન આપ્યું. ખેડૂતોને પૈસાની જરૂર કરતાં રોપણી માટે, કાપણી માટે માણસોની જરૂર હતી. કેટલાય શહેરી લોકોને ખેતરમાં કામ કરવાની ઈચ્છા હોય છે તેઓ વીક ઍન્ડમાં જરૂર આવશે તેવી મધુને ખાતરી હતી. બસ ફેસબુક પર શ્રમદાનની અપીલ કરતાં જ કેટલાક લોકોએ શ્રમદાન માટે આવવાનું નક્કી કર્યું. ખેતરને જો યોગ્ય સમયે ખેડવામાં ન આવે કે રોપણી કે કાપણી કરવામાં ન આવે તો પાક લઈ શકાતો નથી. આ રીતે માણસોના અભાવે મોટાભાગના ગરીબ ખેડૂતોને ખેતીમાં વીસથી પચીસ ટકા તો નુકસાન જતું જ. તેને શ્રમદાનથી ટાળી શકાયું. ફેસબુક અપીલથી લગભગ હજારેક જેટલા સ્વયંસેવકો ખેડૂતોને મળ્યા, જે દ્વારા ફટાફટ કામ થવા લાગ્યું.
અમેરિકા છોડીને પાછા આવતી વખતે તેણે વિચાર્યું નહોતું કે તે આટલા મોટા પાયે ખેડૂતોને મદદરૂપ બનશે. આજે તો મધુ અનેકવાર ઓર્ગેનિક ખેતી કઈ રીતે કરવી તેના રહેવાસી કેમ્પ કરીને વધુને વધુ લોકોને ઓર્ગેનિક ખેતી તરફ પાછા વાળવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે. ઓર્ગેનિક ખેતી વિશે અનેક માન્યતાઓ છે. એક તો તે મોંધું પડે. બીજું તેનું ઉત્પાદન ઓછું થાય અને કેમિકલવાળા પાક કરતાં તે મોંધાભાવે વેચાય એટલે લોકો ખરીદે નહીં. મધુએ અહીં ટેક્નૉલૉજીનો ઉપયોગ કરી વધુમાં વધુ પાક સારી રીતે લેવાય તેની કાળજી લેવાનું શરૂ કર્યું. ફર્ટિલાઈઝરમાં રહેલા કેમિકલને કારણે લોકોની જમીન અને સ્વાસ્થ્ય બન્નેનું નુકસાન થતું હતું. એટલે તેમને પોતાના દાદાઓ જે રીતે ખેતી કરતાં હતાં તે રીતે ફરીથી ખેતી કરવાનું શરૂ કરવાનું સમજાવવા પડ્યા. સૌથી વધુ નુકસાન કેમિકલને કારણે થતું હોવાનું તેમને સમજાતાં કામ સરળ થયું. પછી તો ધીમે ધીમે અનેક યુવકો જેઓ શહેરમાં નોકરી કરવા ગયા હતા તે પાછા આવ્યા. લગભગ ૫૭ ખેડૂતો જેઓ ખેતીનો વ્યવસાય છોડીને નોકરીએ લાગ્યા હતા તેઓ નોકરી છોડીને પાછા ખેતીના વ્યવસાયમાં આવતા મધુને પોતાની મહેનત કરી સાર્થક લાગી. અને હવે તો મધુનો ઉત્સાહ ઓર વધી રહ્યો છે. તેનો વિચાર છે કે ૨૦૨૦ સુધીમાં આખાય ય માન્ડ્યા જીલ્લાને તે ઓર્ગેનિક ખેતી તરફ વાળી દે.
મધુને અફસોસ છે કે ભારતમાં ખેડૂતોની સ્થિતિ સારી નથી. તેમની સાથે યોગ્ય વ્યવહાર થતો નથી. વળી સારા એગ્રીકલ્ચરીસ્ટ પણ નથી જે વ્યવહારું જ્ઞાન ધરાવતાં હોય. ખોટી સલાહોને કારણે ખેતીને અને ખેડૂતને નુકસાન થાય છે. ખેતી જેવો સારો કોઈ વ્યવસાય નથી તેને વિકસાવવાની ખાસ કરીને ઓર્ગેનિક ખેતીનો પ્રચાર અને પ્રસાર વધુમાં વધુ થવો જોઈએ. આજે મધુને પોતાનું જીવન સફળ અને સાર્થક થયું હોવાનું લાગે છે. તે કહે છે કે આટલા આનંદ અને સુખ અમેરિકાની નોકરીમાં પણ નહોતા.

મુંબઈ નામના ટાપુ પર રહેતા લોકો સંયુક્ત કુટુંબ કરતાં ન્યુક્લિઅર એટલે કે વિભક્ત કુટુંબમાં વધુ રહે છે. તેવામાં મા બનતી આધુનિક નારીને કઈ કેટલાય પ્રશ્ર્નો સતાવતા હોય છે. જેમ કે બાળક ખૂબ રડે છે અને કશી જ ખબર નથી પડતી. અચાનક તેને પેટમાં દુખાવો થાય છે કે શરદી થાય છે પણ મટતી જ નથી, તે દૂધ નથી પીતું કે જમતું નથી. વરસ પૂરું થતાં તેની બર્થડે પાર્ટી રાખવી છે પણ રિટર્ન ગીફ્ટ માટે કોઈ નવી આઈડિયા સૂઝતી નથી. આસપાસના વિસ્તારમાં કોઈ સારા ટીચર છે કે ? પ્રોજેક્ટ માટે કોઈની મદદ જોઈએ છે વગેરે વગેરે અનેક પ્રશ્ર્નો હોઈ શકે. 

બાળક સિવાય પણ મા બનતી નારીને પોતાના જેવી જ પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થતી અન્ય માતાઓ સાથે મિત્રતા કરવી હોય તો ક્યાં જાય? તેનો સિમ્પલ-સાદો જવાબ છે મુંબઈ માતાઓનું સોશિયલ મીડિયામાં ગ્રુપ શરૂ કર્યું છે નેહા કરે-કાનાબારે. 

નેહા પોતે ઈન્દોરની છે અને પરણીને મુંબઈ આવી છે. પોતે ખાનગી કંપનીમાં નેશનલ લેવલ મેનેજર તરીકે કામ કરે છે અને નવ વરસના જોડકાં બાળકોની માતા છે. બે વરસ પહેલાં તેને પોતાને લાગ્યું કે કેટલીક બાબત એવી હોય કે બીજી માતા જ કહી શકે તો કેમ નહીં ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને મારા જેવી એકલી રહેતી માતાઓને એકબીજાની સાથે સંવાદ સાધવાનું સરળ પડે એવું ગ્રુપ શરૂ કરવામાં આવે. એટલે તેણે મુમો (મુંબઈ મોમ) નામે ફેસબુક ગ્રુપ શરૂ કર્યું. તેની ટેગ લાઈન છે એક બ્રેક તો બનતા હૈ. નેહા કહે છે કે મને સોશિયલાઈજિંગ કરવું હતું બીજી માતાઓ સાથે એટલે જ મને આ વિચાર આવતા અમલમાં મૂક્યો તો જે ઝડપે તેમાં ૨૫ થી ૮૫ વરસની માતાઓ જોડાતી ગઈ તે જોતાં મને પણ આશ્ર્ચર્ય થયું હતું. મેં વિચાર્યું હતું કે નાનું ગ્રુપ થશે બધા એકબીજાને મહિનામાં એકાદવાર મળશે પણ ફેસબુક પર ૬૭ હજાર જણા જોડાયા. આ ક્લોઝડ ગ્રુપ છે તેમાં ફક્તને ફક્ત મમ્મીઓ જેમને કંઈક જાણવું છે, જણાવવું છે તેઓ જોડાય છે. અને પછી તો ૯૮ વોટ્સએપ્પ ગ્રુપ પણ બન્યા વિસ્તાર પ્રમાણે. તેમાં સેલિબ્રિટિ માતાઓ પણ જોડાઈ. 

આ ગ્રુપ પર તેઓ દરેક દિવસ જુદી રીતે ઉજવે છે. સોમવારે બ્લોગર અને બુક વિશે વાત કરે. તો મંગળવારે વાનગીઓ વિશે વાત થાય. બુધવારે દિલની વાત થાય તો રવિવારે સેક્સ અને રોમાન્સ વિશે વાત થાય. વળી એ ઉપરાંત મમ્મીઓ કોઈને કોઈ જાણકારી મળે એવા કાર્યક્રમ માટે મળે છે. ફક્ત ફન ખાતર બાળકો કે પતિ વગર મિત્રો સાથે મોજમજા કરવા માટે ય એક મિટિંગ હોય છે. 

નેહા કહે છે કે દરેક મમ્મીઓ બહાર કામ કરવા નથી જતી તો કેટલીક માતાઓએ બાળક માટે બ્રેક લીધો હોય પછી કામ કરવું અઘરું પડતું હોય છે. તો એ માટે પણ આવું ગ્રુપ ઉપયોગી બને છે. એકબીજાને ઉપયોગી- સહયોગી બનવું એ જ તો મુખ્ય બાબત છે ગ્રુપ બનાવવાની. કેટલીક મમ્મીઓ જેમને પાર્ટી ઓર્ગેનાઈઝ કરવી હોય કે કશુંક બાળક માટે જોઈતું હોય તે બીજી મમ્મીઓ તેને મદદ કરે તો બન્નેને ઉપયોગી બને છે. કોઈ મમ્મી સારા નાસ્તા બનાવતી હોય ઘરે અને વર્કિંગ મધર હોય તેને માટે આ માહિતી ઉપયોગી બને છે. અમે અહીં કઈ બિઝનેસ માટે ગ્રુપ નથી બનાવ્યું પણ એકબીજાને ઉપયોગી થઈ શકીએ તો કંઈ ખોટું નથી. જેમ કે એક બનાવ વિશે કહું સાન્તાક્રુઝ વોટ્સ એપ ગ્રુપમાં રહેતી એક મહિલાના પિતા અંધેરી લોખંડવાલા એકલા રહેતા હતા. તેઓ અચાનક માંદા પડ્યા. એ બહેનને ખૂબ ચિંતા થઈ તે ઘરેથી નીકળી પણ ટ્રાફિકને કારણે કલાકેક થાય એમ હતો એટલે તેણે મુમો વોટ્સગ્રુપમાં મદદની માગણી મૂકી. વાયા વાયા દરેક ગ્રુપમાં વાત પહોંચી અંધેરીના ગ્રુપમાં ત્યાં એક સભ્ય એ જ મકાનમાં રહેતી હતી જેમાં સાન્તાક્રુઝવાળી મહિલાના પિતા રહેતા હતા. તરત જ તે મદદે પહોંચી ગઈ. પિતા બેભાન હતા તે ડોકટરને બોલાવીને સારવાર પણ શરૂ કરી. 

કેટલાકના બાળકો એડીએચડી કે ડિસલેક્સિક હોય એટલે કે સ્પેશિયલ ચિલ્ડ્રન હોય તો તેવી માતાઓને બાળકના ઉછેર માટે અનેક સમસ્યા હોય છે. તેવી માતાનું પણ એક ગ્રુપ છે જેમાં સ્પેશિયલ કાઉન્સેલિંગની વાત થાય. એકબીજાના અનુભવો કામ આવે. આવે વખતે કેટલું સારું લાગે તે તો માતા બનનાર સ્ત્રી જ સમજી શકે છે. 

આટલેથી જ તેઓ નથી અટકતા ગ્રુપ દ્વારા ઘણાં ચેરિટીના કામ થાય. રમકડાં, કપડાં વગેરે ભેગાં કરીને અનાથાલાયમાં આપવામાં આવે. સિનિયર સિટિઝન હોમની મુલાકાત લેવામાં આવે. 

અને હવે આ ગ્રુપ ફક્ત મુંબઈ પૂરતું જ મર્યાદિત નથી. ઈન્દોર, દિલ્હી, સિંગાપુર, જયપુર વગેરે શહેરોમાં પણ ગ્રુપ થયું છે. મમ્મીઓ દ્વારા ચાલતું, મમ્મીઓ માટેનું આ ગ્રુપ હવે દુનિયાનું સૌથી મોટું ગ્રુપ બનવા જઈ રહ્યું છે. અને તેનો બધો શ્રેય નેહા કરે કાનાબારને જાય છે. આ મમ્મીઓના ગ્રુપમાં ૯૦ ટકા મમ્મીઓ ગૃહિણી છે. આટલું મોટું ગ્રુપ મેનેજ કઈ રીતે થાય તો નેહા કહે છે કે ઘણી માતાઓ ટેલેન્ટેડ છે. તેમાંથી જ થોડી માતાઓએ જવાબદારી ઊઠાવી લીધી છે. અમે કોઈ પ્રોફેશનલને નથી રાખ્યા. વાહ, આજની આધુનિક મમ્મીઓએ ટેકનોલોજી અને સોશિયલ મીડિયાનો સુપેરે સંગમ સાધીને બાળ ઉછેર સાથે પોતાના વ્યક્તિત્વને તથા આવડતને જાળવવાનું કામ પણ કરી રહી છે.

                                                         









સદ્દામ હુસેનને માનવતાનું મર્ડર કરવા માટે ઈરાકી - અમેરિકન બેઝ કેમ્પમાં ૨૦૦૬માં ફાંસી આપવામાં આવી હતી. સદ્દામે ૧૯૮૨ની સાલમાં દુજૈલ ગામમાં ૧૪૮ શિયાઓની કત્લેઆમ કરાવી હતી. ઓસામા બિન લાદેને તાલિબાનનીસાથે કત્લેઆમ કરી આતંક મચાવ્યો હતો એટલે અમેરિકાએ પાકિસ્તાનમાં છુપાઈને બેસેલા ઓસામા બિન લાદેનને શોધીને મારી નાખ્યો હતો. તો પછી હિટલરના શાસનકાળમાં નાઝીઓએ યહૂદીઓની લાખોની સંખ્યામાં (લગભગ ૬૦લાખ) કત્લેઆમ કરી હતી. તેમાં નિમિત્ત બનનારા અનેક લોકો ભાગીને છુપાઈને જીવી રહ્યા છે તો અનેક લોકો હજી સુધી પકડાયા નથી. માનવીય હત્યાકાંડને સિત્તેર વરસ થયા છતાં હજી પણ નાઝીઓને શોધીને તેના પર કેસ ચાલી રહ્યો છે તેવું કોઈ કહે તો માનવું અઘરું લાગે. 

માનવતા પર થયેલો જબરદસ્ત કુઠારાઘાત તે યહૂદીઓની કત્લેઆમ. આ પૃથ્વીના પટ પરથી યહૂદીઓને ખતમ કરી નાખવાની પેરવી કરવામાં આવી અને કત્લેઆમ કરવા માટે ગેસ ચેમ્બર્સ અને ટોર્ચર કેમ્પની ઈન્ડસ્ટ્રી ચાલી રહી હતી એવું કહેવામાં કોઈ અતિશયોક્તિ નથી. તેના પરથી અનેક વાર્તાઓ, નવલકથાઓ અને ફિલ્મો બની છે. લોકો યુરોપની સુંદરતા જોવા જાય છે ત્યાં જ માનવતાની કત્લેઆમમાં નિર્દોષ ભૂલકાંઓ, સ્ત્રીઓને પણ ક્રૂરતાપૂર્વક હણી નાખવામાં આવ્યા હતા એ ગેસ ચેમ્બર અને કોન્સનટ્રેશન કેમ્પ જોવા જાય છે ત્યારે આજે પણ તેમના દિલ બેસી જાય છે. હિટલર તો મૃત્યુ પામ્યો પણ હજારો નાઝી સૈનિકોેની મદદ વગર હિટલર એકલો તો આ કત્લેઆમ કરી જ ન શક્યો હોત. એટલે તેની સાથે ભાગ લેનારા હજારો સૈનિકો હજી પણ પકડાયા નથી. એ દરેકને શોધી શોધીને તેમના પર કેસ ચલાવીને સજા આપવાનું કામ હજી પણ ચાલી રહ્યું છે તે જાણીને નવાઈ લાગે. પણ હજી જે થોડાઘણા ૯૦ કે તેનાથી વધુ વયના નાઝીઓને શોધી શોધીને તેમના પર માનવીય અધિકારનું હનન કરવાનો ખટલો ચલાવવા માટે જેરૂસલેમમાં ઈફ્રેમ ઝુરોફ્ફ નામનો ૬૭ વર્ષનો વ્યક્તિ છેલ્લો નાઝી હન્ટર તરીકે ઓળખાય છે તેને મિત્રો મજાકમાં મિ. હોલોકાસ્ટ પણ કહે છે. ૩૫ વરસથી તે નાઝી વૉર ક્રાઈમ રિસર્ચના ડિરેકટર તરીકે કામ કરી રહ્યો છે. તેની ઓફિસમાં ૭ મે, ૧૯૪૫ના દિવસનું ન્યુયોર્ક પોસ્ટનું પહેલું પાનું ફ્રેમ કરીને રાખેલું છે. જેની હેડલાઈન છે નાઝીસ ક્વીટ. ઝુરોફ્ફ પોતે પણ યહુદી છે. તેની ઓફિસમાં કત્લેઆમન કરનારાઓનો ઈતિહાસ અનેક ફાઈલોમાં ફાઈલ થઈને પડ્યો છે. 

આતંકવાદીઓ કે સરમુખત્યાર રાજા કે સરકાર મનફાવે તેમ નિર્દોષ લોકોને ઊડાવી દે છે. આમ જોઈએ તો એમાં પણ સામૂહિકપણે જ લોકો કત્લેઆમ કરતા હોય છે કોઈ એકાદી વ્યક્તિ એકલે હાથે લાખો લોકોની કત્લેઆમ કરી શકે તે માનવું અશક્ય જ લાગે. સાચીખોટી કોઈપણ રીતે નેતા કત્લેઆમ કરવા માટે ઉશ્કેરે પણ વ્યક્તિ જ્યારે એ કત્લેઆમમાં જોડાય છે ત્યારે પોતાની ઈચ્છા ક્યાંક તો હિંસા કરવાની હોય જ છે. એટલે આ હિંસક મનોવૃત્તિને હકીકતે સજા આપવાની વાત હોય છે. 

ઝુરોફ્ફને અનેક લોકો કહે છે કે હવે તો આટલા વરસે કત્લેઆમ કરનારા નાઝીઓ વૃદ્ધ અને અશક્ત થઈ ગયા હોય, તેમને પોતાના કરેલા કર્મેાનો અફસોસ હોય જ. તો પછી હવે તેમના પર કેસ ચલાવી આરોપી પુરવાર કરી સજા અપાવવાનો શો અર્થ ? વાત સાચી પણ લાગે કારણ કે હજી ત્રણ મહિના પહેલાં એપ્રિલ ૨૦૧૬માં હ્યુબર્ટ ઝફ્કે (૯૫ વરસ) પર ૩૬૮૧ યહુદીઓને હણી નાખવામાં ભાગ ભજવ્યો હતો તેના પર કેસ ચાલી રહ્યો હતો પણ તેની બગડતી તબિયતને લીધે કેસ બંધ કરવો પડ્યો. તો અર્નેસ્ટ ટ્રેમિલ ઓસ્ચવિઝ નામના કોન્સનટ્રેસન કેમ્પમાં ગાર્ડ હતો અને ૧૦૭૫ વ્યક્તિઓને મારી નાખવાનો તેના પર આરોપ હતો પણ કોર્ટ તેને સજા સંભળાવે તે પહેલાં જ મૃત્યુ પામ્યો. કેટલાક વ્હીલચેરમાં કોર્ટમાં આવે છે. ઝુરોફ્ફ આ બધાને દુનિયામાં ઘાસમાંથી સોય શોધવાની હોય તેવી તકલીફોથી શોધી લાવે છે. કેટલાક લોકોનું કહેવું છે કે આ ન્યાય નથી પણ બદલો લેવાની ભાવના છે. 

ઝુરોફ્ફને આવા અર્થહીન કામો છોડી દેવાની સલાહ આપવામાં આવે ત્યારે એણે એક મેગેઝિનને આપેલી મુલાકાતમાં કહ્યું કે યુરોપના ઓસ્ટ્રિયા, ક્રોશિયા, હોલેન્ડ, પોલેન્ડ વગેરે અનેક જગ્યાઓમાં લાખોની સંખ્યામાં યહૂદીઓને, સર્બને ચૂંટી ચૂંટીને મારી નાખવાનું ઘૃણિત કામ જે લોકોએ કર્યું છે તેમને માફ કરી દેવામાં આવે તો તેમને ક્યારેય પોતે માનવતાનું હનન કર્યું છે તેે સમજાશે નહીં જ. કારણ કે લોકો મને કહેતા હોય છે કે હવે તો એ લોકો પણ પોતાના કામ પર પસ્તાતા હશે. તે સમયે યુવાનીના જોશમાં તેઓ બીજાના બહેકાવામાં આવીને કત્લેઆમ કરી હશે પણ એ વાત સાચી હોય તો મને વાંધો નથી, પરંતુ તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે અત્યાર સુધી જેટલા પણ કત્લેઆમ કરનાર નાઝીને મળ્યો છું તેમાંથી એકપણ જણે સોરી નથી કહ્યું કે ન તો તેમને કોઈ અફસોસ થયો છે કે તેમણે ક્યારેક ખોટું કામ કર્યું છે. જો કોઈ કાર્યવાહી તેમના પર નહીં થાય તો દુનિયામાં આવા લોકોને લાગશે કે કત્લેઆમ કરનારાને કોઈ સજા નથી થતી. નવાઈ તો એ લાગી કે કેટલાક દેશોમાં તો આવા લોકો પર કામ ચલાવવાને બદલે તેમને દેશભક્ત જાહેર કરીને સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું. આ કામ હું કરું છું કારણ કે લોકોને લાગવું જોઈએ કે તમે ખોટું કામ કરો છો તો વહેલા મોડા પરિણામ ભોગવવાં પડે છે. આજે દુનિયા આગળ વધી રહી છે, પ્રગતિ થઈ રહી છે તે સારું જ છે. પાછલું બધું ભૂલીને આગળ વધવામાં ખોટું કશું જ નથી પણ આટલા મોટા સ્તરે માનવોની કત્લ થઈ હોય તે થઈ જ નથી એમ આંખ આડા કાન કરવા તે યોગ્ય નથી. એવો માનવહત્યાકાંડ ફરી નથી બન્યો તે સારું છે અને ન જ થવો જોઈએ. તે છતાં વહેલો મોડો ય ન્યાયતો થવો જ જોઈએ. 

ઝુરોફ્ફની વાત એટલે કરી કે ક્ષમા આપી દેવાની વાત આપણને તરત જ સમજાય છે પણ ન્યાયની વાત સરળતાથી સમજાતી નથી. ઝુરોફ્ફને ખબર હોય કે સામી વ્યક્તિ વીસેક હજાર લોકોને હણી નાખવામાં સક્રિય હતો તો પણ તે એને મારી નથી નાખતો કે તેની સાથે કોઈપણ જાતનું ગેરવર્તન નથી કરતું બસ તે કાયદાનું પાલન કરી તેના પર ખટલો ચલાવે છે. પુરાવાઓ તો હવે મળવાના નથી કે ન તો જેને મારી નાખ્યા હોય તેના કોઈ સગાસંબંધી જીવતા હોવાની શક્યતા પણ ઓછી જ હોય છે પણ ર૦૦૯માં જ મ્યુનિકમાં જ્હોન દેમજાન્જુક જેણે એક ડેથ કેમ્પમાં કામ કર્યું હતું તેના પર ચાલી રહેલા ખટલા વખતે નક્કી કરવામાં આવ્યું કે ઘૃણાના ભાવથી કરવામાં આવેલા હત્યાકાંડમાં કોઈ પુરાવા ન હોય તો પણ ખટલો ચાલી શકે. 

આ આખોય લેખ લખવા પાછળનો વિચાર એ જ છે કે દરેક હત્યાકાંડના મૂળમાં ધિક્કાર હોય છે અને તે વળી તિરસ્કારના બીજ વાવીને જાય છે. આજે પણ આપણે બે ભિન્ન વાડાઓ બાંધીને તિરસ્કારની તલવારોને ધાર કાઢીને કત્લેઆમની તૈયારીઓ તો નથી કરતાને ? દુનિયાના કોઈપણ ખૂણે થતી હિંસા અને કત્લેઆમની અસર આપણને વહેલીમોડી થતી જ હોય છે. માનવીય મૂલ્યોનું જતન જરૂરી છે નહીં તો ક્યાંક આપણે પણ એ હિંસાના હાથા બની શકીએ છીએ.

                               





આજકાલ સોશિયલ મીડિયા પર દીકરી વિશેની કવિતાઓ લાગણીઓની ચાસણીમાં બોળીને મૂકવામાં આવે છે. સ્ત્રી એટલે ફક્ત દીકરી નથી તે વ્યક્તિ પણ છે તેવું કેટલા માતાપિતા માનીને તેને ઉછેરે છે? બીજી સ્ત્રી પણ કોઈની દીકરી છે તે કેમ ભૂલી જવાય છે? 

સોશિયલ મિડિયા પર હમણાં એક ખૂબ સરસ સંદેશ જોયો. હું દીકરી છું, બહેન છું કે પત્ની છું એટલે મને આદર આપો એમ નહીં પણ હું એક વ્યક્તિ છું એમ સમજીને મારો આદર કરો. દીકરીના ગુણગાન ગાતાં માતાપિતા દીકરી અને દીકરાના ઉછેરમાં આજે પણ સૂક્ષ્મ ભેદભાવ કરે છે. બદલાવ આવ્યો છે કે દીકરીને ભણવા માટે વિદેશ પણ મોકલશે પણ તેને વ્યક્તિ તરીકે પોતાના પગભર ઊભા રહેવાના સંસ્કાર આપવાની દરકાર નહીં કરે. તેના માટે સારું સાસરું જોઈને વિદાય કરવાની વાત કરશે. કેમ દીકરીને માટે પોતાનું ઘર ન હોય? આજે પણ તેણે બીજાના ઘરે જવાનું અને એ બીજાના ઘરે પણ દીકરી નહીં વહુ બનીને જવાનું. એટલે જ ફરતા સંદેશાઓમાં કહેવાય કે દીકરી હોય તો માતાપિતાને માટે બારણું ખોલશે. તેમની દરકાર કરશે. તો એ દીકરી કેમ પોતાના પતિના માતાપિતાને પોતાના માતાપિતા જેટલો પ્રેમ અને આદર ન આપી શકે? કારણ કે સાસુસસરા પણ માતાપિતા બનતા નથી. સગી દીકરી કે દીકરા જેટલો પ્રેમ બીજાની દીકરીને નથી જ થઈ શકતો એટલે સામે એ મળતો નથી. 

દીકરી વિશેની લાગણીસભર કવિતાઓ ફોવર્ડ કરતાં પિતા કેમ રસ્તા પર જતી છોકરીને દીકરીની જેમ જોતાં નથી? ત્યાં તો એ સ્ત્રી વ્યક્તિ બની જશે તેને ફક્ત સ્ત્રી-પુરુષનો સંબંધ કહેવામાં આવશે. તો દીકરીને પણ એક વ્યક્તિ તરીકે જ ઉછેરો અને આદર આપો. તેને પોતાને ગમે એ રીતે જીવન જીવવા દો, લગ્ન કરીને બીજાના ઘરે જવાનું છે એવું ક્યારે ય ન કહો. હા, જીવનની રાહમાં કોઈ રાહબર મળે ને તે એની સાથે જોડાવા માગતી હોય તો વાત અલગ છે. જો દીકરીને વ્યક્તિ તરીકે ઉછેરવામાં આવી હશે તો તે ક્યારેય સાસરે જઈને આપઘાત નહીં કરે. સ્ત્રીના આદરની કોઈપણ વાતને નારીવાદ કહીને ઊતારી ન પાડો. નારીવાદને ખોટી રીતે બદનામ કરવામાં આવે છે. લજ્જા ડાયરીઝ કરીને ડિજિટલ મુવમેન્ટ શરૂ થઈ છે મુંબઈમાં. તેઓ સમાજમાં સ્ત્રીને શરીર તરીકે નહીં પણ એક વ્યક્તિ તરીકે જોવામાં આવે તે માટે વિવિધ સ્તરે કેમ્પેઈન કરી રહ્યા છે. વ્યક્તિ તરીકે પોતાનો સ્વીકાર કરાવવા માગતી મહિલા-પુરુષ પ્રત્યે પણ કોઈ અન્યાય કરવા નથી જ માગતી. હવે મહિલાઓ જાગૃત થઈ રહી છે પોતાના વ્યક્તિત્વ તરીકેના સ્વીકાર માટે. લજ્જા ડાયરીઝમાં ફક્ત સ્ત્રી હોવાને લીધે થતાં અન્યાય વિરુદ્ધ અવાજ છે. એક મેસેજ તેમાં એમ પણ છે કે સ્ત્રી જ સ્ત્રીની દુશ્મન છે તે વાયકાને ખોટી પાડીને પોતાના વ્યક્તિત્વ માટે એક થાઓ. તો બીજો મેસેજ છે કે સેનેટરી નેપકીનને છાપામાં લપેટીને બોમ્બની જેમ છુપાવો નહીં, તે કોઈને ઘાયલ નહીં કરે. સ્ત્રીની બ્રાનો સ્ટ્રેપ દેખાય તેને પણ ઈસ્યુ બનાવવામાં આવે છે તો જો સ્ત્રીઓ બ્રા પહેરે જ નહીં તો સંસ્કારોનું શું થાય? એવા પ્રશ્ર્નો સમાજને થશે તો કામના સ્થળે થતાં જાતીય ભેદભાવ વગેરે અનેક પ્રશ્ર્નો તેઓ ઊઠાવી રહ્યા છે. ફક્ત ભારત જ નહીં દરેક દેશમાં સ્ત્રીનો વ્યક્તિ તરીકે સ્વીકાર થાય તેની મુવમેન્ટ ચાલી રહી છે. ડિઝનીએ પણ હવે બદલાતા સમયમાં નવા વિચારો ધરાવતી પ્રિન્સેસ બનાવી છે કે જે પ્રિન્સની રાહ નથી જોતી. હાલમાં જ ડિઝનીની મોના નામની ફિલ્મ રજૂ થઈ રહી છે. પોતાનું ભાગ્ય તે પોતે જ ઘડે છે. આવો બદલાવ લાવવાની જરૂર પડી કારણ કે બાળકોને જે ફિલ્મ દર્શાવવામાં આવે છે તે એમના મનમાં મૂલ્યોનું ઘડતર કરે છે. અત્યાર સુધી સુંદર દેખાવડી કુંવરી હંમેશા દેખાવડા સાહસિક રાજકુંવરની રાહ જોતી હોય જે તેને રાક્ષસના એક દંડિયા મહેલમાંથી છોડાવે, જેની સાથે તે પરણે ને પછી ખાધું, પીધું ને રાજ કરે ને વાર્તા પૂરી થાય. છોકરી પરણીને સાસરે જાય તે એનો અલ્ટીમેટ ગોલ હોય તેવા સંસ્કાર હવે બાળપણથી બાળકોના મનમાં રોપાય તે યોગ્ય નથી એવું ડિઝનીએ વિચારીને નવા જમાનાની પ્રિન્સેસ હવે ફિલ્મમાં રોલમોડલ તરીકે રજુ કરી છે જેમાં પ્રિન્સેસ  પિતાએ નક્કી કરેલા વર સાથે પરણવાને બદલે પોતાનું જીવન પોતાની રીતે ઘડે છે. 

અંબર રોઝ નામની અમેરિકન મોડલ, અભિનેત્રી, ફેશન ડિઝાઈનર અને લેખિકા (તેણે હાઉ ટુ એ બેડ બીચ નામે તાજેતરમાં પુસ્તક લખ્યું છે.) પણ છે. તેણે તાજેતરમાં એક શો શરૂ કર્યો છે અંબર રોઝ શો જેના પર સ્ત્રીઓ પણ પોતાની સેક્સુઆલિટી વિશે વાત કરશે. શોમાં પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બન્ને આવશે. અંબર માને છે કે વ્યક્તિ તરીકે સ્ત્રી પણ બિન્દાસ પોતાની વાત કરી શકે અને તેને સ્લટ એટલે કે ખરાબ કહીને જોવાની જરૂર નથી. પોઝિટિવ બોડી ઈમેજની જેમ દરેક બાબત પોઝિટિવ તરીકે લેવાની જરૂર છે. લોકોએ સ્ત્રીને તેના કપડાં અને દેખાવ કે પસંદગી વડે મૂલવવાની જરૂર નથી હોતી. સ્ત્રી પણ વ્યક્તિ છે અને તેના પોતાના ગમા અણગમા હોઈ શકે. 

સ્ત્રીના વ્યક્તિત્વને આદર આપવાની કે જાતીય સમાનતાની વાત કરીએ ત્યારે હંમેશા તેને નારીવાદ કહીને બાજુએ હડસેલી દેવામાં આવે છે. કારણ કે પિતૃસત્તાક સમાજ વ્યવસ્થાના વિચારો એટલી હદે દ્દઢ થઈ ગયા હોય છે કે સ્ત્રીના વ્યક્તિત્વ તરફ થઈ રહેલો અન્યાય મોટાભાગના સમાજને દેખાતો જ નથી. તે પોતાની મરજીથી કપડાં પહેરે કે પોતાની મરજીથી લગ્ન કરે કે લગ્ન પહેલાં સેક્સ કરે કે પછી લગ્ન બાદ પોતાના સંતોષ કે અસંતોષની વાત કરે કે પછી સમાનતાથી રહેવાના અધિકારનો ઉપયોગ કરે તે સ્વીકારવું હજી આજે પણ ભારતીય ગ્રામ્ય સમાજ કે મધ્યમવર્ગીય સમાજમાં શક્ય નથી બનતું. હા, દીકરીના જન્મને હવે સ્વીકારવામાં આવે છે ખરો, તેને ભણાવવામાં આવે છે પણ તે છતાં છેવટે તો તેણે લગ્ન માટે યોગ્ય મૂરતિયો મળી રહે તે સંદર્ભે જ જીવવાનું હોય છે. દીકરી ઘરમાં કામ ન કરે તો ચાલે, મોડી ઊઠે તો ચાલે પણ વહુ બનીને આવેલી દીકરી જેવી ખરી પણ તેણે મોડા ઊઠવાનો અધિકાર નહીં કે કામ કરવાનો ઈન્કાર કરી દે તે ય ન ચાલે. હજી આવા અનેક સ્તરે સૂક્ષ્મ હિંસાઓ સ્ત્રી હોવાને લીધે થતી રહે છે. સ્ત્રી પર થતી હિંસા અટકાવવા માટે કાયદાઓ બનાવવા કરતાં માનસિકતા બદલવાની જરૂર છે. જાતીય સમાનતાની વાત થતી હોય ત્યારે કોઈ સ્ત્રી લગ્નના નામે સેક્સુઅલ સંબંધો બાંધે અને પછી તેને બળાત્કાર કહીને પુરુષને ગુનેગાર બનાવે તે યોગ્ય નથી થતું. દીકરીનો ઉછેર જો વ્યક્તિ તરીકે થાય તો આવા કિસ્સાઓ પણ ન બને. સમાજમાં બદલાવ આવે તો અનેક સમસ્યાઓ ઓછી થઈ શકે. સ્ત્રીની માનસિકતા નબળી ન રહે અને તેનું જીવન બીજાના પર નિર્ભર ન રહે. નારીવાદથી એક કદમ આગળ જઈને જાતીય સમાનતાની વાત અહીં થઈ રહી છે. વિચારો બદલાઈ રહ્યા છે અને તેના બીજ નખાઈ ગયા છે પણ વૃક્ષ બનતા થોડા વરસો લાગશે. દીકરીઓ હવે કહી રહી છે અમને અમારી ઓળખ જાતે જ બનાવવા દો તેના પર કોઈ લેબલ ન લગાવો.

હિમાલયના દુર્ગમ પહાડી રસ્તાઓ અને એકસ્ટ્રિમ વાતાવરણ ઠંડી, ગરમી અને વરસાદ તે વચ્ચે ગુજરાતના ત્રેવીસ જણાએ મનાલીથી ટોબાના રૂટ પર સાઈકલ ટ્રેકનું આયોજન કર્યું. જ્યાં આ પહેલાં ક્યારેય સાઈકલ ટ્રેક થયો જ નહોતો. આવા અઘરા સાહસમાં સુરતની ગુજરાતી ગૃહિણી અજિતા ઈટાલિયા પહેલી જ વાર સાઈકલ લઈને નીકળી પડે છે.

૧૨ જુલાઈ ૨૦૧૬ના રોજ ઊંચા પહાડોમાં એક બાજુ ઊંડી ખીણ અને બીજી બાજુ પહાડ જેવા સધ્ધર પતિ સહિત બીજા ૨૨ પુરુષ સાથે અજિતાએ મનાલીથી સાઈકલને પહેલું પેડલ માર્યું ત્યારે મનમાં વિચારના વમળ ઘુમરાતા હતા. આગલી રાતે એક્સાઈટમેન્ટને લીધે ઊંઘ પણ નહોતી આવી બરોબર. સતત વિચારતી હતી આવનારા આઠ દિવસ માટે. આ સાઈકલ ટ્રેક પર આવવાનો નિર્ણય યોગ્ય તો હતો? ઉતાવળામાં ખોટો નિર્ણય તો નથી લેવાઈ ગયોને? મનની વાત જીવનસાથી જગદીશે સમજી લેતાં તેણે ટપારી. હે ય અજિતા મૈ હું ના... નકામા વિચારો છોડ અને જમ કે પેડલ માર. ખીણ તરફ બહુ ન જતી. બહુ ફાસ્ટ નહીં, બહુ સ્લો નહીં, ગ્રુપની સાથે જ રહેવાનો પ્રયત્ન કરવાનો ન આગળ ન પાછળ. વચ્ચે વચ્ચે પાણી પીતી રહેજે. ઢાળ ઊતરતી સમયે ગ્રીપ જાળવજે.... અનેક સલાહ-સૂચન સાથે તકેદારી અને પ્રેમ એમાં હતા એ ૩૫ વરસની અજીતા બરાબર જાણતી હતી. 

અજીતા અને જગદીશના લગ્નને ૧૭ વરસ થયા. બે દીકરાઓ અને પતિ સાથે સુરતમાં એશથી રહેતી અજિતાએ ખૂબ સુખસગવડભર્યું જીવન જોયું છે. ક્યારેય ટ્રેકિંગ પણ કર્યું નહોતું તેમાં અચાનક ત્રણ મહિના પહેલાં નક્કી કર્યું કે હિમાચલના પહાડો પર સાઈકલ ટ્રેક પર જવું છે. બે વરસ પહેલાં ૧૩ વરસનો દિકરો અને પતિ જગદીશ લેહ-લદાખ સાઈકલ ટ્રેક પર જઈ આવ્યા હતા. દીકરાએ આગ્રહ કર્યો કે મમ્મી તું પ્રયત્ન કરે તો કરી શકે. ત્રણ મહિના પહેલાં સાઈકલ શીખવાનું શરૂ કર્યું. પણ જોઈએ તેવી પ્રેકટિસ ન થઈ શકી ખાસ કરીને પહાડોના વળાંકવાળા, ઢોળાવવાળા રસ્તા પર થોડી ઘણી પણ પ્રેકટિશ થઈ શકી હોતતો સારું એવું અજિતાને મનાલીથી ટોબાની સાયકલ ટ્રેક શરૂ કરતાં જ સમજાયું. આમ પણ તે કંઈ સાયકલ ટ્રેક પર આવવા વિશે અવઢવમાં જ હતી એક તો ક્યારેય સાહસ ખેડેલું નહીં અને બીજું ટ્રેકમાં કોઈ સ્ત્રી નહોતી. પતિ-મિત્ર જગદીશે કહ્યું અરે એમાં શું સાહસતો એને જ કહેવાયને જે કપરું હોય, કોઈએ ન કર્યું હોય. અને હું તો છું જ સાથે પછી શું ચિંતા? 

૧૯ જુલાઈએ ટ્રેક ખતમ કરી પરત આવેલી અજિતાએ ક્ષણોને તાદ્દશ્ય કરતાં કહે છે. ‘આમ નિર્ણય લઈ લીધો જ હતો એટલે ટ્રેક શરૂ કર્યા બાદ પસ્તાવા કરતાં થોડી હિંમત કરી પેડલ મારવા સિવાય કશું જ વિચારવું નહીં. વળી પતિ જગદીશ તો એક્સપર્ટ સાઈકલ ટ્રેકર હતો અને સતત તેને પ્રેરણા અને બળ આપવા સાથે જ હતો એટલે બીજી તો કોઈ ચિંતા હતી જ નહીં. અમારે રોહતાંગથી સ્પિતી થઈને ટોબા જે સિમલા નજીક આવ્યું ત્યાં પહોંચવાનું હતું. એક તો મેં ક્યારેય આટલી રફ ટફ જિંદગી જોઈ નહોતી. બીજું ઊંચાઈ પર ઓક્સિજનની કમી તમને માનસિક રીતે પાછળ પાડી દેવા માટે પૂરતી હતી. ત્રીજું પહાડી પાણી મારા પેટમાં પચવા માટે ભારે હતું. ૩૩૧ કિલોમીટરનો આ કપરો રસ્તો કપાશે કેમ કરીને તે વિચારને વારંવાર બાજુએ હડસેલીને હું સાઈકલના પેડલ મારી રહી હતી. થોડો સમય જગદીશે જોયું કે હું બરાબર સાઈકલ ચલાવતી હતી એટલે તેમણે સૂચનો ઓછા કરીને મને સતત પ્રોત્સાહન આપવાનું કામ કર્યું. સૌથી આગળ સાઈકલ ચલાવનાર સતત મારી પાછળ રહેતો હતો. બે દિવસ બાદ અમે રોહતાંગ પાસ પસાર કરીને ત્રીજે દિવસે સ્પિતીમાં પ્રવેશ્યા તો રસ્તો એકદમ ખરાબ અમારો ટ્રેકિંગ રૂટ મોટરેબલ રોડ નહોતો. પથરા અને માટી સતત ચેલેન્જ આપી રહ્યા હતા તો રસ્તામાં આવતાં વહેળાઓ એ મુશ્કેલીઓમાં વધારો કરતાં હતા. ઝરણાંઓમાં પથરાઓ વચ્ચે સાઈકલ ઊંચકીને લઈ જવી પડતી. ચલાવવાનું તેમાં શક્ય નહોતું. આવા ચાલીસથી પચાસ વહેળાઓ રસ્તામાં પાર કર્યાં. તેમાંય આ ટ્રેક પર પહેલાં ક્યારેય સાઈકલ ટ્રેકિંગ થયું નહોતું એટલે અમારો પહેલો અનુભવ હતો. રસ્તાઓ ખૂબ ખરાબ હતા વળી ચારેબાજુ માટી, પથ્થર અને પાણી. ગામ પણ આવે તો માંડ દસેક ઘર હોય પણ 

માણસો તો ભાગ્યે જ જોવા 

મળે. આમ જોવા જઈએ તો આખોય રસ્તો ડિપ્રેસિંગ હતો. ચોથા દિવસે હાઈ ઓલ્ટિટ્યુડ અને લો ઓક્સિજનને કારણે હું સાવ ભાંગી પડી હતી. ૪૫૦૦ ફિટની હાઈટ પર હતા. થોડીવાર મને ઓક્સિજન ચેમ્બરમાં રાખવામાં આવી. દવા આપવામાં આવી ત્યારે માંડ ઠીક થઈ. સાહસ કોને કહેવાય અને જીવનમાં કેમ જરૂરી છે તે મને પહેલીવાર સમજાઈ રહ્યું હતું. પહેલી વાત તો હું આઠ દિવસ આવા રસ્તાઓ પર સાઈકલ ચલાવી શકી તે મને પોતાને જ નવાઈ લાગે છે. જ્યારે અમે ટોબા પહોંચ્યા તો મને લાગ્યું કે જીવનમાં પહેલીવાર મેં મારી જાતને આટલી આકરી કસોટીમાંથી પસાર થતાં જોઈ. ત્યારે મને લાગ્યું કે મારામાં સાહસ કરવાની શક્તિ હતી જે મેં ક્યારેય ઉપયોગમાં લીધી જ નહીં કે ઓળખી જ નહીં. રોજ આઠથી દશ કલાક સાઈકલ ચલાવવાની અને તે પણ આવા પથરાળ રસ્તાઓ પર રોજ સાંજે મને તાવ આવી જતો. જોકે મને જ નહીં ત્રેવીસે ત્રેવીસ જણા થાકી જતાં. હાથ-પગ તો એવા દુખતા કે બસ વાત ન પૂછો. વળી ટેન્ટમાં રહેવાનું સાચે જ મારા માટે પહેલી જવારમાં ખૂબ મુશ્કેલ ટ્રેક હતો. હવે હું પહેલાંથી તૈયારી કરવામાં માનવા લાગી. શારીરિક અને માનસિક તૈયારીઓ કર્યા બાદ જ આવા અઘરા ટ્રેક કરવા જોઈએ. હું નસીબદાર હતી કે સારી રીતે ટ્રેક પાર પડ્યો. 

સાઈકલ ટ્રેકમાંથી એક વાત શીખી કે દરેકે જીવનમાં એકાદવાર તો સાહસ કરવું જ જોઈએ. તો તમને પોતાની શારીરિક-માનસિક શક્તિનો ખ્યાલ આવે. કોઈપણ સાહસમાં ફક્ત શારીરિક તાકાત નહીં પણ દ્દઢ ઈચ્છાશક્તિ પણ જરૂરી હોય છે.’

‘હું શું કામ અહીં મારી બધી સુખસગવડો છોડીને રણ જેવા પ્રદેશમાં રફટફ જીવન જીવું છું ? એકલો હું જ નહીં પશ્ર્ચિમમાં એવા હજારો યુવાનો છે જે અમારી સાથે જોડાવા તૈયાર છે. તમે અમને ફ્રિડમ આપો અમે તમને ફ્રિડમ આપીશું. મોતનો મને ડર નથી. મારે માથે અમેરિકન વિમાન જોઉં છું તો મને શહાદત દેખાય છે અને તે વખતે મને આનંદ થાય છે. હું શહાદત માટે તૈયાર છું.... તમને ખબર નથી તમારા દૂરના કેટલાક ભાઈઓ કે કાકા, મામા કે કોઈ સંબંધી કદાચ અમારી સાથે હશે. તમારા કેટલાક સગાં લશ્કરમાં હશે અને તેઓ મરવાની તૈયારી સાથે જ જંગમાં જતા હોય છેને ? તે જ રીતે અમારી સાથે તમારા કોઈ સગાં મરવા માટે અહીં પણ હશે. ’ માંડ પચ્ચીસેક વરસનો દેખાતો કેનેડિયન છોકરો જે આઈએસઆઈએસમાં જોડાયો છે ફરાહ સિરડન અંગ્રેજીમાં વીડિયો દ્વારા એક અમેરિકન પત્રકારને ઈન્ટરવ્યુ આપે છે. ફરાહનો એક વીડિયો પોતાની આઈડેન્ટિટી રૂપ કેનેડિયન પાસપોર્ટ બાળતો પણ યુટ્યુબ પર જોવા મળી શકે છે. ફરાહ જે પેશનથી શહાદત એટલે કે શહીદીની વાત કરે છે. જે સ્પષ્ટતાથી અમેરિકન વ્હાઈટહાઉસ પર ઝંડો ફરકાવવાની વાત કરે છે તે જોતાં તેનું બ્રેઈનવોશ થયું હોય તે ચોક્કસ જ દેખાય છે. તે છતાં જોઈ શકાય કે એ બે એકવાર વચ્ચે કહે છે કે શું કામ હું મારી સુખસગવડ છોડીને આવ્યો છું, તે દર્શાવે છે કે સુખશાંતિ દરેકને જોઈતી હોય છે પણ માનસિકતા ઝનૂની થવાથી સાચો રસ્તો સમજાતો નથી. આ ટીનએજરોને સહેલાઈથી ભરમાવી શકાતા હોય છે. કહે છે કે એ ફરાહ પછી આંતકી તરીકે મૃત્યુ પામ્યો. 

ખેર, આતંકવાદીનું નામ સાંભળતા જ સામાન્યપણે લોકોને તેને ખતમ કરી નાખવાના જ વિચાર આવે, પરંતુ પત્રકારોને તટસ્થતાપૂર્વક સામી વ્યક્તિની વાત સાંભળવાની, સમજવાની જરૂર જણાય છે. અહીં તટસ્થતા શબ્દને હું ભારપૂર્વક કહેવા માગું છું. પત્રકાર કોઈપણ ઘટનાને બાયસ એટલે કે તેને સાચી કે સારી ગણ્યા વિના જેમની તેમ રજૂ કરવાની પોતાની ફરજ માને છે. હકીકતમાં એમ જ હોય. તે છતાં દરેક સંસ્થાઓ, વ્યક્તિઓ તેને પોતાના પક્ષે વાળવાના પ્રયત્નો કરે ત્યારે તેણે તટસ્થતાપૂર્વક પોતાના પગ દ્રઢપણે જમીન પર મૂકી રાખવા પડે છે. જે પત્રકાર આમ કે તેમ હલી ગયો તે પડે જ છે. સત્ય સુધી પહોંચી શકતો નથી. પત્રકારોને અને સાયકોલોજીસ્ટને તટસ્થ માનીને જ બધા પોતાની વાત કરવા તૈયાર થતા હોય છે. આતંકવાદીઓ પણ એટલે જ પોતાના ઈન્ટરવ્યુ અને ફોટા લેવા દેતા હોય છે. યુદ્ધમાં પણ તેમને (પત્રકારોને) ઘટનાઓ કવર કરવા પ્રવેશ આપવામાં આવતો હોય છે. આતંકવાદીઓએ (જે છેવટે તો ભાન ભૂલેલી વ્યક્તિઓ જ છે) પણ પોતાની વાત, પોતાનું મન બીજા પાસે ખોલવું હોય છે. સંવાદની જરૂર દરેકને પડે છે. આજે વિશ્ર્વમાં આંતકવાદને નષ્ટ કરવા માટે સામ, દામ, દંડ ત્રણે પ્રકારે કામ લેવાય છે. આંતકવાદી માનસિકતા ક્યાંથી આવે છે ? કેમ આવે છે? માણસો ઝનૂની શું કામ બને છે? તે સવાલોના જવાબ મળે તો કદાચ માનસિકતાને બદલી શકાય, કારણ કે માણસોને મારી નાખવાથી ઝનૂન કે હિંસા ખતમ નથી થતા. એટલે જ આઈએસઆઈએસ વિરુદ્ધ લડાઈમાં માનસિકતાનો પણ અભ્યાસ કરી રહ્યા છે. 

ડો. જ્હોન હોર્ગન સેન્ટર ઓફ ટેરરિઝમ એન્ડ સિક્યુરિટીઝ સ્ટડીઝના ડિરેકટર , સાયકોલોજીસ્ટ છે અને સ્કૂલ ઓફ ક્રિમિનોલોજી એન્ડ જસ્ટિસ સ્ટડીઝ મેસેચ્યુએસ્ટ્સ યુનિવર્સિટીના પ્રોફેસર છે. તેમણે ૧૫૦ આંતકવાદીઓના ઈન્ટરવ્યુ લીધા છે. પાકિસ્તાન અનેકવાર જઈ આવ્યા છે. તેમનું કહેવું છે કે આંતકવાદી માનસિકતા સમજવા માટે હજી ઘણા અભ્યાસની જરૂર છે એટલે તેને સ્પષ્ટતાથી કહી શકાય નહીં. મોટાભાગે આંતકવાદીઓ અમારી સાથે વાત કરે તેમાં પણ અમારો ઉપયોગ કરવાની લાગણી જોડાયેલી હોય છે. તેમણે પોતાના વિચારો બહાર પહોંચાડવા હોય છે. પોતાની વાત મનાવવી હોય છે. તો કેટલાક આંતકવાદીઓને પોતાને મહત્ત્વ મળતું હોવાનું લાગતા પણ વાત કરે છે. તો વળી કેટલાક પોતે પણ પોતાની માનસિકતા સમજવા માગતા હોય છે. વાત કરવા માગતા હોય છે. એટલે આંતકવાદી માનસિકતા માટે કોઈ એક કારણ હજી આપી શકાય એમ નથી. અનેક પરિબળો આંતકવાદી માનસિકતા ઘડતા હોય છે. ક્યારે કોણ આંતકવાદી થશે તે કહી શકાતું નથી. 

ભારતમાં પણ અનેક શહેરોમાંથી યુવાનો ભોળવાયા છે. તો કેરાલામાંથી પતિપત્ની સાથે જ આંતકવાદીઓ સાથે ભળી જવા ગાયબ થઈ ગયા હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. 

નોર્વેનો પત્રકાર પૌલ રેફસ્ડલે સિરિયામાં જઈને સ્યુસાઈડ બોમ્બર તરીકે જવાની રાહ જોતા ચારેક આતંકવાદીઓની મુલાકાત કેમેરામાં કેદ કરી ડોક્યુમેન્ટરી બનાવી ડુગમા - ધ બટન નામે જે ઓગષ્ટ મહિનામાં ઓનલાઈન ઓપન થઈ. પૌલે આ પહેલાં પણ અનેક યુદ્ધો અને આંતકી વિસ્તારોમાં પત્રકાર તરીકે ફિલ્મિંગનું કામ કર્યું છે. આ પહેલાં તેણે બર્મા, ઈરાક, અલ સાલ્વાડોર અને ગૌતેમાલાના વિસ્તારોમાં આતંક અને યુદ્ધનું ફિલ્માંકન કર્યું છે. ૨૦૦૯માં જ્યારે તે અફઘાનિસ્તાનમાં ફિલ્મ બનાવી રહ્યો હતો ત્યારે તાલીબાનોએ તેને બાનમાં લીધો હતો. તે ઈસ્લામ ધર્મ અંગીકાર કરે તો જ તેને છોડવામાં આવશે તેવી શરત તાલીબાનોએ તેની સાથે કરી હતી. તાલીબાનોનો ખરાબ અનુભવ છતાં પૌલે અલ કાયદાના ગ્રુપમાં આંતકીઓના ઈન્ટરવ્યુ માટે જવાની હિંમત કરી હતી. આંતકીઓના ગઢમાં જવું સહેલું નથી હોતું એ માટે પણ પત્રકારોએ એપ્લિકેશન કરવી પડે છે, રેફરન્સ આપવા પડે અને સાથે બાયોડેટા મોકલવો પડે. 

જે રીતે નોકરી માટે એપ્લિકેશન કરવી પડે તે રીતે બધું મોકલ્યા બાદ એ લોકોને ઠીક લાગે તો ઈન્ટરવ્યુ માટે કે ફિલ્મ કરવા માટે આવવાની પરવાનગી મળે. ઘણા પત્રકારો આ રીતે અરજી કરે છે પણ બધાને પરમશિન ન મળે. પણ પૌલ રેફસ્ડલને સારા પત્રકાર તરીકે રેકમન્ડ કરતો અલ-કાયદાના એસોસિએટ્સનો પત્ર ઓસામા બિન લાદેનના મૃત્યુ બાદ તેના કોમ્પ્યુટરમાંથી મળ્યો હતો. પૌલને છેવટે અલ-કાયદાના રિબેલ ગ્રુપ જભાત-અલ-નુસરામાં તેને કોઈ બંધન વગર પ્રવેશ આપવામાં આવ્યો. 

સ્યુસાઈડ બોમ્બર તરીકે પસંદ કરવામાં આવેલા લોકોની મુલાકાત લેતી વખતે તટસ્થ રહેવામાં પૌલની ખરી કસોટી થઈ હતી. આ ફિલ્મ અને કામ વિશે એક મુલાકાતમાં પૌલે જણાવ્યું હતું કે કેટલીક વખત કેમેરા ચાલુ રાખવો અને તટસ્થ રહેવું મુશ્કેલ બની જતું હતું. મને સમજાતું નહોતું કે એ વ્યક્તિઓને પોતાના પરિવાર માટે પ્રેમ હતો. તેમને પણ આપણી જેમ જ લાગણીઓ હતી તે પરિવાર વિશે વાત કરતાં દેખાતું હતું. ખાસ કરીને સઉદી અરબનો અબુ કસવારા જ્યારે ફોન પર પોતાની તાજી જન્મેલી દીકરી જેને હજુ હાથમાં પણ નહોતી લીધી ક્યારેય તેનો વિડિયો જોતો ત્યારેે પિતાના સ્નેહથી તરબતર આંખો જોવા મળતી. તે સમયે તેના મોઢા પરના ભાવ ગજબના હતા. એ જ અબુ કસવારા થોડો સમય બાદ સ્યુસાઈડ બોમ્બર તરીકે દુશ્મનોના છક્કા છોડાવી દેવાની વાત એટલી જ ગંભીરતાથી કરતો હોય તે કેવી રીતે બનતું મને સમજાતું નહોતું. પણ મારે એ બધી દલીલો કરવાની નહોતી. તટસ્થતાપૂર્વક મારું કામ કરવાનું હતું. એટલું સારું હતું કે તે લોકો નિર્દોષ નાગરિકોને મારી નાખવાના પક્ષે નહોતા પણ તેમની લડાઈ હતી સિરિયાની સરકાર અને મિલિટરી સાથેની. 

આતંકવાદી બનવા ગયા હોય અને પછી ત્યાં જઈને ધર્મના સખત પાલન બાદ કંટાળીને પાછા ભાગીને આવ્યા હોય એવા પણ અનેક લોકોની મુલાકાતો લેવાતી રહી છે. પૌલે એકવાત નોંધી છે કે પત્રકાર તરીકે આતંકવાદીઓની મુલાકાત લેનારે કે ફિલ્મ બનાવનારે તેમને સાચા-ખોટા કાટલે મૂલવવાથી દૂર રહેવું પડે. તેમની દરેક બાબતને જેમની તેમ જોવી પડે. કોઈપણ પરિસ્થિતિમાં તટસ્થતા રાખવી તે મુખ્ય અને જરૂરી બાબત છે. 

રોજબરોજના જીવનમાં પણ બંધિયાર માનસિકતાને છોડીને તટસ્થતાપૂર્વક દરેક વ્યક્તિને, બાબતને જોવાથી સંવાદ થઈ શકે છે અને ગેરસમજ ટાળી શકવાની શક્યતાઓ ઊભી થઈ શકે છે.

                                  




એક અંગ્રેજી ફિલ્મ 'ધ વર્ડસ' જોયાનું યાદ આવે છે. જેમાં એક લેખકને બીજા કોઈની ખૂબ સારી રીતે લખેલી સ્ક્રિપ્ટ મળે છે. એ લેખક સ્ક્રિપ્ટને પોતાના નામે છપાવી દે છે. ત્યારબાદ એ સ્ક્રિપ્ટનો ખરો લેખક પુસ્તક જોઈને પુસ્તક પર જેનું નામ છે તેને પત્ર લખી મળવા બોલાવે છે. ખેર, આજે આ વાત યાદ આવી જ્યારે જાણ્યું કે સદગત લેખિકા મહાશ્વેતાદેવીએ પોતાની આત્મકથા ૨૦૦૭ની સાલમાં લખવાનું શરૂ કર્યું હતું પણ ચાર વરસ પહેલાં તેમણે ઘર બદલ્યું તેમાં અડધી લખેલી એ ડાયરી ખોવાઈ ગઈ. 

મહાશ્વેતાદેવીનું જીવન પણ અદ્ભુત નવલકથાથી કમ નહીં જ હોય. એમાં પણ મહાશ્ર્વેતાદેવી જાતે જ એને આલેખતા હોય તો વાત જ કંઈક ઓર હોય. ૨૦૧૧ની સાલમાં મહાશ્વેતાદેવી મુંબઈ આવ્યાં હતાં ત્યારે તેમને રૂબરૂ સાંભળવાનું, જાણવાનું સદ્ભાગ્ય મળ્યું હતું. 

મહાશ્વેતાદેવી દરેક વાત આછા રમૂજ સાથે સ્પષ્ટતાપૂર્વક  કરી શ્રોતાઓનું દિલ જીતી લેતાં હતાં. એ મુલાકાતમાં તેમના જીવન પરથી બનાવવામાં આવેલી ડોક્યુમેન્ટરી જોવાનો લ્હાવો મળ્યો હતો. મહાશ્વેતાદેવીના પુસ્તકો અને કામ વિશે જાણતા જ હતા અને તે માટે આદર હતો જ પરંતુ, તેઓ જે રીતે જીવન જીવ્યા તે જાણીને તેમના માટેનો આદર અનેક ઘણો વધી ગયો. મહાશ્વેતાદેવી તેમના જમાનાથી અનેકગણા આગળ હતા. હજી બે એક વરસ પહેલાં જયપુર લિટરેચર ફેસ્ટિવલમાં તેમણે ક હ્યું હતું તે શબ્દો વાંચ્યાનું યાદ આવે છે. નહું હવે મારી જાતને દોહરાવું છું. નેવુંમાં વરસને ટકોરા મારવાની છું ત્યારે હવે યાદો મારા ચાળા પાડતી હોય તેવું લાગે છે. હું એક જર્જરિત જુનું મકાન છું અને તેમાં વરસો પહેલાં રહી ગયેલા લોકોની ભૂતાવળ જાણે વાતો કરે છે. મારી વાર્તાઓના પાત્રો, કંઈ કેટલાય લેખકો અને મારા જીવનમાં આવેલા પાત્રો જેમની સાથે હું જીવી છું, પ્રેમ કર્યો છે અને ખોયા છે. જો કે એ દરેક વખતે વિશેષાધિકાર હોય તેવું જરૂરી નથી. પણ શું થાય જ્યારે વ્યક્તિની શક્તિ ખતમ થઈ જાય? શક્તિ ખતમ થઈ જવાથી ફુલ સ્ટોપ નથી આવી જતું કે ન તો એ ટ્રેનનું છેલ્લું સ્ટેશન છે કે તમે ત્યાં ઊતરી જઈ શકો. એટલું કહી શકું કે બસ બધું હવે ધીમું પડી રહ્યું છે. પાછા જવાનું પણ હવે શક્ય નથી દેખાતું એમ કહી શકાય કે બસ તમે એકલા છો એવું લાગે.’ 

મહાશ્વેતાદેવીએ પછી પોતાના બાળપણથી યુવાન થવા સુધીના તબક્કાને યાદ કર્યો હતો. 



‘ હું જે વાતાવરણમાં જન્મી અને ઉછરી તેમાં મારા જેવી સ્વભાવ કે વર્તનવાળી છોકરી હોવી તેવી કલ્પના પણ અશક્ય છે. હું ઘરમાં સૌથી મોટી, તમને એવો અનુભવ થયો છે કે નહીં તે ખબર નહીં પણ દરેક સ્ત્રીને સેક્સનો પહેલો અનુભવ કુટુંબમાંથી જ થતો હોય છે. કિશોરાવસ્થાથી જ મારામાં શારીરિક આકર્ષણ વધુ હતું એવું મને કહેવામાં આવતું અને જો કે મને પણ એવું અનુભવાતું. એ સમયે અમે ટાગોરથી ખૂબ પ્રભાવિત હતા. હું તે સમયે શાંતિનિકેતનમાં ભણતી હતી. હું જે કંઈ પણ કરતી તેમાં સહજ પ્રેમમાં પડી જવું સ્વાભાવિક હતું. પ્રેમમાં પડવાના અનેક અનુભવો મને થયા છે. ૧૩ થી ૧૮ વરસની ઉંમર સુધી હું મારા દૂરના એક ભાઈના ગળાડૂબ પ્રેમમાં હતી. તેમના પરિવારમાં આત્મહત્યા કરવાની જાણે પરંપરા હતી. એણે પણ આપઘાત કર્યો. દરેક જણ મને તે માટે ગુનેગાર ઠેરવવા લાગ્યા. કહેતા કે તેણે મને પ્રેમ કર્યો પણ પામી ન શક્યો એટલે આઘાતમાં આપઘાત કર્યો. જે સાચું નહોતું. તે સમયે હું કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીના સંપર્કમાં હતી. મને લાગતું કે આટલી નાની ઉંમરને આ રીતે વેડફી નાખવી બરાબર નથી તેણે આ રીતે આપઘાત કરવાની જરૂર નહોતી. હું એ પીડાના મારથી કચડાઈ ગઈ કારણ કે આખોય પરિવાર મને જ આરોપી માનતો હતો. બસ ૧૬ વરસની ઉંમર બાદ મારા માતાપિતા અને અન્ય પરિવારજનને સમજાતું નહોતું કે મારા જેવી છોકરીની સાથે કઈ રીતે પનારો પાડે. શારીરિક આકર્ષણને હું છુપાવતી નહોતી એ તેમને અજુગતું લાગતું હતું. તેને ખરાબ માનવામાં આવતું હતું. મને મિડલ ક્લાસમેન્ટાલિટી સામે સખત આક્રોશ છે. મૂલ્યોના નામે તેઓ લાગણીઓ-ઈચ્છાઓને કચડે છે. એટલે જ પછીથી લખવાનું શરૂ કર્યું. લેખનની દુનિયા જ મારા માટે સાચી દુનિયા હતી જેમાં હું જીવી શકતી. આગળ-પાછળ ગમે ત્યાં જઈ શકતી.’

પોતાના સમય કરતાં આગળ વિચારતાં મહાશ્વેતાદેવીનાં વિચારો બદ્ધતાને ઓળંગી મુક્ત રીતે વહેતા હતા. તેમણે પોતાને જે યોગ્ય લાગ્યું તેવું જીવન જીવ્યું. લગ્ન કર્યા પણ જ્યારે એમ લાગ્યું કે લગ્નમાં જીવાશે નહીં તો જાતને અને બીજાને છેતરવાને બદલે તે જમાનામાં છૂટા પડવાનું સાહસ પણ કર્યું. એક નહીં બે વાર. એ જમાનામાં જ્યારે છોકરી પરણીને સાસરે જાય પછી ગમે તે થાય તે મૃત્યુ પામીને જ બહાર નીકળે એવી સમાજની વિચારધારા હતી. એટલું જ નહીં તેમની કાલ્પનિક દુનિયા વાસ્તવિકતાને અવગણતી નહોતી પણ પડકારતી હતી. સામાન્ય માણસોના સંઘર્ષોને તેઓ જોઈ શકતા અનુભવી શકતા હતા એટલે જ તેઓ સામાજિક ચળવળમાં સક્રિય ભાગ લેતાં હતાં. આદિવાસીઓની સાથે તેમને ઘરોબો હતો. ઊંધા પ્રવાહે વહેવાની તેમની શક્તિ જોરદાર હતી. સ્ત્રી હોવા છતાં તેઓ જાતીય ભેદભાવથી પર રહીને વ્યક્તિ તરીકે વિચારતાં એટલું જ નહીં પણ એ રીતે જીવી પણ શકતાં. તેમને સાહિત્ય અકાદમી, મૅગ્સૅર્સ એવોર્ડ , જ્ઞાનપીઠ તેમ જ પદમશ્રીથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યાં હતાં. તેમણે ૧૦૦ નવલકથાઓ ૨૦ પુસ્તકો ટૂંકી વાર્તાઓના આપ્યા છે પણ તેઓ આત્મકથા ન આપીને ગયાં તેનો અફસોસ રહેશે. મહાશ્વેતાદેવી તેમના લખાણ અને કામથી સદાય જીવંત રહેશે તેમણે ખાલી જૂનું ઘર બદલ્યું પણ નવા સરનામે જન્મે તેની રાહ જોઈએ.

‘યે પોકેમોન ... પોકેમોન ક્યા હૈ?...’ દરરોજ અખબાર ખોલોને પોકેમોનના નિતનવા ન્યૂઝ આઈ મીન સમાચાર જાણવા મળે. પોકેમોન વળી કઈ બલા છે ? અને એમાં એવું તો શું છે કે આખી દુનિયા દીવાની થઈ રહી છે ? તેને કોણે બનાવ્યું ને શું કામ બનાવ્યું તે પણ અનેક સમાચારોમાંથી જાણી શકાય પણ મારા જેવા અનેક હૈયા ફુટ્યા હશે જેમને સમજાયું નહીં હોય કે ‘પોકેમોન આયા કહાં સે ....પોકેમોન જાયેગા કહાઁ પે...’ ‘યસ બકા, દિલ તો બચ્ચા હૈ જી...’ આજે અવનવા ખેલ કરે છે. તેને સીધે સીધું કશું જ કહેવું નથી કે કરવું નથી. બકા નામનો મેનિયા વરસેક પહેલાં ઈન્ટરનેટ પર સવાર થઈને સોશિયલ મીડિયા દ્વારા આપણા બધાના દિલને બકામય કરી દીધા હતા. એ પહેલાં પોટ્ટર મેનિયા પણ આવ્યો હતો. માઈન્ડ વેલ આપણે અહીં ગુજરાતી સમાજના વિશ્વની જ વાત કરીએ છીએ. દુનિયાના સમાજની નહીં. ગુજરાતી સમાજને જે મેનિયાએ ટચ કર્યું હોય તે વિશે તેમાં હાલમાં લેટેસ્ટ પોકેમોન મેનિયા ચાલી રહ્યો છે. પોકેમોન આમ તો જાપાનથી એક્સપોર્ટ કરવામાં આવ્યો છે શેઠ પણ દરેકને તેની ક્યુટ આંખોએ ભરમાવ્યો છે. એમ કહી શકાય કે યે આંખે દેખકર હમ સારી દુનિયા ભૂલ જાતે હૈ... વળી તેમાં બિઝનેસ અને હેલ્થ પણ છે, અને દિલ જે ઈચ્છે બધું જ પોકેમોન આપે છે. તમે આમ આશ્ર્ચર્યથી શું જોઈ રહ્યા છો... ? નહીં તો શું બધા ગાંડા છે કે પોકેમોનને શોધીને પોકેટમાં કરવા લાંબા પ્રવાસો કરી રહ્યા છે. 

છેલ્લે મળેલા એક સમાચાર મુજબ અમેરિકામાં મળતા ૧૪૨ જાતિના કુલ ૪૨૬૪ પોકેમોન એક ભાઈએ મેળવી લીધા છે. તે માટે એણે પ૦ કલાક પીછો પકડ્યો હોય એવું પણ બન્યું છે. લાગે છે કે એ ભાઈને બીજા બધા જ કામ છોડીને ફક્ત ને ફક્ત પોકેમોન પકડવાનું ઘેલું લાગ્યું છે. ત્રણ રેર એટલે કે અલભ્ય પોકેમોન તેના પોકેટમાં નથી તે માટે એણે એશિયા અને યુરોપના પ્રવાસે નીકળવું પડશે. તમે આ વાંચી રહ્યા હશો ત્યાં સુધીમાં શક્ય છે તેને કોઈ ટ્રાવેલ સ્પોન્સર મળી પણ ગયો હોય. પોકેમોનની દુનિયામાં કુછ ભી હો શકતા હૈ. તમને જો પોકેમોનમાં રસ ન પડતો હોય કે તે તમને નકામું લાગતું હોય તો યુ આર આઉટ ઓફ ડેટ.. એટલે કે વૃદ્ધ થઈ ગયા છો. જે બાળકો પોકેમોનની સાથે ઊછર્યા છે તેમને માટે પોકેમોન જીવથી વહાલા છે. તમને જો યાદ હોય તો તમારાં બાળકો કે પૌત્રો થોડાં વરસો પહેલાં એટલે કે લગભગ વીસેક વરસ પહેલાં ટીવી પર પોકેમોન કાર્ટૂન જોતાં હશે. પોકેમોન સૌ પ્રથમ ગેમ હતી અને તે જાપાનમાં નેવુંના દાયકાની શરૂઆતમાં બહાર પડી હતી. પેસિફિક સાગર પાર કરીને આ ગેમ જાપાનની બહાર પહોંચી ત્યાં તો ટેલિવિઝનના શો રૂપે પોકેમોન ઘરઘરમાં પહોંચી ગયો હતો. જાપાનમાં આ પોકેમોન ફીવર ધીમે ધીમે ફેલાયો પણ અમેરિકામાં તો તેનો વાયરો જોરદાર હતો. સ્ટારવાર્સના ફેનક્રેઝને પાછળ ધકેલીને પોકેમોને આખાય વિશ્ર્વ પર સત્તા જમાવી. પોકેમોન કાર્ડનું ટ્રેડિંગ બાળકો કરવા લાગ્યા હતા. પોતાની બધી બચત આપી દઈને, ભૂખ લાગતાં બર્ગરનો નાસ્તો કરવાની લાગણીઓને બાજુ પર હડસેલીને કાર્ડની ખરીદી કરતાં ભૂલકાંઓના કિસ્સાઓ અખબારમાં સ્થાન પામતાં હતાં. પછી તો પોકેમોન ફિલ્મ આવી, વીડિયો ગેમ આવી. અને સતત નવો રોમાંચ ઝંખતી માનવજાતે સ્માર્ટફોન સાથે મેળ ખાતી રિયાલિટી ગેમ એટલે કે પોકેમોન ગોની શોધ કરી. આ રમતની શોધ કરનાર જ્હોન હેન્ક જેને ગઈકાલ સુધી ખાસ લોકો જ જાણતા હતા તેને આખું વિશ્ર્વ જાણવા માડ્યું. તે છતાં તેના વિશે એટલે કે પોકેમોન વિશે અનેક સવાલો કેટલાક લોકોને થાય છે.

તો જે પેઢી પોકેમોન સાથે જ ઉછરી છે તેમને ક્યારેય કોઈ સવાલ નથી થતા. તેમના માટે પોકેમોન તેમને સદાય બચ્ચા મેન્ટાલિટીમાં રાખે છે. કેટલાક પ્રૌઢો જેમ કહે છે કે અભી તો મૈ જવાન હું તેવી જ રીતે પોકેમોન સાથે લાગણીથી જોડાયેલી પેઢી કોઈપણ ઉંમરે હજી બચ્ચા હું જી કહેતાં અચકાતી નથી. 

આ ગેમ મોટાં બચ્ચાંઓ માટેની જ છે, કારણ કે તેને માટે સ્માર્ટ ફોન અને ઈન્ટરનેટ પેક તથા ઘરની બહાર એકલા અધરાત, મધરાતે પણ પ્રવાસ કરવાની ત્રેવડ જોઈએ. અથવા પૈસાદાર માતાપિતા જોઈએ જે તમને આ બધું જ પૂરું પાડી શકે. આવા પૈસાદાર માતાપિતાના નલ્લા બાળકો પણ પોકેમોન પાછળ દિવાના હોય તેમાં નવાઈ શી! પોકેમોન કાલ્પનિક પાત્ર છે જે પ્રાણી છે મનુષ્ય પણ નહીં. તેને જમા કરવું એટલે તેને પઝેશ કરવું બીજા પાસે હોય એના કરતાં વધુ મેળવવું તે સાયકોલોજીનો ઉપયોગ અહીં થયો છે. એક વાત સારી એ છે કે તે માટે તમારે એક રૂમમાં કોમ્પ્યુટર કે ટીવી સામે ખોડાઈ નથી રહેવાનું. તમારે કમ્પલસરી બહાર નીકળવું પડે. કારણ કે આ પોકેમોન આખાય વિશ્ર્વમાં છૂટાં છવાયા વિખેરી દેવામાં આવ્યા છે. કેટલાક ખાસ પોકેમોન તો જાપાનના ફિજી માઉન્ટન પર જ મળી શકે એમ છે. એટલે કે પોકેમોન મેળવવા માટે તમારે પ્રવાસ કરવો પડે કે ટ્રેકિંગ કરવું પડે. તમે ખુલ્લી જગ્યામાં ચાલો તો તમારું મન પ્રફુલ્લિત બને છે. શરીરમાં કેટલાક હેપ્પી કેમિકલ ભળે છે જે તમારા ડિપ્રેશનને ઢાળી દેવા સક્ષમ હોય છે. વળી ચાલવાથી મનની સાથે તનને પણ ફાયદો થાય જ. બહાર નીકળો એટલે તમે બીજી વ્યક્તિઓને પણ મળો જ. પોકેમોન સોશિયલ ગેમ છે. તેમાં તમારે લાઈવ પોકેમોન પકડનારા બીજા સાથે આદાનપ્રદાન થાય જ. 

ઈન વે પોકેમોન તમને બંધિયારપણામાંથી એક રીતે મુક્ત કરે છે. આટલાં વરસો સુધી માતાપિતાની અને સાયકોલોજીસ્ટ્સની એક જ ફરિયાદ હતી કે યુવાનો કોમ્પ્યુટર અને ટીવીની સામે બેસી રહે છે અને બંધિયાર માનસિકતા ધરાવતાં થઈ જાય છે. સોશિયલ તો થતાં જ નથી. હવે તમે જોશો તો ગ્રુપમાં છોકરાઉં અડધી રાતે પણ રસ્તા પર ફરતાં દેખાશે. બાગબગીચા અને બીચ પર ટહેલતાં દેખાશે. હા તેમને સામાજિક મેળાવડા અને સગાં સંબંધીઓમાં પોકેમોન જેટલો રસ નહીં જ પડે જે ગુજરાતી માતાપિતાની ઈચ્છા હોય છે. એ તો કદી પૂરી ન થાય કદાચ. પોકેમોનની સાથે તેઓ લાગણીથી જોડાઈ શકે છે. તેમને આ પોકેમોન ક્યૂટ લાગે છે. તેની આંખોમાં તેઓ સમરકંદ બુખારા ઓવારી જવા તૈયાર હોય છે. કેમ ન હોય પોકેમોનના કાર્ટૂન શો જોયા હોય તો સમજાશે કે પોકેમોન કામધેનુની જેમ દરેક નકારાત્મકતાને, સંઘર્ષોને પાર કરીને તમારી દરેક ઈચ્છાઓ પૂરી કરી શકે છે. વાસ્તવિકતામાં નહીં સ્માર્ટફોનની ગેમમાં જ સ્તો. તેનો રોમાંચ કદી ઓછો નથી થતો, કારણ કે તેમાં નિતનવી જનરેશન અને લેવલ ઉમેરાતાં જાય છે. એકનું એક રુટિન આજની પેઢીને કંટાળાજનક લાગે છે. 

આજે માનવીને જીવનમાં સતત રોમાંચ, સાહસ અને અચિવમેન્ટ અર્થાત સફળતા જોઈએ છે. રૂટિનથી કંઈક જુદું જે જીવનની વાસ્તવિકતામાં હરદમ શક્ય બનતું નથી તેથી વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટીની શોધ માણસે કરી. પ્રેમ, સંબંધો દરેક બાબતે તે વર્ચ્યુઅલ તરફ વળી રહ્યો છે. આને એસ્કેપિઝમ પણ કહી શકાય. બાકી રિયાલિટીમાં તો પોકેમોન એક બિઝનેસ છે જેમાં તમારાં સંવેદનો, લાગણીઓને બહેલાવીને કેટલાક લોકો પૈસા કમાશે. તેમાં પણ રુટિન આવશે એટલે સતત નવા સ્તરે સ્પર્ધાઓ થશે. તેમાં પણ નબળા અને પાછળ રહી જનારા લોકો હશે. જેમને બીજાની સફળતાઓ જોઈને પોતે રહી ગયાનો અહેસાસ થશે. 

સ્ટીવ જોબ્સ, ઝુકરબર્ગ, બિલ ગેટ્સની સાથે જ્હોન હેન્કનું નામ ઉમેરાયું તો કેટલાક બીજાં નવાં નામો પણ ઉમેરાશે જેમ કે આ મેનિયાને ચાલુ રાખવા માટે કે હજી પણ નવા રોમાંચ માટે નવી ગેમ, નવા લેવલ નવી શોધો કરનારા બહાર આવશે. ગેમ બનાવવાની, ગેમ રમવાની અને ગેમ કરવાની સ્પર્ધાઓનું બજાર ગરમ છે. વાસ્તવિકતા અને કલ્પનાને જોડવાની રમતો થઈ રહી છે. સ્ટારવોર્સ, હેરી પોટ્ટર અને હવે પોકેમોન. આ તો હજી શરૂઆત છે એવું ન કહી શકાય. શેખચલ્લીની વાત તો ખબર હશે જ જે કલ્પનામાં જ રાચતો રહેતો. કલ્પનામાં જ તે કામધંધા કરતો, સફળ થતો. હકીકતમાં તે કોઈ જ કામ બરાબર ન કરતો પણ મોટો પૈસાદાર માણસ થવાની કલ્પનાઓમાં જ રાચ્યા કરતો. એમ ક્યારેક એવો પણ વિચાર આવે અમારા જેવાને આ કાલ્પનિક પોકેમોન પકડવા માટે પૈસા અને સમય બરબાદ કર્યા બાદ હાથમાં શું આવે ? જ્હોન હેન્ક જેવા કેટલાક થોડાઘણા લોકો કમાશે પણ કેટલાક લોકો પહાડ ખોદી પોકેમોન પકડશે પણ હાથમાં કશું નહીં આવે. કદાચ એ કલ્પનાના પોકેમોન વાસ્તવિકતામાં પોકે પોકે રડાવી પણ શકે તે શક્યતાને હાલમાં કોઈ જોવા માગે કે ન માગે પણ તેનું ય અસ્તિત્વ છે જ. આપણે વર્ચ્યુઅલ ખોરાક ખાઈ શકતા નથી કે પાણી પી શકતા નથી. કે ન તો વર્ચ્યુઅલ ઘરમાં રહી શકીએ છીએ કે ન તો વર્ચ્યુઅલ સંબંધોને ક્ધઝ્યુમ કરી શકીએ છીએ. એ દરેક બાબત માટે તમારે વાસ્તવિકતાની ધરતી પર આવવું પડશે. વરસાદ, વાવણી, ખેતરમાં કામ કરીને પાક ઉછેરવો ને તેને આપણા ભાણાં સુધી પહોંચાડવા માટે રુટિનને સ્વીકારવું પડશે. તે ક્ષેત્રમાં નવા પ્રયોગોમાં ગ્લેમર નથી એટલે લોકોને બહુ રસ નથી પડતો. શેખચલ્લીની જેમ હું પણ કલ્પના કરું છે કે પોકેમોન ફરી પાછા આપણને ધરતી સાથે જોડી આપે..... આગળ તમે એમાં ઉમેરો કરો. છે કોઈ જે નવી ગેમ બનાવી શકે વાસ્તવિકતા તરફ પાછા વળવાની!