Divyasha Doshi

               





આજનો આ આર્ટિકલ તમને નારીવાદી લાગી શકે છે પણ મારી વિનંતી છે કે આ વિષયને ખુલ્લા મને જોશો તો તમને સમજાશે કે તમારા ઘરની સ્ત્રીઓને પણ આવી તકલીફ થઈ શકે છે. વિદેશોમાં આને મેનસ્પ્રેડિંગ કહેવામાં આવે છે. પશ્ર્ચિમી દેશોમાં આ વિશે અવારનવાર ચળવળ પણ થાય છે અને ચર્ચાઓ પણ થાય છે. પુરુષનો સ્વભાવ હોય છે પોતાનો વિસ્તાર નક્કી કરવો, પોતાનું આધિપત્ય સ્થાપવું. ગયા વખતના આદિમાનવના લેખની વાત અહીં પણ લાગુ પડે છે.
મારે સ્ટેશનથી રોજ શેર એ ટેક્સી પકડવાની હોય. એક વ્યક્તિ આગળ ડ્રાઈવરની બાજુમાં અને ત્રણ વ્યક્તિઓ પાછળ બેસે. બીજા ત્રણ પુરુષો હોય તો આગળ બેસેલા પુરુષને પાછળ બેસવા વિનંતી મોટાભાગે અમે સ્ત્રીઓ કરીએ, પણ બનતું એવું કે મોટાભાગના પુરુષો એવી બાંધછોડ કરવા તૈયાર ન થાય. તેમના મોઢા પર એવો પણ ભાવ હોય કે બહાર નીકળો છો તો પુરુષ સમોવડા થાવ. ખેર, એનો વાંધો નથી હોતો. પણ જ્યારે પાછળની સીટ પર બે પુરુષોની બાજુમાં બેસવાનું હોય ત્યારે અમે સંકોચાઈને બેસીએ અને પુરુષો તેમની સહજતાથી બેસે. તેમની કોણી અમને કમરમાં વાગતી હોય. પગ અમને ચંપાઈને મૂક્યા હોય. સ્ત્રીએ સામેથી કહેવું પડે કે ભાઈ તમારો હાથ થોડો સમય માટે તમારા ખોળામાં કે આગળ રહે એમ રાખો. કેમ અમારો હાથ તેમને નથી લાગતો? પ્લેનમાં કે ટ્રેનની સીટમાં જો બાજુમાં પુરુષ આવે તો હેન્ડરેસ્ટથી હાથ બહાર નીકળીને બાજુની સીટ પર પહોંચી જતો અનેકવાર સ્ત્રીઓએ રોકવો પડે. ઘરમાં કે કોઈપણ જગ્યાએ પુરુષોને બેસવા માટે વધુ જગ્યા જોઈતી હોય છે. જો કે તેનું મુખ્ય કારણ એ જ હોય છે કે તેમને પોતાનું અસ્તિત્વ સાબિત કરવાનું હોય છે. પોતાની સત્તા અને આધિપત્ય સ્થાપવાનો સ્વભાવ બની ગયો હોય છે. જ્યારે સ્ત્રીઓને પોતાનું આધિપત્ય ન હોય તેવી માનસિકતા કેળવવામાં આવે છે. આધિપત્ય ધરાવનાર પુુરુષ ખરાબ ન હોય પણ આધિપત્ય ધરાવનાર સ્ત્રી સારી ન ગણાય.
૨૦૧૧ની સાલમાં પ્રસિદ્ધ થયેલી અંગ્રેજી નવલકથા જેના પરથી વિવાદાસ્પદ ફિલ્મ પણ બની તે ફિફ્ટી શેડ્સ ઑફ ગ્રેમાં પણ પુરુષોના આધિપત્ય ધરાવવા માગતા માનસની જ વાત છે. પ્રેમમાં પણ તેમને આધિપત્ય સાબિત કરવું હોય છે.
એક અમેરિકન છોકરીએ બ્લોગ લખ્યો હતો. તેમાં લખ્યું હતું કે તે એક બારમાં તેની મૈત્રિણીઓ સાથે ગઈ. ત્યાં એક મોટા કદનો પુરુષ તેના માથા પર ઊભો હતો એ તેને નહોતું ગમતું એટલે તેણે વિનંતી કરી કે મહેરબાની કરીને દૂર ઊભા રહેશો પણ પેલો ન માન્યો. એટલું જ નહીં તે જરા ય ચસક્યો પણ નહીં. તેણે બાર ટેન્ડરને ફરિયાદ કરી તો તે સામે બેસીને તેની સામે અજુગતું લાગે તે રીતે જોવા લાગ્યો. રસ્તા પર ચાલતાં કે ભીડ ભરેલી બસ કે ટ્રેનમાં પુરુષોના હાથ સતત સ્ત્રીઓને અડી જાય કે વાગે તેવું બનતું હોય છે. જરૂરી નથી કે આ પુરુષો બધા ટપોરી કે મવાલીઓ હોય. સારા દેખાતા પુરુષો પણ પોતાની હદની બહાર જઈને સ્ત્રીના કે બીજાના શરીર કે સીટ પર આધિપત્ય જમાવવાનો પ્રયત્ન કરતાં હોય છે.
સામાન્ય લાગતી આ બાબત સ્ત્રીને કેટલો ત્રાસ આપતી હોય છે તે સમજવાની જરૂર હોય છે. કેટલીક સ્ત્રીઓ પુરુષોના આવા આધિપત્યવાળા સ્વભાવથી ડરીને કશું બોલી શકતી નથી. પુરુષોને જો ઘરમાંથી શિક્ષણ આપવામાં આવે કે જાહેરમાં જ્યારે ઊભા હોય, બેઠા હોય કે ચાલતા હોય ત્યારે બીજાની જગ્યાઓ પચાવી નથી પાડતા કે બીજાને નડતા નથીને.

અમદાવાદમાં સેન્ટર ઑફ અર્બન પ્લાનિંગ એન્ડ ટેકનોલોજી (સેપ્ટ) દ્વારા જાહેરમાં આરામ કરવાની જગ્યા પર કોનું આધિપત્ય છે તેનો અભ્યાસ થયો. ભારતમાં કશે પણ એકલી સ્ત્રી સહજતાથી પુરુષોની જેમ બેસી શકતી નથી. પુરુષો કોઈપણ જગ્યાએ બેસી શકે છે, સૂઈ શકે છે તેમાં કોઈને કશું જ અજુગતું નથી લાગતુ. આમાં પણ પુરુષપ્રધાન સમાજની માનસિકતા જ કામ કરે છે.

બીજું એક નોંધવાની બાબત છે કે પુરુષો ઓફિસમાં કે મેળાવડાઓમાં સ્ત્રીને સ્પર્શ કરવાનો મોકો મળે તો તે ચુકતા નથી હોતા. હાથ મેળવવાનું કલ્ચર આપણે ત્યાં નથી. હા કોર્પોરેટ મીટિંગ હોય કે પહેલીવખત ઓફિશિયલ મુલાકાત થતી હોય ત્યારે હેન્ડશેક કરવામાં પણ કેટલીક સાવધાની રાખવી તે એટિકેટ છે. સ્ત્રીને એમ ન લાગવું જોઈએ કે તેણે ક્યાં હાથ મેળવ્યો? કેટલાક પુરુષો આમાં ચાન્સ મારી લેવાની વૃત્તિ ધરાવતા હોય છે તે યોગ્ય નથી. સામે સ્ત્રી હાથ મેળવવા માગે છે કે નહીં તે ધ્યાનથી જોશો તો સમજાય જતું હોય છે. તેમાં પણ કેટલાક પુરુષો તો એટલા નજીક આવીને વાત કરશે કે સ્ત્રીને ખૂબ અજુગતું લાગે. એટલું જ નહીં મોટી ઉમરની વ્યક્તિ હોય તો સ્ત્રીના ખભા પર કે બરડા પર હાથ ફેરવવો કે ભેટી લેતા હોય છે. અચાનક આવો પ્રયોગ થાય એટલે કેટલીક વખત સ્ત્રીને સમજાતું નથી કે કઈ રીતે વર્તવું. વાતવાતમાં સ્ત્રીને અજાણ્યા એટલે કે બીજા પુરુષનો સ્પર્શ ગમતો નથી. હા, જો સ્ત્રી પોતે ભેટવા માગે છે કે નહીં તે એની બોડી લેન્ગ્વેંજ પરથી સમજાઈ જતું હોય છે. સ્ત્રીને સમજાતું હોય છે કે કોને સ્પર્શ કરવો કે નહીં, પરંતુ કેટલાક પુરુષો પોતાનો અધિકાર સમજીને સ્પર્શ કરી લેવાનો કોઈ મોકો ચૂકે નહીં તે યોગ્ય નથી. પુરુષે જો સ્ત્રીનો આદર અને પ્રેમ મેળવવો હોય તો પહેલાં હદને ઓળંગવાનો પ્રયત્ન ન કરો. પોતાની હદમાં રહેતા પુુરુષ પ્રત્યે સ્ત્રીને આદર થાય છે. સ્ત્રીનો પ્રેમ મેળવવા માટે જરૂરી છે કે તેના પર શારીરિક આધિપત્ય જમાવવાનો પ્રયત્ન ન કરો.
જાહેરમાં પહોળા થઈને બેસતા પુરુષો કેટલીક વખત એવી દલીલ કરતા હોય છે કે અમારા શરીરની રચના જ એવી છે અને બીજું કે અમારા પગ લાંબા હોવાને કારણે અમે ફેલાઈને બેઠાં હોઈએ એવું લાગે છે. જો કે એવું જરાય નથી હોતું. પોતાની હદમાં રહેતા પુરુષોની બોડી લેન્ગવેજનો અભ્યાસ આવા પુરુષોએ કરવા જેવો છે. હકીકતમાં તો આવા પુરુષોની આધિપત્ય ધરાવવાની માનસિકતા હોય છે. પછી તેને તમે વિકૃતિનું નામ આપો છે કે નહીં તેનાથી કોઈ ફરક નથી પડતો.
દરેક પુરુષે પણ જાહેરમાં પોતે બીજાની જગ્યાઓ પચાવી પાડતા નથીને તેનું ધ્યાન રાખવાની જરૂર હોય છે. દરેક કુટુંબમાં છોકરીઓને શીખવાડવામાં આવતું હોય છે કે તારે સંકોચાઈને બેસવું, ચાલવું કે વર્તવું. પુરુષોને ક્યારેય આ બાબત કહેવામાં કે શીખવાડવામાં નથી આવતી. તેનું કારણ છે પિતૃસત્તાક માનસિકતા. આવું જ વર્તન બીજો કોઈ પુરુષ પોતાના પરિવારની કોઈ સ્ત્રી સાથે કરે તો તે સહન નથી કરી શકતો તો પછી પોતે પણ બીજાની સાથે જાહેરમાં આવું વર્તન નથી કરતાં તે વિચારવું જોઈએ. મિત્રતામાં પણ દરેક પુરુષે સ્ત્રીની ઈચ્છા વગર પોતાની હદ ઓળંગવાનો પ્રયત્ન ન કરવો જોઈએ. સ્ત્રી બહાર નીકળે છે તમારી સાથે સહજતાથી વર્તે તેનો અર્થ એ નહીં કે તેને કોઈપણ રીતે સ્પર્શ કરો તો વાંધો નહીં આવે. બસ આ હદને સ્ત્રીની સાથે રૂબરૂમાં વાત કરતાં કે પછી ફેસબુક કે વોટ્સ એપ પર ચેટ કરતી વખતે પણ ધ્યાન રાખવાની હોય છે. ફિફ્ટી શેડ્સ ઓફ ગ્રેમાં અંગત સંબંધોમાં પણ પુરુષ સ્ત્રીની ઈચ્છા વિના તેના પર આધિપત્ય જમાવી શકતો નથી એવું દર્શાવવામાં આવ્યું હોવાથી એ નવલકથા સ્ત્રીઓને સૌથી વધુ ગમી હતી. બીજું કે તેમાં સ્ત્રીના આનંદનો ખ્યાલ રાખવામાં આવ્યો હતો નહીં કે પુરુષને ફક્ત પોતાના જ સુખની પરવા હતી. જે સામાન્યપણે પતિપત્નીના સંબંધોમાં પણ થતું હોય છે. અહીં ન તો પુરુષને સરન્ડર થવાની વાત કહી રહી છું કે દબાઈને રહેવાની વાત કરી રહી છું, પણ બસ તમારું અસ્તિત્વ (હાજરી) કોઈને વાગે કે દુખ આપી શકે કે અણગમતું બની જાય એવું ન હોવું જોઈએ તે પુરુષે પણ શીખવાની, સમજવાની જરૂર છે.

‘હું જ્યારે સાત વરસની હતી ત્યારે મારી આંખોની સામે સદંતર અંધારું છવાઈ રહ્યું હતું. શરૂઆતમાં એ સ્વીકારવું મારા માટે સહેલું નહોતું. મેં બધાની સાથે વાતો કરવાનું બંધ કરી દીધું. આખી દુનિયા મારી સામેથી છીનવાઈ ગઈ હતી અને તે પણ મારા કોઈ વાંકગુના વિના. ડૉકટર પાસે કે મંદિરમાં જવાનું મેં બંધ કર્યું. મારે બધું જ છોડી દેવું હતું. અંધારી દુનિયામાં મને રસ નહોતો પડતો. તે વખતે મારા માતાપિતા મને નાગપુરના યોગ અભ્યાસ મંડળમાં લઈ ગયા. હું યોગઅભ્યાસ અને પ્રાણાયામ કરવા લાગી. ધીમે ધીમે મારું મન શાંત થયું અને જીવનમાં ફરી રસ પડવા લાગ્યો. જે જીવન મારે ભાગે આવ્યું છે તેનો સ્વીકાર કરવા લાગી.’ એક મુલાકાતમાં ભક્તિએ પોતાના જીવનના બદલાવને વર્ણવતાં કહ્યુ ંહતું.

નાગપુર પાસેના એક નાનકડા ગામ કાટોલમાં ભક્તિનો પરિવાર રહેતો હતો. તેના પિતા રમેશ ઘાટોલે ઈન્સ્યુરન્સ કંપનીમાં ડેવ્હલપમેન્ટ ઑફિસર છે અને તેની માતા સુષમા ગૃહિણી છે. તેઓ ભક્તિ અને તેની બહેન સાથે નાના ગામમાંથી નાગપુર શહેરમાં ભક્તિના ઈલાજ માટે શિફ્ટ થયા. છ મહિનાની ઉંમરે ભક્તિની જમણી આંખમાં રેટિનોબ્લાસ્ટોમાં નામે એક જાતનું કેન્સર થયું. ડૉકટરોએ કૅન્સરને ડાબી આંખમાં ન પ્રસરે તે માટે બધા પ્રયત્નો કર્યા. ભક્તિના પિતા તેને લઈને હૈદરાબાદ અને ચેન્નાઈ પણ ઈલાજ માટે લઈ ગયા. નાનકડી ભક્તિએ લગભગ ૨૫ કેમોથેરેપીમાંથી પસાર થવું પડ્યું, પણ કોઈ ઉપાય કામ ન આવ્યો અને સાતેક વરસની ઉંમર પહોંચતા સુધીમાં તો ભક્તિએ પોતાની દૃષ્ટિ ગુમાવી દીધી હતી.

ધીમે ધીમે ભક્તિએ જ્યારે પોતાની પરિસ્થિતિનો સ્વીકાર કર્યો ત્યારે મોટી બહેનની મદદથી શાળામાં જવાનું અને ભણવાનું શરૂ કર્યું. જો કે આંખની દૃષ્ટિ ગુમાવ્યા પછી સહેલું નહોતું રેગ્યુલર શાળામાં જવું. સાથે જ તેણે બ્રેઈલ લિપિ શીખવા માંડી. જો કે તેને એમાં મજા નહોતી આવતી. એ જ સમયે તેનો સંપર્ક આત્મદીપન સોસાયટી દ્વારા અંધ વ્યક્તિઓને કોમ્પ્યુટર શીખવાડતા જિજ્ઞાસા કુબડે સાથે થયો, અને ભક્તિના અંધ જીવનમાં ફરી પ્રકાશ ફેલાયો.

એ વિશે વાત કરતાં તેણે કહ્યું કે ‘ હું બ્રેઈલ લિપી શીખી પણ ખરું કહું તો મને તે ગમતી નહોતી. જેવી હું કોમ્પ્યુટર શીખી કે મારી દુનિયા બદલાઈ ગયું. બધું અચાનક મારા માટે સહેલું બની ગયું. કોમ્પ્યુટર મારા માટે અલાદ્દીનના જીન જેવું હતું. હવે હું મારા દરેક કામ જાતે કરી લેતી હતી. ઈમેઈલ દ્વારા હું સંપર્કમાં રહી શકતી હતી. સોશિયલ મીડિયાનો ઉપયોગ કરી શકું છું. ઈન્ટરનેટના ઉપયોગથી અનેક જાણકારી મેળવી શકું છું. મેં મારી શાળાની પરીક્ષામાં પણ કોમ્પ્યુટર દ્વારા આપી હતી. છેક ૧૦મા ધોરણની પરીક્ષા વખતે જ મારે રાઈટરનો ઉપયોગ કરવો પડ્યો હતો.’

દસમા ધોરણમાં તે રાજ્યમાં ડિસએબલ કેટેગરીમાં ૯૪ ટકા સાથે પ્રથમ આવી હતી. બારમા ધોરણમાં પણ તે ૮૮ ટકા માર્કસ સાથે નાગપુરમાં બીજા નંબરે આવી હતી. અને હાલમાં જ તેણે નાગપુર યુનિવર્સિટીમાં બીએ પ્રથમ વરસમાં પોલિટિકલ સાયન્સમાં સૌથી વધુ માર્કસ મળતા તેને ગોલ્ડ મેડલ આપવામાં આવ્યો ત્યારે એણે કહ્યું કે, મારા માટે આ બધું મેળવવું

સહેલું નહોતું. બીજાઓ કરતાં મારે વધુ મહેનત કરવી પડતી હતી. જો કે મને ક્યારેય એવું નથી લાગ્યું કે મારામાં કશુંક ખૂટે છે. મારી વિકલાંગતાને કારણે મને ક્યારેક તકલીફ જરૂર પડી છે, પરંતુ મને મારાં સપનાઓ પૂરા કરતાં રોકી નહીં શકે. જીવન સુંદર છે તેની પ્રતિતી મને થઈ રહી છે અને મારે તેને ભરપૂર માણવું છે.’ જીજ્ઞાસા કુબડેએ રેટિનાના રોગને લીધે અઢારમેં વરસે દૃષ્ટિ ગુમાવી હતી. તેમનું કહેવું છે કે જન્મથી કોઈ અંધ હોય તો તેને જીવનને સ્વીકાર કરતાં એટલી તકલીફ નથી પડતી જેટલી એકવાર જોઈ શકતી વ્યક્તિને થાય છે. તેને માટે ધણું અઘરું બને છે પોતાના જીવનને નવેસરથી સ્વીકારતાં. હું એ પીડા અને પ્રોસેસમાંથી પસાર થઈ ચૂકી હતી એટલે ભક્તિને મદદરૂપ થઈ શકી. મારી તકલીફોને લીધે જ હું અંધ વ્યક્તિઓને મદદરૂપ થવા માટે મેં સામાજીક સંસ્થા શરૂ કરી. જીવનમાં વ્યાપેલા અંધારાને સમજવો અને સ્વીકારવો અઘરો હોય છે. સપનાં બધા રોળાઈ જતાં લાગે તે વખતે વ્યક્તિને દૃષ્ટિ વિના જીવન જીવવાની સાથે સપના જોતાં પણ નવેસરથી શીખવું પડે છે. ભક્તિ હોંશિયાર છોકરી હતી એટલે તે ઝડપથી બહાર આવી શકી, વળી તેના માતાપિતા અને બહેનનો સહકાર અને મહેનત પણ હતા જ.

ભક્તિએ અત્યાર સુધીનો પથ અનેક વિટંબણા છતાં સારી રીતે કાપ્યો છે. અને તેની સામે એણે બીજો લાંબો રસ્તો દેખાઈ રહ્યો છે. તે સાયકોલોજીસ્ટ બન્યા બાદ આઈએસ ઓફિસર બનવાની મહેચ્છા ધરાવે છે. તેના અવાજમાં આત્મવિશ્ર્વાસ છલકાય છે તો વ્યક્તિત્વમાં સાદગી, સુંદરતા અને દૃઢ મનોબળ દેખાઈ આવે છે. ઓલ ધ બેસ્ટ ભક્તિ.

એક મિત્ર સાથે વાત થઈ રહી હતી. તેમના ભાઈની દીકરી એમબીએ ભણી, સારું ઘર શોધીને તેના લગ્ન પરિવારે કરાવી આપ્યા. લગ્નના વરસ પછી દીકરી પાછી આવી કારણ કે સાસરામાં ફાવ્યું નહીં. હવે છૂટાછેડાનો કેસ દાખલ કર્યો ત્યારે માનસિક પરિતાપ હોવાનો આરોપ મુકાયો અને એલીમની-ભરણપોષણ માટેનો દાવો પણ કર્યો. હવે આ મિત્ર કહે છે કે સામી પાર્ટીએ ભણેલી ગણેલી છોકરી સાથે એટલે લગ્ન કર્યા કે તે બહાર જઈને કામ કરે. પૈસાની જરૂર નહોતી પણ છોકરાને ઘરે બેસીને કંટાળે એવી સ્ત્રી નહોતી જોઈતી. લગ્ન બાદ ઘરમાં કોઈ જ કામ નહોતું. નોકર ચાકર હતા. મમ્મી પણ હતી. લગ્ન પહેલા જ છોકરાએ કહ્યું હતું કે તેને સ્વતંત્ર મિજાજ ધરાવતી જીવનસાથીની આશા હતી, એટલે તે ફક્ત છોકરીને મનગમતું કામ કરીને પોતાના શિક્ષણનો ઉપયોગ કરવાનું કહેતો હતો. પણ છોકરીને કિટી પાર્ટી અને શોપિંગ સિવાય બીજું કશું કામ કરવામાં રસ નહોતો.

અહીં છોકરી તેનો પતિ પૂરતો સમય આપતો નથી અને કામ કરવાનું કહીને પૈસા કમાવા મોકલવા માગે છે એવી અનેક ફરિયાદ કરીને છૂટાછેડા માગતી હતી. હવે અહીં બે વરસ પહેલાં વાંચેલો એક કેસ યાદ આવ્યો. જેમાં ભણેલી છોકરીને લક્ષ્મી રાવ નામના જજે કહ્યું કે ભણેલી ગણેલી છોકરી નવરી બેસીને પતિ પાસેથી પૈસાની માગણી કરે તે યોગ્ય નથી. આવા કેસ કરીને કોર્ટનો અને દેશનો સમય બગાડે તે પણ યોગ્ય નથી જ. પતિ કરતાં વધુ ભણેલી સ્ત્રીઓ પણ જ્યારે ભરણપોષણ માગે ત્યારે એ છોકરી પાછળ શિક્ષણનો ખર્ચો અને સીટ બગડી કે નહીં? જો કે આમાં વાંક કોનો? ઉછેરનો કે માનસિકતાનો? ઘરેલું હિંસા જેમ અયોગ્ય છે, દહેજ માગવું અયોગ્ય છે તે જ રીતે શિક્ષિત મહિલા પોતાના પગ પર ઊભા રહેવા સક્ષમ હોય તેની જવાબદારી માતાપિતાની છે. બીજું એ કે હવે લિવ ઈન રિલેશનશિપમાં રહેતી છોકરીને પણ ભરણપોષણ જોઈતું હોય છે. લિવ ઈનનો અર્થ જ એ હોય છે કે બન્ને વ્યક્તિ પોતાની મરજીથી સાથે રહે છે. બન્નેનો એકબીજા પર કોઈ અધિકાર નહીં. ન ફાવે તો બન્નેને જુદા થવાનો અધિકાર હોય છે.

અહીં એક વિચાર જરૂર આવે કે આપણે દીકરી વિશે અનેક ગાણાં ગાઈએ છીએ. દીકરીને લાડકોડમાં ઉછેરીએ પણ તેને આત્મનિર્ભર, સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વની સ્વામિની કેમ ન બનાવી શકાય? દીકરી અને દીકરાના ઉછેરમાં ફરક કરીને આપણે બન્ને જાતિને અન્યાય કરીએ છીએ. દીકરીએ સાસરે જતાં રહેવાનું છે એ માનસિકતા સાથે જ તેનો ઉછેર કરવામાં આવતો હોય છે. દીકરીને ભણાવવામાં આવે પણ નોકરી કરવી કે નહીં? વ્યવસાય કરવો કે નહીં? તે નક્કી કરશે સાસરા પક્ષના લોકો. છોકરીઓની માનસિકતા પણ એવી ઘડવામાં આવે છે કે તેણે પોતાની જવાબદારી ઉપાડવાની જ નથી. તેની જવાબદારી લગ્ન બાદ પુરુષ જ ઉપાડશે તે નક્કી હોય છે. એટલે જ્યારે લગ્નજીવનમાં તડ પડે છે અને વાત છૂટાછેડા સુધી પહોંચે છે તો ભરણપોષણની વાત આવે છે. બાળક હોય અને સ્ત્રી શિક્ષિત ન હોય એવો સમય હતો અગાઉ ત્યારે બરાબર છે કે તેને ભરણપોષણ આપવાની જરૂર પડે. છોકરો કમાતો ન હોય તો તેને કેટલું કહેવામાં આવે છે. જો દીકરીને સમોવડી બનાવવી હોય તો તેને આત્મનિર્ભર થાય તેવી માનસિકતા કેળવવી પડશે. તેનો નબળો ઉછેર કરવામાં આવે તો તેનું જીવન નબળું જ રહેવાનું છે. તેને પોતાનો ખર્ચો ઉપાડીને પોતાની રીતે જીવતાં શીખવવાની જરૂર છે.

એક સમયે ધરમપુરમાં એસટી ડેપો મેનેજર તરીકે કામ કરતી ભૂમિકા પટેલ આજે પોતાના લગ્ન સંસારમાં સુખી છે, પણ જ્યારે તે કુંવારી હતી અને લગ્ન માટે છોકરા જોવા આવતા હતા ત્યારે અનેક સુખી ઘરના લોકો પહેલી શરત એ મૂકતા કે છોકરીએ નોકરી કરવાની જરૂર નથી. અમારા ઘરમાં ભરપૂર પૈસા છે. તો ભૂમિકા લગ્નની ના પાડી દેતી હતી. આજે તે એક બિઝનેસમેનને પરણી છે. એ વ્યક્તિએ તેની સાથે કોઈ પૂર્વશરત વિના લગ્ન કર્યા.

દીકરીનો ઉછેર આપણે ખોટી રીતે કરીએ અને પછી કોર્ટના કેસમાં સમય અને પૈસો બરબાદ કરવામાં આવે તે યોગ્ય ખરું? આજે દરેક છોકરીઓ ભણીને પોતાને મનગમતી ડિગ્રી લે છે. મનગમતી કારકિર્દી પસંદ કરે છે, તો પછી તે આર્થિક રીતે સધ્ધર કેમ ન હોય? માતાપિતાનું ઘર હંમેશ તેનું ઘર હોવુું જ જોઈએ જેમ દીકરાનું પણ તે ઘર હોય છે તેમ જ. હા, જો એ લગ્ન બાદ પોતાની જાતે નક્કી કરે કે તેણે પોતાને સાસરે જ રહેવું છે અને પિતાના ઘર પરનો અધિકાર તે જાતે જ જતો કરે તો યોગ્ય છે. જો બે વ્યક્તિને હવે આજની તારીખમાં ન ફાવે તો બન્ને જણાંએ મ્યુચઅલ અન્ડરસ્ટેન્ડિંગથી છૂટા પડવું જોઈએ. બાળક હોય તો તેને ઉછેરવાની જવાબદારી બન્નેની હોવી જોઈએ. કારણ કે બાળક પેદા કરવાનો નિર્ણય પણ બન્નેએ સાથે મળીને જ કર્યો હશેને? આપણે ત્યાં પતિપત્ની અને માતાપિતા બનવા માટે કોઈ ડિગ્રીની જરૂર નથી પડતી અને સમાજમાં જાતીય ભેદભાવ ખૂબ હોવાને કારણે જ સમસ્યાઓ ઊભી થાય છે. હાલમાં જ શાહરૂખ ખાને એક મુલાકાતમાં ખૂબ સરસ વાત કરી હતી. તે પોતાના બાળકોના ઉછેરમાં ફરક નથી રાખતો. એણે કહ્યું કે જે નિયમ સ્ત્રીઓ માટે હોય તે જ નિયમ ઘરમાં છોકરાઓ માટે હોય છે. મારા દીકરાઓને શર્ટ પહેર્યા વિના ઘરમાં ફરવાનો અધિકાર નથી. તેમને કહું છું કે જો તમારી બહેન કે માતા શર્ટ પહેર્યા વિના ફરે તે તમે સહન ન કરી શકતા હો તો તમને પણ એવું કરવાનો અધિકાર નથી. સ્ત્રીને આદર આપવો તે બરાબર છે પણ તે નબળી છે તેવું માનવું ભૂલ ભરેલું છે. શિક્ષિત મહિલાઓ જો પોતાનું આર્થિક ભારણ બીજા પર નાખતી હોય તો પછી શિક્ષણ લેવાની જરૂર જ શું હોય છે? આજે જાતીય ભેદભાવ અને સમાનતાના અધિકાર વિશે સ્પષ્ટ પણે વિચારવાની જરૂર નથી?

હાલમાં બે પુરુષ લેખકોના બ્લોગ વાંચ્યા. મારે જો સ્ત્રી તરીકે પુરુષોના પડકારો વિશે લખવાનું આવત તો કદાચ હું ન્યાય ન આપી શકત. પણ પુરુષોએ જ લખેલી વાત અહીં તમારી સમક્ષ મૂકવી છે. આજની નારીના પડકારો હું ખૂબ સરળતાથી જોઈ શકું કે લખી શકું. પુરુષો વિશે પણ જુદી રીતે વિચારી જ શકું, પરંતુ એવું બને છે કે પુરુષો અને સ્ત્રી બન્ને એકબીજા સામે તલવાર તાણીને એટલે કે પૂર્વગ્રહ રાખીને જ જુએ છે. એટલે એ જોખમ લેવાને બદલે મેં નક્કી કર્યું કે પુરુષો શું વિચારે છે પોતાના પડકારો વિશે તે જાણવું. આ બ્લોગ સિવાય પણ કેટલાક લોકો સાથે મેં વાત કરી, કારણ કે આપણે ત્યાંની સમસ્યા પશ્ર્ચિમના વિશ્ર્વ કરતાં થોડી જુદી હોઈ શકે. આપણે એ જ રસ્તા પર જઈ રહ્યા છીએ પણ સમસ્યાઓ તો અહીં પણ એની એ જ છે.

એડવર્ડ સ્મિથ અને ફિલિપ ક્લાર્ક બન્ને અમેરિકન છે. અમેરિકન પુરુષ અને ભારતીય પુરુષનું કલ્ચર એટલે કે સંસ્કૃતિ એક બાબતે જુદા છે. અમેરિકામાં ૧૮ વરસે છોકરો પુરુષ બનીને પોતાની દરેક જવાબદારી પોતે જ ઉપાડે છે. જ્યારે ભારતીય માતાપિતા અને કુટુંબ ડાયલેમામાં જીવે છે. એક બાજુ સતત તેમને કહેતા રહેશે કે હવે તું મોટો થયો પણ બીજી તરફ તેના દરેક કામ તેની માતા કરી આપવા તત્પર રહેશે.

સવારના પહોરમાં વનિતાબેન અને પરેશભાઈનો કકળાટ શરૂ થઈ જાય. પરેશભાઈ ઈચ્છે કે હવે ૨૨ વરસના દીકરાને તેની જવાબદારી ઉપાડવા મુક્ત કરવામાં આવે, પરંતુ વનિતાબેનને દીકરો જમ્યો કે નહીં? દીકરો ક્યાં છે? કોની સાથે ફરે છે? ની ચિંતાથી માંડીને તેને જોઈએ એટલા રૂપિયા વાપરવા આપવા તૈયાર હોય છે. જ્યારે પરેશભાઈનું કહેવું છે કે દીકરાએ હવે પોતાની જવાબદારી ઉપાડવી જોઈએ દરેક બાબતે. ખેર, પણ આપણે ત્યાં બાળક મોટો થતો જ નથી હોતો. ત્રીસ વરસે પણ તે બાબો જ રહી શકે છે. પોતાની જાતે પાણીનો ગ્લાસ તો ન જ ભરે પણ તેને પોતાની ચા બનાવતા પણ ન આવડતી હોય.

એડવર્ડ સ્મિથ ખૂબ સરસ રીતે પોતાની વાત માંડે છે, જે ભારતીય પુરુષોને પણ લાગુ પડે છે. તે કહે છે કે હું એ પુરુષ નથી જે આજકાલ ટેલિવિઝન, જાહેરાતો અને ફિલ્મોમાં બતાવે છે કે પછી લેખોમાં લખાય છે તે મસ્ક્યુલિન પુરુષની વ્યાખ્યામાં હું ફિટ બેસતો નથી. ન તો હું ડ્રિન્ક લઉં છું, ન મને ફૂટબોલમાં રસ પડે છે. હું માનું છું કે સ્ત્રીઓ મારી સમોવડી છે. હું પુુરુષો માટેના ખાસ નિયમો જે પુરુષોએ ઘડ્યા છે તેમાં કશે જ મારી જાતને જોઈ શકતો નથી. બીજા લાખો સ્ટિરિયોટાઈપ પુરુષોથી હું કદાચ અલગ જ છું. પુરુષ તરીકે ઓફિસેથી આવીને હું સોફા પર પગ લાંબા કરીને બેસી શકું અને મારી પત્ની બિચારી બધા જ ઘરના અને મારા કામ કર્યા કરે. અને જો ન કરે તો હું તેના પર ગુસ્સો કરી શકું. આ મને મંજૂર નથી. તમે આજે પણ બધી જાહેરાતો જુઓ (આપણે ત્યાં તો ટીવી સિરિયલો અને ફિલ્મો પણ જુઓ) જેમાં પુરુષને સ્ટિરિયોટાઈપ ભૂમિકામાં જ ચીતરવામાં આવે છે.

પુુરુષો ડ્રિન્ક લે, સ્પોર્ટ્સ જુએ અને તેમને સ્ત્રીઓમાં એકમાત્ર સેક્સ માટે જ રસ હોય. એ સિવાય બીજા કોઈ કામ કરવા હોય તો તેમને સ્ત્રીની જરૂર પડે. તેનાથી ઘરના કે બાળઉછેરના એક પણ કામ ઢંગથી ન થઈ શકે. પુરુષો નારીવાદને વખોડવા કરતાં પોતાની પુખ્તતા તરફ ધ્યાન આપે તો સ્ટોન એજ-પથ્થરયુગથી આપણે આગળ વધી શકીએ. પુરુષોની માનસિકતા હજી પથ્થરયુગના પુરુષની રહે તે માટે પુરુષો પોતે જ જવાબદાર છે એવું એડવર્ડ માને છે. કારણ કે દરેક પુરુષ પોતાના દીકરાને માનવ તરીકે મોટો કરવાને બદલે પુરુષ તરીકે જ મોટો કરવાનો આગ્રહ રાખે છે. એક પુરુષ બીજા પુરુષને એ જ સ્ટિરિયોટાઈપ પૂર્વગ્રહથી મૂલવશે.

એડવર્ડની વાત વિશ્ર્વના દરેક પુરુષની વાત છે એમ કહી શકાય. સ્ત્રીની ભૂમિકામાં આવી રહેલા બદલાવને વખોડવા કરતાં પોતાનામાં પણ પુરુષે બદલાવ લાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો હોત તો દુનિયામાં આટલી સમસ્યાઓ ન હોત. આપણે ત્યાં પણ કેટલાક પુરુષો કહેશે કે હવે સ્ત્રીઓને કંઈ કહેવાય નહીં કે જોવાય પણ નહીં. સ્ત્રીઓ નહીં તો ફરિયાદ કરશે આપણા વિરુદ્ધ.. વગેરે પણ એવું નથી જ. પુરુષ આમ કહીને નારીવાદીઓની જેમ જ વાત કરી રહ્યા છે. પુરુષની માનસિકતા બદલાય તો તે સ્ત્રી કે સમાજ સામે નીચો નથી થતો પણ સમોવડો થઈને ઊભો રહે છે.

ફિલિપ ક્લાર્ક એક સરસ વાર્તા કહીને પુરુષાતનના પડકારો વિશે વાત કરે છે. બ્રાઝિલના એમેઝોનના વરસાદી જંગલમાં ખૂબ અંતરિયાળમાં એક આદિવાસી જાતિ સદીઓથી રહે છે. એ જાતિમાં છોકરો મોટો થવા લાગે ત્યારે તેણે બુલેટ એન્ટ એટલે કે ચટકાં ભરતી કીડીઓ ભરેલું મોજું પહેરીને એ ડંખ સહન કરવા પડે ત્યારે એ પુરુષ બને છે. આ કીડીઓનો ડંખ બુલેટના ઘાવ જેવો ઘાતક હોય છે. આ આદિવાસી જાતિમાં માનવામાં આવે છે કે છોકરાઓએ મોટા થઈને લડવા જવાનું હોય છે એટલે તેણે પીડા સહન કરતાં શીખવું જોઈએ. આ આદિવાસી પ્રજા પોતાના બાળકોને ધિક્કારતી નથી કે ન તો તેમને પીડા ઝેલતાં જોઈને આનંદ આવે છે. તેઓ ફક્ત પોતાના બાળકને ભવિષ્યમાં આવનારા પડકારો સામે લડવા તૈયાર કરે છે. દુનિયામાં પુરુષોએ ડર રાખ્યા વિના, દરેક પીડા અને ઘાવ સહન કરવા તૈયાર રહેવાનું હોય છે. દુનિયામાં ટકી રહેવા માટે પીડાને સહન કરતાં શીખવું પડે છે પુરુષોએ. એ જ બાબત આજે પણ લાગુ પડે છે.

કુદરતી રીતે જ છોકરી અમુક ઉંમર બાદ સ્ત્રી બની જતી હોય છે. તેમણે સ્ત્રી બનવા માટે કશું જ પુરવાર કરવાનું નથી હોતું. જ્યારે પુરુષ બનવા માટે છોકરાએ અનેક પરીક્ષાઓમાંથી પસાર થવું પડતું હોય છે. છોકરાએ પોતે બહાદુર છે, દેખાવમાં પુરુષાતન (કસરતી બાવડાં, સિક્સપેક વગેરે) અને કોઈ ખાસ આવડત તેનામાં હોય જે સફળતાના પંથે તેને લઈ જઈ શકે તો તે પુરુષ બને છે. ધ્યેય હોય છે ઘર ચલાવવા માટે પૈસા લાવવાનું અને સ્ત્રીની રક્ષા કરી શકવાનું.

હવે સ્ત્રીઓ વધુને વધુ શિક્ષણ મેળવીને સારી કમાણી પોતે જ રળી લઈ શકે છે. આજની આધુનિક નારીને ન કમાનાર જોઈશે કે ન તો તેની રક્ષા કરનાર પુરુષની જરૂર રહે છે તો પછી તેને પુરુષની જરૂર શું કામ છે? સમાજમાં પુરુષોની ઈમેજ બદલાવવી પડશે. સ્ટિરિયોટાઈપ પુરુષ અહીં નહીં ચાલે. પુરુષે સ્ત્રીની સાથે લાંબા સમયના સંબંધ જાળવવા માટે પોતાની માનસિકતા બદલવી પડશે.પહેલાં સેક્સ માટે પણ લગ્ન કરવા જરૂરી બનતા હતા. પણ હવે ટીન્ડર અને એવી બીજી એપ્પ જે બજારમાં મૂકાઈ છે તેના પર સિંગલ સ્ત્રીઓ કરતાં સિંગલ પુરુષોની સંખ્યા વધુ છે. અમેરિકન આંકડાશાસ્ત્રી જોનાથન સોમાએ આ ડેટિંગ સાઈટ્સનો અભ્યાસ કરીને તારણ મૂક્યું છે કે અમેરિકાના દરેક શહેરમાં ૧૮-૨૯ની વયના સિંગલ પુરુષોની સંખ્યા સ્ત્રીઓની સંખ્યા કરતાં અનેકગણી વધારે છે. ફિલિપ આથી આગળ જઈને કહે છે કે આજના પુરુષને ખબર જ નથી કે તેણે કઈ રીતે વર્તવું. એ પુખ્ત થતો જ નથી એટલે જ વિડિયો ગેમિંગની ઈન્ડસ્ટ્રીનો નફો વધી રહ્યો છે. સીએનએનનો રિપોર્ટ છે કે ૧૨-૧૭ વરસના છોકરાઓ કરતાં ૧૮--૩૪ વરસની વયના પુરુષો સૌથી વધારે વિડિયો ગેમ રમે છે, કારણ કે તેઓ એકલા પડી ગયા છે. છૂટાછેડા, બાળકોની કસ્ટડી અને સિંગલ પેરેન્ટિંગની પરિસ્થિતિ પણ આજના પુરુષો માટે એક પડકારરૂપ છે. પિતાના સાથ વિના એકલા ઉછરેલા છોકરાઓમાં ડ્રગ, આલ્કોહોલ અને ગુનાખોરીનું પ્રમાણ વધુ હોય છે. છૂટાછેડાને કારણે સ્ત્રીઓ કરતાં પુરુષોમાં આત્મહત્યા કરવાનું પ્રમાણ વધુ હોવાનું પણ સામે આવી રહ્યું છે. રિજેકશનને કઈ રીતે હેન્ડલ કરવું તે પુરુષોને આવડતું નથી. રિજેકશન માટે પણ પુરુષની ન બદલાયેલી માનસિકતા જ જવાબદાર હોય છે.

આજનો પુરુષ આ બધી બદલાયેલી પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવા માટે ક્યારેય તૈયાર થતો નથી કારણ કે તેઓ આ પરિસ્થિતિ વિશે ક્યારેય ચર્ચા કરતા નથી. તે છતાં દરેક જગ્યાએ પુરુષે પોતાને પુરવાર કરવાની જદ્દોજેહદ કરવી જ પડતી હોય છે. પુરુષાતનને સાબિત કરવા માટે તેણે સતત લિટમસ ટેસ્ટ આપ્યા કરવી પડતી હોય છે.

૨૦૧૧ની સાલમાં ફિનલેન્ડ દેશના પ્રવાસન ખાતાએ શાંતિ અનુભવવા માટે ફિનલેન્ડ આવો એવી જાહેરાત કરી હતી. શાંતિને તેમણે વેચાણ માટે મૂકી હતી. માત્ર મુંબઈ શહેરમાં જ નહીં, કોઈપણ શહેરમાં શાંતિનો અનુભવ કરવો અઘરો છે. ટ્રાફિક અને માણસોનો સતત અવાજ. મુંબઈમાં એક સ્થળ હતું કાન્હેરી કેવ્સ કે જ્યાં શાંતિ માટે જઈ શકાતું હતું, પરંતુ ત્યાં પણ રવિવારે લોકોનો ધસારો વધી ગયો છે. વાહનો અને લોકોનો એટલો ઘોંઘાટ હોય કે જંગલની શાંતિ પણ ડહોળાઈ જાય. શાંત સ્થળે લોકો શાંતિ જાળવતાં નથી. આમ આપણી આસપાસની દુનિયા વધુ ને વધુ કોલાહલ અને ઘોંઘાટભરી થતી જાય છે ત્યારે શાંતિ આપણા માટે કેટલી જરૂરી છે તે જાણવું જરૂરી છે. વધુ ને વધુ અભ્યાસ દ્વારા હવે સાબિત થઈ રહ્યું છે કે શાંતિ આપણા મગજ માટે ખૂબ જરૂરી હોય છે.

૨૦૧૩ની સાલમાં બ્રેઈન, સ્ટ્રકચર એન્ડ ફંકશન જરનલમાં એક અભ્યાસ છપાયો હતો. ઉંદર પર જુદાં જુદાં અવાજ અને શાંતિની કેવી અસર થાય છે તેનો અભ્યાસ કર્યા બાદનું તારણ હતું. એ અભ્યાસમાં હકીકતમાં તો શાંતિનો ઉપયોગ ઉંદરોને ક્ધટ્રોલ કરવા માટે થતો હતો, પરંતુ વૈજ્ઞાનિકોને જણાયું કે દરરોજ બે કલાકની શાંત વાતાવરણમાં રાખ્યા બાદ ઉંદરોના હિપ્પોકેમ્પસમાં નવા સેલ પેદા થતાં હતાં. મગજના આ સેલ યાદશક્તિ, લાગણી અને નવું શીખવા માટે જરૂરી હોય છે. આ નવા સેલ ન્યૂરોનની છણાવટ કરી તેને સિસ્ટમમાં પરોવવામાં મદદરૂપ થાય છે. ટુંકમાં શાંતિ મગજના વિકાસ માટે જરૂરી બની જાય છે. શાંત વાતાવરણમાં મગજ માહિતીઓનું સક્રિયપણે છણાવટ કરી મૂલ્યાંકન કરી શકે છે.

વૈજ્ઞાનિક જોસેફ મોરાન લખે છે કે તમે જ્યારે કોઈ અવાજ કે કામ પૂરું કરવાના ધ્યેયથી વિચલિત નથી થતાં ત્યારે તમારું મગજ વધુ સારી રીતે વિચારી શકે છે. તેને એક જ બાબત પર સ્પષ્ટતાથી છણાવટ કરવાનો મોકો મળે છે. મગજને પણ પોતાની સ્વતંત્રતા જોઈતી હોય છે. આસપાસનો કોલાહલ, અવાજ મગજને વારંવાર ધ્યાનભંગ કરે છે. એથી તે યોગ્ય રીતે કામ કરી શકતું નથી કે પૂર્ણ રીતે કામને ન્યાય આપી શકતું નથી. કોલાહલ અને અવાજથી મગજને તાણ અને ચિંતા અનુભવાય છે. શાંતિમાં એ ચિંતા અને તાણ ધીમે ધીમે ઓગળે છે. અવાજ અને કોલાહલથી આપણા મગજમાં ઊભી થતી તાણને લીધે શરીર પર તેની અસર થતી હોય છે. આજે મોટાભાગના જે રોગ થાય છે તે સ્ટ્રેસ એટલે કે તાણને લીધે હોય છે તે પણ સાબિત થયું છે. તમે પોતે કોઈ ચિંતા ન કરતાં હો પણ કોલાહલ અને ઘોંઘાટને લીધે મગજમાં તાણ અને ચિંતાના હોર્મોન પેદા થતાં હોય છે. ૨૦૦૨ની સાલમાં સાયકોલોજીકલ સાયન્સ મેગેઝિનમાં એક અભ્યાસ પ્રસિદ્ધ થયો હતો. મ્યુનિક એરપોર્ટનું સ્થળાંતર થયા બાદ બાળકોના સ્વાસ્થ્ય પર થયેલી તેની અસર. ઘોંઘાટભર્યા વાતાવરણમાં રહેવાથી બાળકોના મગજ પર એટલી અસર થઈ કે તેઓ અવાજને અવગણવાનું શીખી ગયા હતા. તેને કારણે તેઓ બિનજરૂરી જ નહીં પણ જરૂરી અવાજ પ્રત્યે પણ બેદરકાર બન્યા હતા જેમ કે કોઈ બોલતું હોય તો પણ ભાગ્યે જ તેઓ સાંભળતા હોય. તેનાથી વિપરીત નિરવ વાતાવરણ મગજને રિલેક્સ એટલે કે તાણ રહિત બનાવે છે. તે એટલે સુધી સાબિત થયું છે કે રિલેક્સિગં સંગીત સાંભળવા કરતાં બે મિનિટની શાંતિ મગજ માટે વધુ અસરકારક હોય છે.

શાંત વાતાવરણ મગજને એટલું શાંત કરે છે કે બ્લડપ્રેશર અને બ્લડ સર્ક્યુલેશન ઉપર પણ તેની અસર થતી હોય છે. ઘોંઘાટ અને કોલાહલ વ્યક્તિના કામ અને શીખવાની પ્રક્રિયા વિચલિત કરે છે. તેના પર્ફોર્મન્સ ઉપર પણ તેની અસર થાય છે. બાળકોની ભાષા શીખવાની ગતિ અને પ્રોબ્લેમ સોલ્વ કરવાની ગતિ ધીમી થાય છે એટલું જ નહીં. હાઈવે, રેલવેલાઈન કે એરપોર્ટ નજીક રહેતાં બાળકોની સ્મરણશક્તિ અને શીખવાની શક્તિ ક્ષીણ થતી જાય છે. પણ જો સમયાંતરે વ્યક્તિ શાંત વાતાવરણમાં જાય છે તો અવાજને કારણે ક્ષીણ થયેલી શક્તિ પાછી મેળવી શકાતી હોય છે. તેથી વેકેશન લઈને કે વીકએન્ડ પર કુદરતી શાંત વાતાવરણમાં જવું જોઈએ. ટ્રેકિંગ પર કે પિકનિક પર જાઓ તો પણ અવાજ કરવાને બદલે શાંત રહેવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.

                 





ચોમાસામાં જુહુના દરિયાકિનારે જાઓ તો ખારથી અંધેરી સુધીનો રેતીનો લાંબો પટ પ્લાસ્ટિકના કચરાથી છવાઈ ગયો હોય. દૂધની કે અન્ય થેલી, કાંસકા, ટાયર, પેન વગેરે અનેક પ્લાસ્ટિકના પદાર્થોના કિનારા પર ઢગ ખડકાયા હોય. ઈંગ્લીશ ફિલ્મમેકર જો રક્સટોન પ્લાસ્ટિક ઓસન નામે ફિલ્મ બનાવીને લોકોમાં જાગૃતિ લાવવાના પ્રયત્નો કરી રહી છે.

પ્લાસ્ટિક પર્યાવરણ માટે ખરાબ છે તે આપણે સૌ જાણીએ છીએ, પરંતુ તેનો ઉપયોગ કરવાનું બંધ થવાને બદલે વધી રહ્યું છે. પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ આપણા જીવન સાથે એટલો વણાઈ ગયો છે કે તેના વિના હવે માનવને ચાલતું જ નથી. તે એટલી હદે કે વિશ્ર્વમાં દર વરસે ૨૮ કરોડ ટન પ્લાસ્ટિકનું ઉત્પાદન થાય છે. તેમાંથી મોટાભાગનું પ્લાસ્ટિક પર્યાવરણમાં ખડકાય છે. આજે પૃથ્વીમાં એક એવું સ્થળ શોધવું મુશ્કેલ છે કે જ્યાં પ્લાસ્ટિક ન હોય. જો રક્સટોનના અભ્યાસ મુજબ લગભગ ૮ કરોડ ટન પ્લાસ્ટિક દર વરસે સમુદ્રમાં ઠલવાય છે. સમુદ્રમાં જે પ્લાકટોન જૈવિક વનસ્પતિ અથવા પ્રાણીઓ દ્વારા ત્યાગવામાં આવેલ પદાર્થ જે સપાટી પર તરતા હોય છે તેના પ્રમાણમાં હવે પ્લાસ્ટિકનું પ્રમાણ પણ વધી રહ્યું છે. જો આવી જ રીતે પ્લાસ્ટિક સમુદ્રમાં ખડકાતું રહેશે તો વૈજ્ઞાનિકોનું કહેવું છે કે ૨૦૫૦ની સાલ સુધીમાં માછલીઓ પાણીમાંથી લુપ્ત થઈ જશે.
સુંદર સમુદ્રનાં દૃશ્યો પછી ફોટાઓ અને વીડિયોમાં જ જોવાના રહેશે. આજે પણ જે સુંદર સમુદ્રની ફિલ્મો આપણને જોવા મળે છે તેનું શૂટિંગ કરતાં પહેલાં ક્રૂ મેમ્બરોએ કલાકો સુધી કિનારાની કે સમુદ્રના તળની સફાઈ કરવી પડતી હોય છે.
પ્લાસ્ટિકમાંથી છૂટતાં કેમિકલ આપણા સ્વાસ્થ્યને તો નુકસાન કરી જ રહ્યા છે, પરંતુ પ્લાસ્ટિકનો કચરો ખડકીને આપણે પર્યાવરણને ખતમ કરવા પર તુલ્યા છીએ એવું ચોક્કસ જ કહી શકાય. પ્લાસ્ટિક બાયોડિગ્રેડેબલ નથી હોતું એટલે કે તેનો નાશ નથી થઈ શકતો. એટલે જો કરોડો ટન પ્લાસ્ટિક જે ઉત્પાદિત થાય છે વિશ્ર્વમાં તેને જો રિસાયકલ ન કરવામાં આવે તો સમુદ્રમાં પણ તેના ડુંગરાઓ ખડકાશે. દરિયો પોતાના પેટમાં કચરો સંઘરતો નથી એટલે ભરતીમાં અનેક કચરાઓ કિનારાઓ પર પથરાયેલા આપણે જોઈએ છીએ. સુંદર દરિયા કિનારાને દરિયો નથી બગાડતો પણ આપણે જ નષ્ટ કરીએ છીએ. કિનારા પર પથરાયેલા કચરા કરતાં હજી અનેક ગણો કચરો સમુદ્રમાં તરતો રહે છે. તેનાથી ડોલ્ફિન, સીલ માછલીઓ સહિત અનેક જળચર પ્રાણીઓ ઘવાય છે. ગાયના પેટમાંથી પ્લાસ્ટિકની થેલીઓ નીકળી હોવાના કિસ્સાઓથી આપણે ટેવાઈ ગયા છીએ. માછલીઓના પેટમાં પણ હવે પ્લાસ્ટિકનું ટોક્સિક અને પ્લાસ્ટિક જમા થઈ રહ્યું છે. જો રક્સટોનની ફિલ્મ પ્લાસ્ટિક ઓસનમાં અનેક દૃશ્યો જોવા મળશે જેમાં માણસોએ સમુદ્રમાં ખડકેલા પ્લાસ્ટિકના ઢગલાઓ જોવા મળશે કે પ્લાસ્ટિકના કચરામાં ફસાયેલી માછલીઓ કે ઘવાયેલી માછલીઓ જોવા મળે. સમુદ્રમાં પ્લાસ્ટિકની દોરીઓ, મોટા ક્રેટ, પેરાશૂટ, ફુટ્યા વિનાના બોમ્બ વગેરે સાથે હજારો પ્લાસ્ટિક બોટલો, થેલીઓ તો ખરીજ. આપણે પણ આજે પશ્ર્ચિમના દેખાદેખી ડિસ્પોઝેબલ લાઈફ સ્ટાઈલ અપનાવી રહ્યા છે. ડિસ્પોઝેબલ પ્લાસ્ટિક લાંબા ગાળે આપણને જ નડવાનું છે તે ભૂલી જઈએ છીએ. એ લાંબો ગાળો વરસોથી શરૂ થઈ ગયો છે એટલે જ જ્યાંને ત્યાં પ્લાસ્ટિક દેખાઈ રહ્યું છે. ઉનાળામાં પાણીની તરસ વધુ લાગે અને વધુને વધુ લોકો પ્લાસ્ટિકની બોટલોનું પાણી ખરીદશે અને પીશે.

આપણે ત્યાં ૨૦૦૭માં એસએનડીટી યુનિવર્સિટીના બી. દાસગુપ્તા અને એસ. ખુરાનાએ મુંબઈમાં કમર્શિયલ એકમો દ્વારા પ્લાસ્ટિક બોટલો કેટલી વપરાય છે તેનો અભ્યાસ કર્યો હતો તે પ્રમાણે મહિનાની લગભગ ૨૫ લાખ પ્લાસ્ટિક બોટલોે વપરાઈ. જેમાં સોફ્ટ ડ્રિન્ક અને પાણી ભરવામાં ઉપયોગ થયો હતો. જ્યારે અમેરિકામાં ૨૦૧૪માં થયેલા અભ્યાસ અનુસાર ત્યાં વ્યક્તિ દીઠ વરસની ૩૧૫ બોટલ વેચવામાં આવી તેવો અંદાજ મળ્યો હતો. આ બધા આંકડા રિસાઈકલિંગ યુનિટ તરફથી અંદાજવામાં આવ્યા છે. બીજું એક સત્ય જાણવા જેવું છે કે બોટલમાં મળતાં પાણીનું ઉત્પાદન કરવા માટે છગણું વધુ પાણી વપરાય છે. હવે તો દરેક પ્રવાહી પ્લાસ્ટિકની બોટલોમાં જ વેચાય છે. ભારતમાં તો સોફ્ટ ડ્રિન્કની બોટલ અને પાણીની બોટલોમાં ફરી ફરી પાણી ભરીને વાપરવામાં આવે છે જે સ્વાસ્થ્ય માટે નુકસાનકારક સાબિત થઈ શકે છે. આ બોટલો બનાવવામાં માટે પેટ પ્લાસ્ટિક વપરાય છે. વારંવાર એ બોટલમાં પ્રવાહી ભરીને વાપરવાથી તેમાં બેક્ટેરિયા પેદા થાય છે તેમ જ એ પ્લાસ્ટિકને વારંવાર વાપરવાથી રસાયણ છૂટું પડીને પ્રવાહીમાં ભળે છે. તેથી એકવાર વપરાયા બાદ આ બોટલોને ક્રશ કરીને ફેંકી દેવી જોઈએ. આ બોટલો મોટેભાગે રિસાયકલ થઈ શકે છે.

દરેક પ્લાસ્ટિક ક્ધટેનર કે બોટલની નીચે ત્રિકોણાકારની સાથે નંબર લખેલો હોય છે. પેટ ૨ નંબર લખેલું પ્લાસ્ટિક દૂધ, ડીટરજ્ન્ટ કે બટર ક્ધટેનર તરીકે વપરાય છે, તેને ફરીને વાપરી શકાય છે. તે જોખમી નથી હોતું. માઈક્રોવેવમાં કોઈપણ પ્લાસ્ટિક ન વાપરવું જોઈએ. કારણ કે કોઈપણ પ્લાસ્ટિક ગરમ થતાં તેમાંથી કેટલાંક રસાયણો છૂટાં પડીને તેમાં રાખેલા ભોજનમાં ભળી જાય છે.

પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ શક્ય તેટલો ન કરવો એ જ હિતાવહ છે. એક જમાનો હતો જ્યારે આપણે ત્યાં માટીના, કાચના અને સ્ટેઈનલેસ સ્ટીલનાં વાસણો અને ડબ્બાઓનો ઉપયોગ થતો હતો. જો કે હવે વિશ્ર્વભરમાં જાગૃત વ્યક્તિઓ પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ સભાનપણે ઓછો કરી રહ્યા છે. પ્લાસ્ટિકની થેલીઓને કારણે ગટરો ચોકઅપ થતાં પૂરની સ્થિતિ મુંબઈગરાઓએ અનુભવી જ છે. આમ તો સમુદ્ર મોટેભાગે પોતાના પેટમાં કશું સંઘરતો નથી પ્લાસ્ટિક પણ કિનારાઓ પર સાભાર પરત પાથરી દે છે તે છતાં પાણીમાં ગરમ થઈને અનેક રસાયણો સમુદ્રના પાણીને ટોક્સિક બનાવી દે છે જે જળચર પ્રાણીઓના સ્વાસ્થ્યને નુકસાન કરે છે. તેના સૌંદર્યને નુકસાન કરે છે. પર્યાવરણને નુકસાન કરે છે જે છેવટે મનુષ્ય જાતિને જ નુકસાન કરતાં ઠરે છે. કઈ રીતે તે જોઈએ-
-આપણે જે ઓક્સિજન શ્ર્વાસમાં લઈએ છીએ તેનો ૭૦ ટકા ઓક્સિજન સમુદ્ર પેદા કરે છે.
-પાણી જે આપણને મળે છે તેમાંથી ૯૭ ટકા પાણી સમુદ્રની દેન છે.
-આપણે જે સીઓટુ એટલે કે કાર્બન પેદા કરીએ છીએ તેમાંથી ૩૦ ટકા કાર્બન સમુદ્ર શોષી લે છે.
-૨૦૦૭ની સાલમાં ૨.૧૨ બિલિયન ટન પ્લાસ્ટિક આપણે સમુદ્રમાં ઠાલવ્યું છે.
-૨૦૧૦માં ૨૧૫ મિલિયન મેટ્રિક ટન પ્લાસ્ટિક સમુદ્રમાં ઠલવાયું હોવાના આંકડા મળે છે.
-૨૦૧૪, મેક્સિકો ગલ્ફનો ૪૦૦૦સ્કેવર માઈલનો વિસ્તાર પ્રદૂષણને કારણે જીવસૃષ્ટિ રહિત બની ગયો છે. દુનિયામાં આવા બીજા ૪૦૦ કરતાં વધુ ડેડજોન સમુદ્રમાં ઊભા થયા છે અને તે પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણને કારણે જ. દર વરસે લાખો ટન કચરો જે સમુદ્રમાં ઠલવાઈ રહ્યો છે તેમાં પ્લાસ્ટિક પણ છે જેની આવરદા હોય છે ૪૦૦ વરસ.
જે પ્લાસ્ટિક સમુદ્રમાં નથી તે જમીનમાં દટાય છે કે પછી બાળી નાખવામાં આવે છે. દરેક રીતે તે આપણને નુકસાન જ પહોંચાડે છે.
એવું નથી કે અત્યાર સુધી પ્લાસ્ટિકના આ ઢગલાઓને ઓછો કરવા દુનિયામાં કશું જ નથી થયું. પ્લાસ્ટિકને રિસાયકલ કરવામાં આવે છે પણ હજી સુધી ઘરવપરાશના ૧૨ ટકા પ્લાસ્ટિકને જ રિસાયકલ કરવામાં આવે છે. ૨૦૧૦ની સાલમાં વારવિક યુનિવર્સિટીએ પ્લાસ્ટિકને રિસાયકલ કરીને ફ્યુલ બનાવવાનો પ્રોસેસ શોધી કાઢ્યો છે. અમેરિકન નેવી અને કેટલીક ક્રુઝ પોતાના પ્રવાસ દરમિયાન વપરાતું પ્લાસ્ટિક ૫૦૦૦ સેન્ટિગ્રેડની ગરમીએ ગરમ કરી તેને ફરીથી વાપરવા માટે તૈયાર કરે છે. કેનેડિયન કંપનીએ પ્લાઝમા પ્લાન્ટ દ્વારા એક સાથે ૧૦૦ કરોડ ટન પ્લાસ્ટિક રિસાયકલ કરવાનું શરૂ કર્યું છે. ડચ વ્યવસાયિક એવું ડિવાઈસ બનાવી રહ્યો છે કે તે દુનિયાના સમુદ્રમાંથી લાખો ટન પ્લાસ્ટિકનો કચરો જમા કરશે. જર્મની જેવા કેટલાક દેશોમાં એવો કાયદો છે કે જે કંપનીઓ પ્લાસ્ટિક પેદા કરે તે જ એના કચરાનો નિકાલ કરવા જવાબદાર હોય. કંપનીના પ્લાસ્ટિક કચરાના કલેકશન યુનિટો ઠેર ઠેર રાખવામાં આવ્યા જ હોય. ૨૦૧૩ની સાલમાં પેરુના લિમા શહેરમાં એક સામાજિક કાર્યકરે પ્લાસ્ટિક બૅંક શરૂ કરી જેમાં લોકો પ્લાસ્ટિકને નાખી જાય. તે પ્લાસ્ટિકને રિસાયકલ કરવામાં આવે. વૈજ્ઞાનિકો અને અભ્યાસુઓ કહી રહ્યા છે કે આપણે એટલે કે માનવજાતે સમજવાની જરૂર છે કે પ્લાસ્ટિક ડિસપોઝેબલ નથી. આપણે આ બધા પેકેજિંગની જરૂર નથી. ૧૯૬૦ની સાલમાં આપણે ૮૦લાખ ટન પ્લાસ્ટિકનું ઉત્પાદન થતું હતું આજે ૩૦ કરોડ ટન પ્લાસ્ટિકનું ઉત્પાદન થઈ રહ્યું છે. કલ્પના કરો કે થોડાં જ વરસોમાં આપણે પ્લાસ્ટિકના સમુદ્રમાં હોઈશું. પૃથ્વીને નષ્ટ કરવામાં પ્લાસ્ટિક કારણભૂત બને તો નવાઈ નહીં.

                              





અભણ હોય કે ભણેલી, કિશોરી હોય કે વૃદ્ધા સ્ત્રી ધારે તો જગત બદલી શકે છે. એવી પ્રેરણા છત્તીસગઢના નાનકડા ગામની સદી વટાવી ચૂકેલી વૃદ્ધા આપે છે. જો ગરીબ-અભણ કુંવરબાઈ પોતાનો પરિસર બદલીને સમાજમાં બદલાવ લાવી શકે છે તો શહેરોમાં ય સ્ત્રીઓ ધારે તો શું ન કરી શકે?

મેટ્રો શહેરને સ્વચ્છ રાખવા અને ખુલ્લામાં મળવિસર્જન ન થાય તે માટે અનેક પ્રયત્નો છતાં શાસન માટે અઘરી બાબત લાગી રહી છે, જ્યારે છત્તીસગઢના એક નાનકડા ગામ કોટાભર્રી ગામને ૧૦૫ વરસની કુંવરબાઈએ દરેક ઘરમાં શૌચાલય બનાવવાની પ્રેરણા આપી. છત્તીસગઢના રાયપુર શહેરથી સો કિલોમીટરના અંતરે આવેલું આ કોટાભર્રી ગામમાં ૧૮ ઘર છે જે મહાનંદી નદી પર બંધ બંધાતા વિસ્થાપિતોના છે. પોતે ૧૦૫ વરસના હોવાનું કહેતા ગામના કુંવરબાઈ ન તો ભણ્યા છે કે ન તો ક્યારેય ગામની બહાર ગયા છે. આ ઉંમરે ગામના દરેક ઘરમાં શૌચાલય હોય તેની પહેલ લાકડીના ટેકા વગર ચાલી ન શકતી કુંવરબાઈએ કરી. તેમણે પોતાની બકરીઓ વેચીને ૨૨૦૦૦ રૂપિયા ઊભા કરીને સૌ પ્રથમ પોતાના ઘરે શૌચાલય બનાવ્યું. આજે ૮ લાખની વસ્તી ધરાવતો ધમતરી જિલ્લો ખુલ્લામાં મળવિસર્જન મુક્ત બન્યો છે તેના મૂળમાં કુંવરબાઈ છે. આમ એ ગામના દરેક માણસો જ નહીં પણ રાજ્યના અધિકારીઓ પણ કુંવરબાઈને જિલ્લામાં સ્વચ્છ ભારત અભિયાનના પ્રેરણામૂર્તિ માને છે.

કહેવાય છે કે ભારતમાં ૫૫ કરોડ લોકો ખુલ્લામાં મળવિસર્જન કરે છે. સ્વચ્છતા અભિયાન હેઠળ જ્યારે કુંવરબાઈના ગામમાં શૌચાલય વિશે સરકારી અધિકારીઓએ સમજ આપી ત્યારે કુંવરબાઈને લાગ્યું કે અરે વાહ આ તો સારી વાત છે. કુંવરબાઈએ એ પહેલાં ક્યારેય શૌચાલયનું નામ પણ નહોતું સાંભળ્યું કે જોયું પણ નહોતું. આખી જિંદગી તેઓ કુદરતી હાજત માટે જંગલમાં જ જતાં હતાં. હવે ઉંમર થવાને કારણે એકાદ બે વખત તેઓ પડી ગયા હતા પણ જંગલમાં ગયા વગર છૂટકો નહોતો. એટલે વરસ પહેલાં જ્યારે શૌચાલયની વાત આવી તો તેમણે નક્કી કર્યું કે પોતાના માટે તેઓ ઘરમાં શૌચાલય બાંધશે. આખાય ગામમાં કુંવરબાઈ સૌથી વધુ ગરીબ વ્યક્તિ છે. કુંવરબાઈ પાસે મિલકત તરીકે વીસેક બકરીઓ જ હતી. તેમાંથી સાત બકરી વેચીને શૌચાલય બાંધવાના પૈસા ઊભા કર્યા. ચારેક મજુર અને પંદર દિવસ બાદ રૂપિયા ૨૨૦૦૦ ના ખર્ચે આખાય ગામમાં સૌ પ્રથમ કુંવરબાઈનું શૌચાલય તૈયાર થયું એટલે તેમના ગામવાળા જ નહીં પણ આસપાસના ગામવાળાઓ પણ કુંવરબાઈનું શૌચાલય જોવા આવવા લાગ્યા. પછી તો ધીમે ધીમે લોકોે પોતાના ઘરે પણ શૌચાલય બાંધવા લાગ્યા. તેમને થયું કે જો સૌથી ગરીબ કુંવરબાઈને શૌચાલય બાંધવું પરવડી શકે છે તો તેમને પણ પરવડી જ શકે. કુંવરબાઈએ લોકોને ઘરે ઘરે જઈને સમજાવવાનું કામ પણ કર્યું છે.

કુંવરબાઈને સો વરસ પછી સમજ આવી પણ શહેરની નારીઓ ભેગી થઈને આસપાસનો પરિસર ચોખ્ખો કઈ રીતે રહે તે કામ કિટ્ટી પાર્ટી કરતાં શું વધુ મહત્ત્વનું નથી? કુંવરબાઈ જેવી અનેક ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં રહેતી સ્ત્રીઓ શક્ય તેટલું પોતાનાથી થાય તે કામ કરતી હોય છે. મુંબઈ ગંદું રહે છે તો તેની ફરિયાદ કરીએ છીએ, પણ તે માટે કેટલો પ્રયત્ન આપણે કરીએ છીએ? દરેક વિસ્તારની સ્ત્રીઓ જો પોતાના વિસ્તારની સ્વચ્છતાનું કામ હાથમાં લે તો લોકો ગમે ત્યાં થૂંકે છે, હાજતે જાય છે, કચરો ફેંકે છે તે બંધ થઈ શકે. આ એક વિચાર છે તેને અમલમાં મૂકવો શક્ય છે.

                     




૨૦૧૬ની સાલમાં છ મહિના અપરાજિતાએ જાયન્ટ એટલે કે મોટી ખિસકોલીઓનો અભ્યાસ કરવા મલબારના જંગલમાં વિતાવ્યા. ખિસકોલીઓનો અભ્યાસ કરવા, જોવા માટે ઊંચી ગરદન કરીને ઝાડની કમાનોને દૂરબીન લઈને કલાકો સુધી જોયા કરવું સહેલું ન જ હોય. તેમાંથી એમણે રસ્તો અપનાવ્યો નીચે સૂઈ જઈને તેમનું નિરીક્ષણ કરવું. લગભગ બે કિલોની મોટી લાલ રંગની, કોઈ કોઈ પીળા મોઢાવાળી ખિસકોલીઓનો મૂળ સ્વભાવ એવો જ હતો. હરખપદૂડી થઈને દોડાદોડી કરવી અને ઝાડ પરના ફળ ખાવા. પોતાના વિસ્તારના રખોપા કરતાં તેઓ બિન્દાસ લડી પણ પડતી. અપરાજિતાએ અભ્યાસ કરવા માટે તેમને ઓળખવી પડતી તે કાનકટ્ટી કે દબાયેલા કાનવાળી કે એવી જ કોઈક નિશાનીઓ જે ખિસકોલીઓએ એકબીજા સાથે લડતાં લડતાં મેળવી હોય તે નિરીક્ષણ કરીને યાદ રાખતી.

૨૦૧૩નો ગ્રીન ઑસ્કારને નામે જાણીતો એવોર્ડ ભારતીય નારી અપરાજિતા દત્તાને મળ્યો છે. તેમને વ્હિટલી ફંડ ફોર નેચરના બે લાખ પંચાણું હજાર ડૉલરના ફંડમાં પણ ભાગ મળ્યો છે. જે તેઓ ભારતના ડુંગરાળ પ્રદેશમાં વસતા હોર્નબિલની જાતિઓને બચાવવા માટે વાપરી નાખી. આજે એકવીસમી સદીમાં નારીના કામના સીમાડાઓ વિસ્તરી રહ્યા છે. તેઓ કિચનની ચાર દીવાલોની પાર સરળતાથી નીકળીને વણખેડ્યા અનેક પ્રદેશો શોધી રહી છે. અપરાજિતા આવી જ એક નારી છે.

બાંબુથી બાંધેલા હાલક ડોલક થતાં પુલને પાર કરીને અરુણાચલનાં જંગલોમાં ખોવાઈ જતી અપરાજિતા ધરતી પરથી લુપ્ત થઈ રહેલાં હોર્નબિલ નામના સુંદર પક્ષીની પ્રજાતિને બચાવવાના તડતોડ પ્રયત્નો કરી રહી છે. શાળામાં ભણતાં ભણતાં જ તેનો પ્રકૃતિ અને પ્રાણીઓ માટે પ્રેમ વધી રહ્યો હતો. કુદરતી દૃશ્યો સાથેનાં પુસ્તકો તેનો પહેલો અને છેલ્લો પ્રેમ.જેરાલ ડુરેલ અને જેમ્સ હેરિઅટનાં પુસ્તકો તેને અતિપ્રિય. તે બાયોલોજિસ્ટ બની અને અરુણાચલ પ્રદેશના પક્કે ટાઈગર રિઝર્વ પાર્કમાં પહોંચી ગઈ. ખિસકોલી અને તેના જેવા અન્ય પ્રાણીઓ વિશે તે સંશોધન કરવા માગતી હતી પણ એ પ્રદેશમાં રહેતા હોર્નબિલને જોતાં જ પ્રેમ થયો અને બસ પછી તો એ સુંદર પક્ષી તેના પીએચડીનો વિષય બન્યા.

નેચર ક્ન્જર્વેશન ફાઉન્ડેશન સાથે કામ કરતાં ડુંગરાળ પ્રદેશની ઊંચાઈએ વસતાં પ્રાણીઓ અને માનવોના જીવનને સમજવાનો પ્રયત્ન કર્યો અપરાજિતાએ. તેનું કહેવુ છે કે, હોર્નબિલ જેવાં પક્ષીઓ અને અન્ય વન્યજીવો જંગલને જીવંત બનાવે છે. તેઓ જ જંગલ ઊભું કરે છે એવું પણ કહી શકાય. આ અભ્યાસ કરતાં મને ત્યાં રહેતાં લીસુ આદિવાસીઓની સાથે ઓળખ થઈ. તેમનું કહેવું હતું કે આ નેશનલ પાર્ક ઊભા થયા તે પહેલાંથી તેઓ એ વિસ્તારમાં વસી રહ્યા છે. આખરે તો તે માનવો જ ને એટલે ભોજન માટે, ખેતી કરવા કે ઘર બનાવવા માટે વૃક્ષો કાપે. પ્રાણીઓનો શિકાર કરે પણ જંગલ વિશે સૌથી વધુ જાણકારી પણ તેમની જ પાસે હોય છે. અપરાજિતાએ આ આદિવાસીઓને સમજાવીને તેમને સાથે લઈને પર્યાવરણ બચાવવાનું નક્કી કર્યું. એટલે સૌ પહેલાં આદિવાસીઓને માટે સ્વાસ્થ્ય અને શિક્ષણના પ્રોજેકટ ઉપર કામ કર્યું. કારણ કે આરક્ષિત જંગલને ખતમ થતું બચાવી જ શકાય છે પણ આરક્ષિત નહોય તેવા જંગલને ખતમ થતું અટકાવી શકાય તો જ હોર્નબિલ જેવાં અનેક પક્ષીપ્રાણીને લુપ્ત થતાં બચાવી શકાય. પર્યાવરણની જાળવણી પરસ્પર અવલંબિત હોય છે. જંગલોમાં બાર બાર કલાક રખડવું સહેલું નથી હોતું. પણ જ્યારે તમે પર્યાવરણના પ્રેમમાં હો તો કોઇ જ પરિસ્થિતિ તમને ડગાવી શકતી નથી એવું કહેતાં અપરાજિતા ખડખડાટ હસી પડે છે.

અપરાજિતા હાલમાં હોર્નબિલના ૮૦ જેટલા માળાઓનું ધ્યાન રાખી રહી છે. હવે તે ઇનામના ફંડ સાથે ભારતના અન્ય ડુંગરાળ પ્રદેશો મિઝોરમ,આસામ, મેઘાલય અને નાગાલેન્ડમાં પણ હોર્નબિલની વસ્તી વધારવા માટે કામ કરશે. કોઇપણ કામ સતત સાતત્યપૂર્ણ અને પેશન સાથે કરો તો કોઇ જ પડકારો નારીને રોકી શકતા નથી. સલામતીપૂર્ણ રસ્તા પર ડરતાં ડરતાં ચાલવા કરતાં ગમતા રસ્તા પર ચાલતા જીવનમાં ક્યારેય કોઇ વ્યક્તિને અફસોસ થઈ શકે નહીં. અપરાજિતાએ ખરે જ નવી કેડી કંડારી પોતાના નામને સાર્થક કર્યું છે.

વેલેન્ટાઈન્સના ડેના દિવસે માહોલ એવો ઊભો થાય કે આઈ લવ યુ કહેવા મન તલપાપડ બને છે. બધી વામાઓ વતી પુરુષોને કહેવું છે કે અમે પણ તમને ચાહીએ છીએ.
આજ ઈઝહારે હાલ કર બૈઠે, બેખુદી મેં કમાલ કર બૈઠે ... શકીલ બદાયુનીએ લખેલું આ ગીત આ લેખ લખતી વખતે અચાનક જ મોઢે ચઢ્યું. હોર્મોન્સ દ્વારા થતા કેમિકલ લોચા સ્ત્રીને પણ બક્ષતા નથી. કદાચ સ્ત્રીઓમાં આ કેમિકલ લોચા ઘણી કમાલ કરતા હોય છે જેની પુરુષોને ખબર નથી પડતી. અને એટલે જ પુરુષોને સ્ત્રી રહસ્યમયી લાગે છે. મોટાભાગે પુરુષો એવું કહેતા હોય છે કે સ્ત્રીને સમજવાનો પ્રયત્ન ન કરો તેને ચાહવી જોઈએ.
થોડા સમય પહેલાં સોશિયલ મીડિયા પર એક મિત્રએ એક સ્ટેટસ મૂક્યું હતું જેમાં સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધો વિશે લખ્યું હતું. એ લખાણનું છેલ્લું વાક્ય હતું સ્ત્રીઓ માટે જીવનના અગ્રતાક્રમમાં સેક્સનો નંબર બહુ પાછળ હોય છે. અને એ સ્ટેટસ પર અન્ય પુરુષોએ પણ લોલેલોલ કહેતાં પોતાના મનની વાતો વહેતી મૂકી. સ્ત્રીને ખરેખર શું જોઈએ છે? પુરુષોને શું ફક્ત સેક્સમાં જ રસ હોય છે? આ બધી માન્યતાઓ બસ ચર્ચાતી રહે છે જેમ સામાન્ય રીતે એ જ રીતે સોશિયલ મીડિયા પર પણ ચર્ચાઈ.
સામાન્યપણે લોકો એવું માને છે કે સ્ત્રી પ્રેમ મેળવવા માટે સેક્સ કરે છે અને પુરુષ સેક્સ મેળવવા માટે પ્રેમ કરે છે. અહીં લવગુરુ કહી શકાય એવા ડૉ. ફિશરે કરેલા અભ્યાસ સિવાય પ્રેમ અને સેક્સની વાત થઈ જ ન શકે. ફિશર કહે છે કે પુરુષને પણ પ્રેમમાં કહો કે લાગણીઓ દ્વારા બંધાવામાં રસ હોય છે. એટલે જ તે એક એવી વ્યક્તિ શોધે છે જેની સાથે તેને પોતાની અધૂરપ પૂરી થતી લાગે. અહીં આપણને અર્ધનારીશ્ર્વર શિવ યાદ આવે. દરેક પુરુષમાં એક સ્ત્રી હોય છે અને દરેક સ્ત્રીમાં એક પુરુષ હોય છે. તે જ્યાં સુધી બીજા અડધા ભાગને મળતાં નથી ત્યાં સુધી અધૂરાં જ રહે છે. એટલે જ સ્ત્રી અને પુરુષ એકબીજા તરફ આકર્ષાય છે. પછી તેને પ્રેમનું નામ આપો કે ન આપો તે આકર્ષણ મગજમાં એવા કેમિકલ લોચા ઊભા કરે કે તમે સામી વ્યક્તિ સિવાય રહી ન શકો. પ્રેમમાં બે સ્ત્રી-પુરુષ એકબીજાને પૂર્ણપણે પામવાનો પ્રયત્ન કરે છે તે વખતે મગજમાં આનંદની, સંતોષની અનુભૂતિ થાય છે. તમે તેને કેમિકલ લોચો કહી શકો. પુરુષ જ્યારે સેક્સ કરે છે ત્યારે લાગણીથી સામી વ્યક્તિ સાથે બંધાતો જ હોય છે. એટલે જ તો એક્સ્ટ્રા મેરિટલ અફેર ઊભા થતા હોય છે. નહીં તો સેક્સ કર્યા બાદ હું કોણ ને તું કોણ વન નાઈટ સ્ટેન્ડ થઈ જ શકે છે. એવા પણ સંબંધો બંધાતા જ હોય છે પણ ત્યાં પછી સંબંધો બંધાતા નથી. એટલે કોમ્પ્લિકેશન પણ ઊભા થતા નથી. પુરુષ પણ લાગણીથી બંધાય છે એટલે જ સ્ત્રીને પણ એ પુરુષ પ્રત્યે લાગણી થાય છે.
ડૉ. ફિશર કહે છે કે સદીઓથી સ્ત્રી-પુરુષ પ્રેમ કરતાં આવ્યાં છે એ જ રીતે આજે પણ પ્રેમ કરે છે. પણ આદિમાનવ તરીકેની પુરુષની જે ભૂમિકા છે તે ઘરના મોભીની હતી. સ્ત્રી ક્યારેય બિઝનેસ હેડ નહોતી. સ્ત્રીઓ હવે બહાર કામ કરવા જાય છે, ફક્ત ઘરમાં નથી રહેતી. આમ સદીઓથી ચાલી આવતી પરંપરાઓ બદલાઈ રહી છે. સ્ત્રી અને પુરુષ બન્ને માટે આ પરિસ્થિતિ નવી છે. બન્ને બદલાતા વિશ્ર્વ અને પરિસ્થિતિ સાથે તાલમેળ કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. હકીકતમાં વિશ્ર્વાસપાત્ર સંબંધમાં શાંતિથી જીવવું બન્નેને ગમે છે. સેક્સ એ પ્રેમની બાય પ્રોડક્ટ છે જેને ધર્મસંસ્થાઓએ ગૂંચવી નાખી છે. પ્રજોત્પત્તિ માટે સંભોગ છે અને બાળક સાથે લાગણીથી બંધાઈ જવાતું હોય છે, કારણ કે તેમાં આપણું લોહી છે. ડીએનએ છે. આ ડીએનએ એ પ્રેમનો વિસ્તાર છે. જે બાળકો પેદા નથી કરતાં તે મૃત્યુ પામે છે એટલે કે તેમના ડીએનએનો વિસ્તાર નથી થતો. તેમના ડીએનએ ત્યાં ખતમ થઈ જાય છે. જ્યારે બાળક પેદા થાય છે ત્યારે ડીએનએનો- પ્રેમનો વિસ્તાર થયાની અનુભૂતિ સ્ત્રી-પુરુષ બન્નેને થાય છે એટલે જ સંબંધ કહો કે લગ્ન કહો તે લાંબા ગાળા સુધી ટકે છે.
સેક્સનું પેશન દરેક વ્યક્તિમાં જુદું હોય છે. દરેક વ્યક્તિનું વ્યક્તિત્વ આગવું હોય છે, તે એકદમ બીજી વ્યક્તિ જેવું હોઈ શકે નહીં એટલે જ બીજી વ્યક્તિમાં રસ જળવાઈ રહે છે. લાંબા સમય સુધી એ રોમાંચ જળવાય છે કારણ કે બીજી વ્યક્તિને તમે ધીમે ધીમે વિકાસ કરતાં સમજો છો.
જો તમે સામી વ્યક્તિને પામી શકતા નથી કે વિકાસ કરતાં નથી તો તે સંબંધ ત્યાં મૃત્યુ પામે છે. કોઈપણ સંબંધ તો જ તાજો રહે છે કે તેમાં વિકાસ થતો રહે. એટલે જ આજની પ્રજા સૌપ્રથમ એકબીજાને સમજવાનો, જાણવાનો પ્રયત્ન કરે છે. તમે કોઈની સાથે સેક્સ કર્યા સિવાય બે દિવસ વિતાવી શકો. એકબીજાની વાતમાં રસ જાળવી શકો. એકબીજાનો આદર કરી શકો તો જ એ પહેલાં જેવો રોમાંચ સંબંધમાં જળવાય છે. તમને જો એમ લાગે કે કંટાળો આવે છે એકબીજા સાથે તો સમજો કે કોઈ એક વ્યક્તિનો વિકાસ અટકી ગયો છે. એક જ વ્યક્તિના વિકાસ સાથે સંબંધ કઈ રીતે વિકસે?
આ બધી લાંબી સમજ એટલા માટે કે આપણે ત્યાં મોટેભાગે સ્ત્રીનો વિકાસ લગ્ન બાદ અટકી જતો હોય છે. બાળકો પેદા કરવા, માતાપિતાને સાચવવા, વ્યવહારો જાળવવા અને પતિના વગર કહ્યે તેની જરૂરતોનું ધ્યાન રાખવાથી વિકાસ નથી થતો. તે પોતાના વ્યક્તિત્વને નિખારવા માટે કેટલો સમય આપે છે? તે મહત્ત્વનું છે. પછી તે બહાર કામ કરવા જાય કે ન જાય પણ તે સ્ત્રી થોડો સમય પણ ફક્ત પોતાના માટે જીવતી હોય તો પુરુષપતિને રસ પડે એવી સ્ત્રી બની શકે છે. જે જીવનો વિકાસ અટકી જાય તેનામાં કોઈપણ બાબતે રોમાંચ કઈ રીતે હોઈ શકે? એ સ્ત્રી સુંદરતા ગુમાવી બેસે છે, કારણ કે તેના જીવનમાં નવું કશું જ બનતું નથી. સ્ત્રીને પુરુષમાં રસ પડે જો તે સ્ત્રી રહી હોય તો.
સ્ત્રીપુરુષના સંબંધને ફક્ત સેક્સ કે ફક્ત પ્રેમ એમ પોસ્ટમોર્ટમ કરીને ન જોઈ શકાય. દરેક પુરુષે પોતાની જાતને પ્રશ્ર્ન પૂછવો જોઈએ કે શું ફક્ત તેમને સેક્સમાં જ રસ છે? ના અને શું સ્ત્રીને સેક્સમાં રસ નથી? ના એવું નથી. સ્ત્રી-પુરુષ બન્નેમાં રોમાંચનો અનુભવ કરાવતાં હોર્મોન્સ દોડાદોડ કરતા જ હોય છે. બે પરફેક્ટ ક્ષણો, પરફેક્ટ પાર્ટનર સામે આવે તો લાગણીઓને ક્ન્ટ્રોલ કરવી સહેલી નથી હોતી તે આપણે સૌ કોઈ જાણીએ છીએ.
મનુષ્યજાતિની સંસ્કૃતિના વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરનારા માર્ગરેટ મીડ કહેતાં કે વ્યક્તિએ ત્રણ વાર લગ્ન કરવાં જોઈએ. પછી ભલે એક જ વ્યક્તિ સાથે કેમ ન હોય. પહેલાં લગ્ન સેક્સ માટે, બીજા લગ્ન બાળકો માટે અને ત્રીજા લગ્ન મૈત્રી માટે. એ વાત સાથે લવગુરુ ફિશર પણ સહમત છે.
જો લગ્નજીવનમાં મૈત્રી હોય તો વરસો વીત્યા બાદ પણ એ પ્રથમ પ્રેમનો રોમાંચ ઓછો થતો નથી. હા, ઉંમર અને સમય સાથે તેમાં પુખ્તતા જરૂર આવે છે. જેમ બધા પુરુષો ફક્ત સેક્સ માટે સ્ત્રી નથી ઈચ્છતા એમ દરેક સ્ત્રી ફક્ત પૈસા અને સલામતી માટે પુરુષની ઈચ્છા નથી જ રાખતી. સ્ત્રી પણ પુરુષ વિના અધૂરપ અનુભવે છે અને પુરુષ પણ સ્ત્રી વિના અધૂરપ અનુભવે છે એટલે જ બન્ને એકબીજાને મેળવવા માટે તત્પર હોય જ છે. પ્રેમની ઝંખના આદિકાળથી માનવને છે અને રહેશે. એટલે જ વિશ્ર્વ ટક્યું છે. સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચે પ્રેમ મહત્ત્વનો છે અને રહેશે.

પ્રેમ ફક્ત પથ્થરની જેમ ત્યાં પડ્યો નહીં રહે, તેને બનાવવો પડશે પાંઉની જેમ, દરેક વખતે નવી રીતે બનાવવો પડશે - ઉર્સુલા કે. લેજિન
 ઉર્સુલા કે. લેજિન અમેરિકન લેખિકા છે. તેમની આ ઉક્તિ પ્રેમ માટે પરફેક્ટ છે. પ્રેમની વાત આવે એટલે લાંબા સમયથી પરિણીત વ્યક્તિઓ કહેશે કે હવે ના જમાનામાં કોઈ પ્રેમ કરતું નથી. પ્રેમને પાંગરવા માટે સમય આપવો પડે. જે આજની પેઢી પાસે કદાચ નથી. એટલે જૂની પેઢી માને છે કે આજની જનરેશન ખૂબ છીછરી થઈ ગઈ છે. વગેરે વગેરે પણ જ્યારે અમે સંશોધન કર્યું તો જાણવા મળ્યું કે આજની જનરેશન એટલે કે યુવા પેઢી દંભી નથી. જ્યારે પહેલાંની જનરેશન દંભી હતી. એટલે કે તેમનાં માતાપિતાની આ વાત થઈ રહી છે. લગ્નજીવન લાંબું હોય તેનાથી એ સાબિત નથી થતું કે એ દંપતી એકબીજાને ખરેખર પ્રેમ કરે છે. પ્રેમ અને સેક્સની ભેળસેળ પહેલાં થતી હતી. સેક્સને પ્રેમ સમજી લેવામાં આવતો હતો, કારણ કે આપણા સમાજમાં લગ્ન પહેલાં સેક્સ કરવો પાપ માનવામાં આવતું હતું. જૂની હિન્દી ફિલ્મોમાં પ્રેમ થયા બાદ હીરો હીરોઈન એકબીજાને દૂરથી જ જોતાં ને પ્રેમપત્રો લખતાં. ત્યારબાદ પ્રતીકાત્મક અભિવ્યક્તિ દ્વારા સ્પર્શ દર્શાવવામાં આવતો એટલે કે બે ફુલ એકબીજાની નજીક આવે કે પછી છત્રી કે ઝાડની પાછળ હીરોહીરોઈન જતા રહે વગેરે. હવે સમય બદલાયો અને શારીરિક સ્પર્શ સહજતાથી દર્શાવાય છે. તે છતાં હજી પણ કેટલાક વિસ્તારોમાં અને વ્યક્તિઓમાં સેક્સને પાપ માનવાની માન્યતા પ્રચલિત છે.

આ વાતને સમર્થન આપતા મીઠીબાઈ કોલેજમાં ભણાવતી યુવાન પ્રોફેસર ખેવના દેસાઈ કહે છે કે આજના યુવાનો પ્રેમ બાબતે ખૂબ પ્રેકટિકલ છે. તેઓ પ્રેમ અને લગ્નને મિક્સ નથી કરતાં. છોકરાઓની વાત કરું તો તેમને પ્રેમ માટે એટલે કે બાઈકની પાછળ બેસાડવા માટે જુદી છોકરી જોઈએ છે અને પરણવા માટે જુદી છોકરી જોઈતી હોય છે. આ બાબત બન્ને જણાં જાણતા જ હોય છે. પ્રેમમાં બ્રેકઅપની અસર તેમને નથી થતી કારણ કે તેઓ માનતા હોય છે કે તું નહીં તો ઓર સહી, પરંતુ રિજેકશન એટલે કે જે વ્યક્તિને તેઓ ચાહે છે અથવા એમ કહો કે જેને મેળવવા માગે છે તેની ના કે અસ્વીકાર તેઓ સહન નથી કરી શકતા. વીસ વરસની જીલ મહેતા પણ આવું જ કંઈક કહે છે તે કહે છે કે અમારું જનરેશન ઈમોશનલ થવામાં માનતું નથી. અમને ખબર છે કે વિરુદ્ધ જાતિ માટેનું આકર્ષણ હોય છે જે બે વ્યક્તિને નજીક લાવે છે. આકર્ષણને પ્રેમ કઈ રીતે માની શકાય? અમારી જનરેશનમાં ધીરજ નથી એ પણ એક કારણ હોઈ શકે. આજે તું નહીં ઓર સહી એટલું જ નહીં પણ તું હોય તો પણ બીજી કોઈ વધારે ગમે તો એ પણ જોઈએ. ઉપભોક્તાવાદ આજની પેઢીને સંબંધોમાં ય અસંતોષી રાખે છે. તેમને દહી અને દૂધ બન્નેમાં પગ રાખવામાં વાંધો નથી આવતો. આજની પેઢીમાં ફક્ત યુવાનોને જ ગણવા નહીં પણ તેમના માતાપિતાની પણ ગણતરી કરવી પડે.

જો કે પ્રેમ પર સંશોધન કરનાર ડૉ ફિશર ભારતમાં જે સાંભળવા મળે છે તેનાથી તદ્દન જુદું જ કહે છે. તેમણે ચાલીસ દેશોમાં લાખો લોકોનો અભ્યાસ કર્યા બાદ લખ્યું છે કે આજની પેઢી લગ્ન કરતી વખતે ચોક્કસપણે જાણતી હોય છે કે તેઓ શા માટે લગ્ન કરે છે. તેઓ પોતાના સુખ માટે લગ્ન કરે છે નહીં કે બીજાના સુખ માટે. શક્ય છે કે સાચું અને યોગ્ય પાત્ર કે જેને તેઓ પ્રેમ કરી શકે વરસો સુધી, સાથે સમય વીતાવી શકે એની શોધ કરતાં મોડું થાય. એટલે જ આજના યુવાનો મોડા લગ્ન કરે છે. પહેલાંના જમાનામાં માતાપિતા પાત્ર શોધી આપતા હતા. લગ્ન કરવા માટે પણ સમાજનો, ઘરનો વિચાર કરવામાં આવતો હતો. એટલે જ અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે ૮૪ ટકા યુવાનો મોટી ઉંમરે એટલે કે ૩૦ વરસ પછી લગ્ન કરે છે. હવે છોકરીઓ કારકિર્દી બનાવતી થઈ છે. બહાર કમાવા જાય છે. તે બીજા પર નિર્ભર નથી હોતી તેથી જે લગ્નોમાં પ્રેમ નથી હોતો તે ટકતાં નથી. અર્થાત જેમાં પ્રેમ હોય છે તે લગ્નો ટકે જ છે. ફિશરનું માનવું છે કે એટલે આજે સુખી લગ્નજીવન જીવતાં લોકોની સંખ્યામાં વધારો થઈ રહ્યો છે.

તો પછી શું આજની પેઢી જે આપણને દેખાઈ રહી છે તે ખોટું છે? એવો સવાલ જરૂર થાય. ના એ પણ ખોટું નથી. અત્યારે જે સમસ્યા છે તે આજની પેઢીનાં માતાપિતાની છે. તેમને સમજાય છે કે લગ્નમાં પ્રેમ નથી પણ સંસ્કારોના બોજ તળે તે સંસાર નિભાવે છે અને લગ્નજીવનમાં એકબીજાને છેતરે છે અથવા એકબીજાની સાથે કોઈ મનમેળ વગર દંભી જીવન વિતાવે જાય છે. નાના મોટા સ્કેમ લગ્નજીવનમાં આજે સહજ બની ગયા છે. જે આજની પેઢી જોઈ શકે છે. આ દંભ જોઈને તેમને પ્રેમ પરથી વિશ્ર્વાસ ઊઠી જાય તેવું શક્ય છે. બીજું કે ટૅકનોલૉજીનો ઝડપથી વિકાસ થવાથી યુવાનોને સતત સંપર્કમાં રહેવાનું સરળ બન્યું છે. બ્રેકઅપ થતાં બીજી વ્યક્તિના સંપર્કમાં આવવું ય સરળ થઈ ગયું છે.

અહીં પણ ડૉ. ફિશરને યાદ કરવા પડે. પ્રેમનું કેમિકલ મગજ પર ડ્રગ્સ જેવી અસર કરે છે તેવું ફિશરે મગજના એમઆરઆઈ કરીને સાબિત કર્યું છે. એટલે જ પ્રેમમાં હોય તે વ્યક્તિને સામી વ્યક્તિના સાથની ઈચ્છા સતત વધે છે. અને તે ન મળે તો વિથડ્રોઅલ ઈફેક્ટ રૂપે વ્યક્તિ હતાશામાં સરી પડે છે. તેની ભૂખ, ઊંઘ પર અસર થાય છે. પ્રેમની એ અસર કોઈપણ સમયે એટલે કે સો વરસ પહેલાં પણ એ જ હતી અને આજથી સો વરસ બાદ પણ એ જ હશે. પ્રેમ એ ડ્રગ કરતાં વધુ અસરકારક છે એવું પણ ફિશર કહે છે. પ્રેમમાં માણસ પાગલ બને છે તે ખરું પણ તે ખતરનાક નથી બનતો. જે ખતરનાક બને છે તે પ્રેમી નથી હોતો. આમ જો ફિશરની વાત સાચી હોય તો આજનું જનરેશન પ્રેમ અને આકર્ષણ વચ્ચેનો ભેદ સમજી શકે છે. વિરુદ્ધ જાતિ વચ્ચેના આકર્ષણને તેઓ પ્રેમ માની લેવાની ઉતાવળ નથી કરતા. પ્રેમ નામનો ડ્રગ વ્યક્તિને સ્કેમ કરાવવા માટે કારણભૂત બને છે એવું કહી શકાય.

ભારતમાં હજી પૂર્ણ બદલાવ નથી આવ્યો. વેલેન્ટાઈન ડેની ઉજવણી માટે નહીં પણ પ્રેમ નામના ડ્રગનો રોમાંચ અનુભવવા માટે યુવા હૈયાઓ તલપાપડ બને છે.

એક બહુ વંચાતી ઈન્ટરનેટ સાઈટે ટીનએજરો માટે પ્રેમ વિશે તમે શું માનો છો? એવા નિબંધની સ્પર્ધા રાખી હતી. તેમને ૧૪ થી ૧૯ વરસની વયના ૮૦૦ કિશોરોેના નિબંધ મળ્યા. તેનો અભ્યાસ કરીને તેમણે એક ડેટાબેઝ બનાવ્યો. તે પ્રમાણે ૭૦ ટકા કિશોરો માને છે કે સાચો પ્રેમ હોય છે. કોઈક તેમને માટે જ બન્યું છે તેવું એ લોકો દૃઢપણે માને છે. ૧૯ ટકાને લગ્ન સંસ્થા પર વિશ્ર્વાસ નથી, તેમને છૂટાછેડાનો ભય લાગે છે. ૪૧ ટકા માને છે કે તેમના માતાપિતાએ પ્રેમનું ખોટું ઉદાહરણ તેમને આપ્યું છે. મોટાભાગના કિશોરો પ્રેમમાં પડવા તલપાપડ હોય છે. જેમને પ્રેમમાં ધોકો મળ્યો હોય કે દિલ તૂટ્યું હોય તો તેઓ પ્રેમને કોમ્પલિકેટેડ માને છે. દરેક કિશોરો માને છે કે પ્રેમના વિવિધ પ્રકાર હોય છે, પણ એજ ખરો પ્રેમ જે તમને સારી લાગણીની અનુભૂતિ કરાવે છે.

ઉપભોક્તાવાદના આ જમાનામાં પ્રેમને પણ ઉપભોગનું સાધન બનાવવાની ભૂલ મોટાભાગના યુવાનો કરે છે. પ્રેમના રોમાંચને અને યુવાનીના હોર્મોનને ખાળી શકવાનું કોઈપણ પેઢી માટે અઘરું જ બને છે. આજથી વીસ વરસ પહેલાં મોબાઈલ નહોતા, ઈન્ટરનેટ નહોતું. આટલી આધુનિક સ્વતંત્ર વિચારસરણી નહોતી. જો ત્યારે આ બધું હોત તો આપણે પણ એવા જ હોત જેવા આજના યુવાનો છે. એક નજર પ્રેમીને જોવા માટે ગલીઓના ચક્કર કાપતાં કે રાતોની રાતો જાગીને આહ ભરતા હૈયા અને આજના આખી રાત જાગીને મોબાઈલ પર ચેટ કરતાં યુવાનો વચ્ચે વધુ ફેર નથી. પ્રેમ કરવો એ મગજના કેમિકલની અને શરીરના હોર્મોનની માગ છે અને રહેશે. છેતરપિંડી પહેલાં પણ થતી હતી અને આજે પણ થાય છે એવું માનવામાં આવે છે. બાકી પ્રેમ કરનારા પ્રેમને એટલી જ ગંભીરતાથી આજે પણ લે છે. ભાગ્યવાનને બદલે આજે ડિયર, ડાર્લિંગ કે બેબી બોલાતું હશે. શબ્દો ગમે તે હોય કેમિકલ બદલાતું નથી. મરાઠી કવિ મંગેશ પાડગાંવકરનું જાણીતું કાવ્ય અહીં યાદ આવે છે કે ‘પ્રેમ એટલે પ્રેમ હોય છે. તમારો અને મારો એકદમ સેમ હોય છે.’

                      





પાકિસ્તાનની મલાલાએ જેમ હિંમત બતાવી તે રીતે ગોવંડીની સલેહા ખાન પણ હિંમતથી પોતાનો ચીલો પાડી રહી છે. હા, મલાલાની જેમ સલેહાએ હિંસાનો સામનો નથી કરવો પડ્યો, પણ મલાલાના પિતાની જેમ સલેહાના પિતા તેની સાથે નહોતા પણ તેની સામે હતા. નાનકડી નાજુક સલેહા ખાનનો જન્મ કટ્ટર મુસ્લિમ વસ્તીમાં ગરીબ મુસ્લિમ પરિવારમાં થયો. જ્યાં બે ટંકનું જમવાનું અને બે જોડી કપડાં મળી જાય તો નસીબની વાત મનાય છે. મુંબઈના છેવાડે આવેલા ગોવંડીના ઝૂંપડપટ્ટી વિસ્તારમાં રહેતા અને મિકેનિકનું છૂટક કામ કરતા પિતા શકીલ અને માતા પરવીન તથા ત્રણ ભાઈ-બહેન સાથે એક જ રૂમમાં રહેતી સલેહા ખાને ‘મુંબઈ સમાચાર’ સાથે તીણા સ્વરે વાત કરતાં કહ્યું કે ‘ત્રણ વરસ પહેલાં મારા જીવનમાં અંધકાર જ છવાઈ ગયો હતો જ્યારે મારાં માતાપિતાએ આગળ ભણવાની ના પાડી. મારે હજી દુનિયા જોવાની બાકી હતી. ખુલ્લા આકાશમાં ઊડવું હતું. પણ અમારા વિસ્તારમાં છોકરીઓ દસમા ધોરણ સુધી ભણી લે તો પણ ઘણી મોટી વાત ગણાય છે. છોકરીઓને ઘરની બહાર નીકળવાનું પણ લગભગ બંધ હોય છે, કારણ કે ઝૂંપડપટ્ટી વિસ્તારમાં માથાભારે અને દારૂડિયા પુરુષો ફરતા હોય છે. દરેક માતાપિતાને પોતાની દીકરીની ચિંતા હોય તે સહજ છે.’

પાકિસ્તાનની મલાલાએ જેમ છોકરીઓના  શિક્ષણનું બીડું ઉપાડ્યું છે તે રીતે સાલેહા ખાને પોતાની જાતે જ પોતાનું અને આસપાસની છોકરીઓનું જીવન બદલવાનું શરૂ કર્યું.  માંડ સાડા ચાર ફૂટની ઊંચાઈ અને દુબળી પાતળી, ચુસ્ત મુસ્લિમ મહોલ્લામાં રહેતી સલેહા ખાનમાં આટલી બધી હિંમત કેવી રીતે આવી. તેની નવાઈ એના માતાપિતાને તેમ જ ઝૂંપડપટ્ટીમાં કામ કરતાં સામાજિક કાર્યકરોને પણ લાગી હતી. સલેહા ખાન એ વિશે વાત કરતાં કહે છે કે ભણવું જરૂરી છે. ભણવાથી તમારામાં આત્મવિશ્ર્વાસ આવે છે. મારી આસપાસ મેં સ્ત્રીઓની સ્થિતિ જોઈ છે. તેમને બંધનમાં રહેવું પડે છે, કારણ કે તેઓ ભણ્યા નથી. પોતાના જીવનમાં નાનામાં નાના નિર્ણયો પણ લઈ શકતી નથી. ઉપરાંત અનેક જાતની હિંસામાંથી તો પસાર થવાનું જ. ઝૂંપડપટ્ટીમાં કુદરતી હાજત માટે કોમન જગ્યા હોય. ત્યાં જવું-આવવું પણ સહેલું નહોતું. નવરા છોકરાઓ તેની આસપાસ ફરતાં હોય. દારૂડિયાઓ પડ્યા રહેતા હોય. તેઓ છેડતી કરે. પાણી ભરવા પણ બહાર તો જવું જ પડે. આટલી સામાન્ય બાબતોમાં પણ અનેક જોખમોનો સામનો છોકરીઓએ કરવો પડતો હોય ત્યાં પિતાજી અને ભાઈઓ છોકરીઓને બીજે બહાર જવાની છૂટ જ ન આપે. મારે આગળ ભણવું હતું અને પિતાજીની આવક એટલી નહોતી કે ઘરનો ખર્ચો કાઢ્યા બાદ મારા ભણવાનો ખર્ચો ઉપાડી શકે, પણ મારી અમ્મા પરવીને મને ઘણો ટેકો આપ્યો. અબ્બાને મનાવવા કે મને ભણવા માટે બહાર જવા દે. બહાર નીકળી તો દુનિયાની તકલીફો અને અચ્છાઈઓ સમજાઈ. અમારે ત્યાં અપનાલય સંસ્થા અમારા વિકાસ માટે કામ કરે છે તેમની વાતો મને ખૂબ ગમતી હતી. મને સમજાતું હતું કે ઝૂંપડપટ્ટીના માહોલને બદલવા માટે અમારે પોતે જ મહેનત કરવી જોઈએ. એટલે સૌ પહેલાં તો દસમાં ધોરણ બાદ મારે ભણવું છે તે નક્કી કર્યું. પિતાજી કોઈ રીતે માનતા નહોતા. તેમની વાત પણ સાચી હતી કે છોકરીની ચિંતા તેમને થાય, કારણ કે જમાનો ખરાબ છે. તેમને મનાવવા માટે અપનાલયના કાર્યકરો ઘરે આવ્યા. વારંવાર તેઓ આવીને મારી હિંમત અને કામના વખાણ કરીને આગળ વધવા દેવી જોઈએ તેવું પિતાજીને સમજાવતાં. અપનાલય તરફથી મને ભણવાની ફી પણ મળવાની હતી. મારી કૉલેજની ફી તેમણે આપવાની વાત કરી એટલે પિતાજી થોડા પીગળ્યા. પછી અમ્મીએ પણ મારો પક્ષ લઈને કહ્યું છોકરી પર ભરોસો રાખીને જવાદો. ભણશે તો કાલે ઊઠીને પોતાના પગ પર ઊભી રહી શકશે. પોતાના બાળકોને ભણાવી શકશે, પણ પિતાજીની શરત હતી કે નજીકની જ કૉલેજમાં જવાનું. એટલે અહીં જ ગોવંડીની કૉલેજમાં અગિયારમું કર્યું અને બારમાં ધોરણની પરીક્ષા આ વરસે આપીશ.

ભણવાની સાથે સલેહા ખાન સામાજિક સંસ્થાઓમાં પણ જવા લાગી અને પોતાની ધગશથી આજે પોતે સ્વયંસેવક બની ગઈ છે. તે આસપાસની બીજી છોકરીઓને પણ આગળ ભણવા માટે સમજાવે છે. તેમના મહોલ્લામાં લોકો છોકરીઓ બગડી જશે કે તેમની સાથે કંઈક ખોટું થશે તો એ ડરને લીધે કૉલેજમાં ભણવા મોકલતા નથી. નવમાં કે દસમાં ધોરણ બાદ છોકરીઓને ઘરમાં જ બેસાડી દેવામાં આવે છે. સલેહાએ તેમના માતાપિતાને સમજાવીને છોકરીને આગળ ભણવાની હિંમત આપે છે. ગરીબીને લીધે જ મોટાભાગના માતાપિતા છોકરીને ભણાવતાં નથી હોતા. ગોવંડીમાં છોકરીઓને ભણવાનું મફત કેમ નથી તે એમને સમજાતું નથી. અને છોકરીઓને દૂર મોકલવા પણ માતાપિતા તૈયાર નથી હોતા. મોટેભાગે સંસ્થાઓ આવી છોકરીઓને ફીના પૈસા આપે છે. સાથે જ કોમ્યુનિટી લિવિંગના પાઠ પણ ભણાવે છે. તેમાં સલેહાએ બીજી છોકરીઓ સાથે મળીને ઘણું કામ કર્યું. જેમકે તેમણે પોતાની વસ્તીનો મેપ બનાવ્યો. તેમાં ક્યાં જોખમ છે અને ક્યાં સલામતી છે તે વિસ્તાર માર્ક કર્યા. જોખમ હોય તો કેવું છે અને તેને માટે શું થઈ શકે તે માટે સાલેહાએ પોતાનું દિમાગ લગાવ્યું, એટલું જ નહીં તેનું પ્રેઝન્ટેશન પણ તે જ આપે છે. વિસ્તારમાં ગુંડાઓના ત્રાસ કે પછી ખાડા ખબડાઓ હોય તો બાળકોને કેવી તકલીફ પડે તે આ મેપમાં નોંધાયેલું છે. જેમ કે એક શાળાની નજીક જ ખુલ્લી ગટર છે. નાના બાળકો તેમાં પડી જઈ શકે છે. ટોઈલેટની સફાઈ, વિસ્તારની સફાઈ કેટલી જરૂરી છે તે પણ તેઓ સમજે છે. ગંદકીને કારણે બીમારી ફેલાય છે. એટલે સ્વચ્છતા કેમ રાખવી. ટોઈલેટની પાસે પાણી ભરીને રાખવું એટલે લોકો ટોઈલેટમાં પાણી રેડી શકે અને ચોખ્ખાઈ રહે વગેરે કેટલાય કામો છે જેમાં લોકોમાં જાગૃતિ લાવવી પડે. કોઈપણ જાતની કુદરતી આફત આવે તો શું કરવું તે વિશે પણ સાલેહા તૈયાર છે. કોઈપણ બાબતે લોકોને પ્રેરવા હોય તો સાલેહા ખાન આગળ જ હોય. ઘરના કામમાં અમ્મીને મદદ કરી, ભણવા ઉપરાંત સાલેહાને સમાજના કામ કરવાનો ઉત્સાહ બમણો વધે છે. એની ધગશ અને કામ કરવાને લીધે તેને આ વરસનો સાવિત્રીબાઈ ફુલે એવૉર્ડ આપવામાં આવ્યો ત્યારે એના પિતાજી સાથે ગયા હતા. સાલેહા કહે છે કે પહેલીવાર પિતાજીને મારા માટે માન થયું. તેમને ગર્વ થયો. પેપરમાં ફોટો છપાયો તો આસપાસના લોકોને પણ થયું કે અમારી દીકરી પણ બહાર જાય તો આવું કામ કરીને નામ કમાઈ શકે છે. સાલેહાની પાસે ઈન્ટરનેટ નથી પણ સંસ્થાઓમાં જઈને પોતાનો ફોટો ફેસબુક પર જુએ છે અને ઉત્સાહિત થાય છે. તેણે આગળ ભણીને શિક્ષિકા થવું છે અને છોકરીઓને ભણાવવી છે. સમાજમાં શક્ય તેટલા ઉપયોગી કામ કરવા છે. સેવ ચિલ્ડ્રન સંસ્થા સાલેહાનું નામ ઈન્ટરનેશનલ પીસ એવૉર્ડ માટે પણ મોકલવાના છે. નાનકડી છોકરીના ઊંચા સપનાંઓને મુંબઈ સમાચારના સલામ.

                 





‘બે વાગ્યાથી લઈને અઢી વાગ્યા સુધી તે દિવસે ક્લેફામ જંકશનના પ્લેટફોર્મ પર કેદીના ગણવેશમાં હાથકડી સાથે ઊભો હતો અને દુનિયા જોઈ રહી હતી. આખાય પ્લેટફોર્મ પર એકમાત્ર હું હાસ્યાસ્પદ પ્રાણી હતો. લોકો મને જોઈને હસતાં હતા. પ્લેટફોર્મ પર આવતી દરેક ટ્રેન મારી આસપાસની ભીડમાં વધારો કરતી હતી. અર્ધો કલાક સુધી એ અંધાર્યા વરસતા વરસાદી નવેમ્બરની બપોરે ઉપહાસ કરતી ભીડની વચ્ચોવચ્ચ વિતાવેલો સમય મારી સ્મૃતિમાંથી કદીય ભૂલાયો નહીં. દરરોજ હું એ જ સમયે અર્ધો કલાક સુધી રડતો.’ ૧૩ નવેમ્બર ૧૮૯૫ના દિવસે લંડન જેલના કેદીઓને બહાર રીડિંગની જેલમાં લઈ જવામાં આવ્યા હતા તે સમયનો આ અનુભવ ઓસ્કર વાઈલ્ડે લખ્યો છે. પ્રસિદ્ધ નાટ્યલેખક, કવિ, લેખક, પત્રકાર ઓસ્કર વાઈલ્ડે પોતાના જેલવાસ દરમિયાન લખેલો લાંબો પત્ર ૧૯૦૫માં ‘ડી પ્રોફ્ન્ડીસ’ નામે પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થયો. વર્લ્ડ લિટરેચરના સો પુસ્તકમાં તેની ગણના કરવામાં આવે છે.
ઓસ્કર વાઈલ્ડના નાટકો થિયેટરમાં ધૂમ મચાવી રહ્યા હતા તે સમયે એ કારકિર્દીના ટોચે હતો ને સમલૈંગિક સંબંધના ગુનામાં તેને બે વરસની સખત કેદની સજા થઈ હતી. કેદ દરમિયાન લખાયેલું આ પુસ્તક તેણે ફક્ત ત્રણ અઠવાડિયામાં લખ્યું હતું. ત્યારબાદ તે લંડન છોડીને જતો રહ્યો હતો અને ત્રણ જ વરસમાં ૪૬ વરસે તે ફ્રાન્સમાં મૃત્યુ પામ્યો. તેનું છેલ્લું પુસ્તક ‘ધ બલાડ ઑફ રીડિંગ ગેઓલ’ લાંબી કવિતારૂપે જેમાં જેલવાસ દરમિયાનના કપરા અનુભવોનો નિચોડ હતો.
દુનિયામાં અનેક પ્રસિદ્ધ પુરુષોએ જેલમાં લખેલું સાહિત્ય પ્રખ્યાત થયું છે અને તે સદીઓથી લખાતા આવ્યા છે. આ સાહિત્યો પ્રિઝન લિટરેચર એટલે કે જેલના સાહિત્ય તરીકે પ્રસિદ્ધ પણ છે. આપણા પહેલા વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુએ પ્રસિદ્ધ પુસ્તક ડિસ્કવરી ઑફ ઈન્ડિયા જેલવાસ દરમિયાન જ લખ્યું હતું. તેઓ ૧૯૪૨-૪૬ દરમિયાન ચાર વરસ અહમદનગરની જેલમાં હતા તે સમયે લખ્યું હતું. છઠ્ઠી સદીમાં ફિલોસોફર બોએથિઅસે કોન્સોલેશન ઓફ ફિલોસોફી નામનું પુસ્તક લખ્યું હતું. તે સૌથી રસપ્રદ પ્રિઝન સાહિત્ય માનવામાં આવે છે. માર્કો પોલોએ પોતાના ચીનના પ્રવાસ અંગેનું પુસ્તક ગેનોઆ જેલમાં બંદી હતો તે દરમિયાન લખ્યું હતું.
આમ તો જેલની દીવાલોમાં પુરાઈ રહેવું કંટાળાજનક અને ઉદાસીભરેલું હોય છે, પણ જેલનું એકાંત ઈતિહાસમાંના પુરુષો માટે આત્મખોજ કરીને લખવા માટે પ્રેરણાદાયી બન્યું છે. એટલે જ જગતના મહાપુરુષોએ જેલનાં એકાંતનો ઉપયોગ કરીને પ્રસિદ્ધ સાહિત્ય લખ્યાં છે. ગાંધીજીએ પોતાની આત્મકથા સત્યના પ્રયોગો ૧૯૩૨ની સાલમાં યરવડાના જેલવાસ દરમિયાન લખી હતી. ગાંધીજીએ ફક્ત આત્મકથા જ નહીં પણ અનેક લેખો અને પત્રો પણ પોતાના જેલવાસ દરમિયાન લખ્યા છે.
માર્ટિન લ્યુથર કિંગ ૧૯૬૩ની સાલમાં બર્મિંગહામ જેલમાં હતા તે સમયે પોતાના સાથીઓને લખેલા અનેક પત્રોનું પુસ્તક લેટર ફ્રોમ બર્મિંગહામ અમેરિકન સિવિલ રાઈટ્સ મૂવમેન્ટ માટે પાયાનું કામ બની રહ્યું હતું. જેલમાંથી લખાયેલા તેમના અન્યાય વિરોધી પત્રોએ નાગરિક અધિકારમાં ક્રાંતિનું કામ કર્યું હતું. જેલમાં લખવા માટે તેમની પાસે કોઈ પેપર નહોતા એટલે ન્યૂઝપેપરના ચારે તરફની કોરી જગ્યાઓ પર અને ટોઈલેટ પેપર પર લખતાં. ટુકડા પેપરોમાં લખાયેલું તેમનું લખાણ સાથીઓ દ્વારા બહાર સ્મગલ કરવામાં આવતું અને તેને પછી મિત્રોએ ટાઈપ કરી પુસ્તક કર્યું હતું.
દક્ષિણ આફ્રિકાના ભૂતપૂર્વ સ્વ વડાપ્રધાન નેલ્સન મંડેલાએ પોતાની આત્મકથા ૨૭ વરસના જેલવાસ દરમિયાન ૧૯૭૪માં ૮ બાય ૭ની કોટડીમાં બેસીને લખી હતી. જો કે જેલમાં બીજા કોઈને તેમના લેખનકાર્ય વિશે ખબર નહોતી. તેમના સાથી મેક મહારાજે ખૂબ ઝીણા અક્ષરે તેમનું લખાણ કોપી કરીને સાચવી લઈને જેલની બહાર પહોંચાડ્યું હતુ એટલે તે છપાઈ શક્યું. બાકી મંડેલાએ પોતે લખેલી કોપી જેલરથી છુપાવવા બગીચામાં ખાડો ખોદીને છુપાવી દીધી હતી, પરંતુ તે પકડાઈ જતાં તેને ખતમ કરી દેવામાં આવી હતી. સ્વતંત્ર થયા બાદ છેક ૧૯૯૪ની સાલમાં તેમણે એ લખાણ લોંગ વૉક ઑફ ફ્રિડમમાં એ વણી લીધું હતું.
૧૭મી સદીની લેન્ડમાર્ક ગણાતી નવલકથા પિલગ્રીમ પ્રોગ્રેસ જ્હોન બનયને જેલમાં લખી હતી. જ્હોન બનયન ઈંગ્લૅંડમાં બાપ્ટીસ્ટ ઉપદેશક અને લેખક હતો. ઉપદેશ આપવાનું બંધ કરવા માટે તેને જેલમાં પૂરવામાં આવ્યો હતો, પણ તેણે ઉપદેશ આપવાનું બંધ કરવાની ના પાડતાં બાર વરસ જેલમાં વિતાવવાં પડ્યા હતા.
નાઝી લીડર એડોલ્ફ હિટલર યુવાનીમાં ચળવળ દરમિયાન ૧૯૨૩ની સાલમાં જેલમાં હતો ત્યારે એણે પણ માય સ્ટ્રગલ નામે દળદાર પુસ્તક લખ્યું હતું. જોકે તે પુસ્તક શરૂઆતમાં વાચકોનો પ્રતિસાદ મેળવવામાં નિષ્ફળ રહ્યું હતું પરંતુ નાઝીઓ સત્તામાં આવ્યા બાદ તેની લાખો નકલ વેચાઈ હતી.
પેરિસની હોમોસેક્સ્યુઆલિટી પર લખાયેલી જીન જેનેટની અવર લેડી ઓફ ધ ફ્લાવર્સ પ્રખ્યાત નવલકથા હકીકત અને કલ્પનાનો સુમેળ છે. જ્યાં પોલ સાર્ત્રએ તેનું આમુખ લખ્યું હતું. જેનેટની આ પ્રથમ નવલકથા લશ્કરી કઠોર જેલવાસ દરમિયાન લખાઈ હતી.
પ્રસિદ્ધ લેખક ઓ હેનરીનું ઉપનામ વિલિયમ સિડની પોર્ટરે જેલવાસ દરમિયાન લખેલી પોતાની ૧૪ કથાઓ દરમિયાન અપનાવ્યું હતું. ત્યારબાદ તે જગતભરમાં ઓ હેનરી તરીકે જ પ્રખ્યાત થયો.
સૌથી નવાઈની વાત તો એ છે કે જેલવાસ દરમિયાન મનમાં જ પુસ્તક લખાયું હોય તેવું પણ બન્યું છે. ઈરાની લેખક મહમોદ દૌલતાબાદીએ ૫૦૦ પાનાનું મિસિંગ સોલ જેલવાસ દરમિયાન પેન કે પેપર વગર મનમાં જ લખ્યું. જેલમાંથી છૂટ્યા બાદ તેમણે ૭૦ દિવસમાં કાગળ પર કોપી કર્યું હતું.
અનેક લેખકોએ જેલના અનુભવો પર ડાયરી લખી છે. કવિતાઓ લખી છે. પ્રખ્યાત કવિ ઈ.ઈ.ક્યુમિંગ્સ૧૯૨૨માં પ્રથમ વિશ્ર્વયુદ્ધ વખતે એમ્બયુલન્સ ડ્રાયવર તરીકે કામ કરતા હતા ત્યારે એના એન્ટી ફ્રેન્ચ વલણ માટે જેલમાં પૂરવામાં આવ્યા હતા. જેલના ચાર મહિનાના જેલવાસને તેણે આત્મકથાત્મક નવલકથા ધ ઈનોરમસ રૂમ તરીકે આલેખી હતી. સાથે જ તે નવલકથામાં કલરફુલ સ્કેચ અને કથાત્મક લખાણથી કવિના શરૂઆતના દિવસો વિશે જાણકારી મળે છે. ફક્ત જેલમાં એકાદ રાત વિતાવવામાંથી ય પ્રેરણા મળી શકે તેવું પણ બન્યુ છે. પ્રખ્યાત લેખક હેનરી થોરોએ ફક્ત એક રાત જેલમાં વીતાવી અને જેલના એકાંતવાસમાંથી પ્રેરિત થઈને તેને સિવિલ ઓબિડિયન્સ સોલિટ્યુડ અને લાઈફ વિધાઉટ પ્રિન્સિપલ નામનું પુસ્તક લખ્યું. ૨૫ વરસના લાંબા જેલવાસ દરમિયાન વ્યક્તિના મગજમાં શું અસર થાય તેનો ચિતાર આપતું પુસ્તક ધ બેલી ઓફ ધ બીસ્ટ જેક અબોટે પોતાના આજીવન કારાવાસ વખતે લખ્યું હતું. પુસ્તકમાં જેક અબોટેનો પ્રખ્યાત લેખક નોર્મન મેઈલર સાથેના પત્ર વ્યવહાર છે. નોર્મને જેકને પુસ્તક લખવામાં અને પ્રસિદ્ધ કરવામાં મદદ કરી હતી. તેના પરથી એચબીઓ ફિલ્મ પણ બનાવી રહી છે.
આમ અનેક પુરુષોએ જેલની સજાનો અને એકાંતવાસનો ઉપયોગ કરી વિશ્ર્વને ઉત્તમ સાહિત્ય આપ્યું છે. સફળ પુરુષો તકલીફોને પણ અવસરમાં બદલી નાખતા હોય છે.

રાજસ્થાનની સુંદર રાણી પદ્માવતિની વાર્તા ઉપર ફિલ્મ બનાવતાં સંજય ભણસાલી પર હુમલો થયા બાદ પદ્મિની વિશે અનેક વાતો સોશિયલ મીડિયા પર ચર્ચાઈ રહી છે. ૧૩મી સદીમાં રાજસ્થાનના ચિત્તોડની રાણી પદ્મિની જે પદ્માવતીના નામે પણ જાણીતી હતી તે અત્યંત ખૂબસૂરત હતી એવી વાયકાઓ છે. વાયકા એટલે કે તે જમાનામાં ફોટો તો હતા જ નહીં. ન તો સદીઓ પછી તેના કોઈ પુરાવાઓ મળે છે. બારમી તેરમી સદી પછી અને પહેલાં પણ રાજસ્થાનનું ચિત્તોડ હંમેશાથી ઈતિહાસ રચતું આવ્યું છે.

પદ્મિની અને ચિત્તોડ બાબતે એક જ શબ્દમાં વાત કહેવી હોય તો જોહર (આત્મદહન)કહી શકાય. ચિત્તોડમાં હજારો સ્ત્રીઓએ જોહર કર્યું છે. નારી તેરી યહી કહાની એવું કહેવું પડે. યુદ્ધ થાય ત્યારે હારી રહેલી કે હારતો પક્ષ ઘણું બધું ગુમાવતો હોય છે. તેમની સ્ત્રીઓ પર બળાત્કારો તો આજે પણ યુદ્ધમાં થતાં રહે છે. સ્ત્રીઓએ જો બળવત્તર પુરુષના હવસના શિકાર ન થવું હોય તો ક્યારેક મૃત્યુ સિવાય કોઈ રસ્તો હોતો નથી. રાજપૂત સ્વભાવ પ્રમાણે તો ટેક માટે લોકો માથા ઉતારી દેતાં અચકાતા નથી હોતા. ત્યારે રાજપૂત સ્ત્રીઓને જ્યારે યુદ્ધ સમયે લાગે કે તેમના પુરુષો હારી રહ્યા છે તો તેઓ દુશ્મનના હાથમાં જીવતાં પકડાવા કરતાં સામૂહિક રીતે અગ્નિસ્નાન કરવાનું વધુ પસંદ કરતી હતી. તેમાં પણ સામે મુસ્લિમ દુશ્મન હોય ત્યારે પુરુષો પણ હારવા કરતાં આખરી દમ સુધી લડવાનું પસંદ કરતા. તે છતાં મોગલોની વિશાળ સેનાની સામે તેમનું ટકવું અશક્ય જ રહેતું. તે સમયે નામ પણ દેખાવ પ્રમાણે પાડવામાં આવતા હશે કારણ કે પદ્મિની કે પદ્માવતી એટલે કમળ સમાન નાજુક, ગુલાબી ત્વચા ધરાવનાર, જેના શરીરમાંથી સુંદર સુગંધ આવતી હોય.(રતિરહસ્ય પ્રમાણે) લગ્ન કરવા માટે ઉત્તમ નારી એટલે પદ્મિની એવું વર્ણન છે. આમ રાણી પદ્મિની પણ અત્યંત સુંદર સ્ત્રી હતી. ગાંધર્વસેનની દીકરી પદ્મિનીના રૂપની પ્રશંસા સાંભળીને ચિત્તોડનો રાજા રતનસેન મોહિત થઈને સાત સાગરો પાર કરીને સિંઘલરાજ આવ્યો હતો. આ વાર્તા કહે છે કે પહેલીવાર સૂૂફી કવિ મલિક મુહમ્મદ જયસીએ કવિતારૂપે ૧૫૪૦ની સાલમાં લખી હતી એવું કહેવાય છે. પદ્મિનીના રૂપની વાતો સાંભળીને ૧૩૦૩ની સાલમાં અલાઉદ્દીન ખીલજી પણ મોહી પડ્યો હતો અને જર, જમીન અને જોરુને પોતાના કબજામાં કરવામાં માહેર અલાઉદ્દીને ચિત્તોડ પર ચઢાઈ કરી. તે વખતે પદ્મિનીની ઝલક જોઈને તેણે રતનસેનને કબજામાં લીધો અને કહેણ મોકલ્યું કે જો પદ્મિની તેની સાથે ચાલી નીકળે તો તે રતનસેનને છોડી દેશે. પદ્મિનીએ બાદલ અને ગોરા નામના બે બહાદુર સેવકોનો સાથ મેળવીને બળ નહીં પણ કળ દ્વારા રતનસેનને છોડાવ્યો, પરંતુ રતનસેન બીજા એક પડોશી કુંભલનેરના દેવપાલની સાથે લડાઈ કરતાં મૃત્યુ પામ્યો કહે છે કે જ્યારે રતનસેન ખીલજીની કેદમાં હતો ત્યારે દેવપાલે પદ્મિનીને લગ્નનો પ્રસ્તાવ મોકલ્યો હતો. રતનસેનની પાછળ જ ખીલજી વળી પાછો ચિત્તોડ સેના લઈને પહોંચી જ રહ્યો હતો એટલે રતનસેનના મૃત્યુની સાથે જ પદ્મિનીએ પણ અગ્નિસ્નાન કરી લીધું. પદ્મિની જે પદ્માવતીના નામથી ત્યારે અને આજે પણ પ્રસિદ્ધ છે તેની વીરાંગના તરીકે તેનો ઈતિહાસ યાદ કરવામાં આવે છે. પદ્મિની પ્રકારની નારી જે સુંદર હોવા સાથે બુદ્ધિશાળી પણ હોય. તેવી રાણી પદ્મિનીને પામવા માટે પુરુષો હોડ લગાવી રહ્યા હતા.

દરેક સૌંદર્યવતી સ્ત્રીની વ્યથાની આ કથા છે. તેના સૌંદર્યને બિરદાવવું અને તે સૌંંદર્યના માલિક બનવાની ચેષ્ટા કરવી તે બેમાં અંતર છે. સૌંદર્ય મેળવનાર નારી ભાગ્યશાળી હોય છે કારણ કે તેના સૌંદર્યની સાથે ઐશ્વર્ય પણ આવતું હોય છે, તો એજ સૌંદર્ય તેને  શ્રાપ જેવું પણ લાગતું હશે. યુગાન્ડાનો ઈદી અમીન પણ ગુજરાતી નારીના સૌંદર્ય પાછળ ઘેલો થયો હતો. એ ગુજરાતી નારીએ તેને મચક ન આપતાં યુગાન્ડામાંથી બધા ભારતીયોને હાંકી કાઢ્યા હતા. ભારતીયોએ તે સમયે યુગાન્ડામાં પોતાની સંપત્તિ અને કામધંધો બધું છોડીને ભાગવું પડ્યું હતું. તેમાંથી કેટલાક લંડન જઈને વસ્યા તો કેટલાક ભારત પરત ફર્યાં. જો કે ત્યારબાદ કેટલાક વરસો પછી વળી પાછા ભારતીયો જેમાં ગુજરાતીઓની સંખ્યા વધુ હતી તેઓ ફરીથી યુગાન્ડા પરત ફર્યા હતા. તે ગુજરાતી મહિલાની મુલાકાત લેવાનો મોકો મને મળ્યો હતો. મોટી ઉંમરે પણ તેઓ જાજરમાન અને સુંદર દેખાઈ રહ્યાં હતાં. માધવાણી કુટુંબમાં તેમના લગ્ન થયા હતા. આજના યુગમાં એ સ્ત્રીએ આત્મદહન કરવાની જરૂર ન પડી, પરંતુ કેટલાય લોકોએ તે સમયે જાનમાલનું નુકસાન વેઠ્યું હતું.

પદ્મિનીનું જોહર (આત્મબલિદાન) ઈતિહાસમાં પહેલું નોંધાયેલું છે.  તો બીજું આત્મબલિદાન એટલે કે જોહર નોંધાયું છે પંદરમી સદીના ચિત્તોડના  રાણી કર્ણાવતીનું.  રાણા પ્રતાપના દાદી કર્ણાવતી તેમના પતિના મૃત્યુ બાદ ચિત્તોડ પર રાજ કરી રહ્યા હતા. બહાદુર શાહે ચિત્તોડ પર હુમલો કર્યોં હતો. રાણી કર્ણાવતીએ મુગલ રાજા હુમાયુની મદદ માગી પણ મદદ મોડી પડી અને ૮ માર્ચ, ૧૫૩૫ની સાલમાં તેમણે જોહર વહાલું કર્યું એ જ ચિત્તોડના કિલ્લામાં. સન ૧૫૬૮ના ફેબ્રુઆરીમાં અકબરે ચિત્તોડ પર ચઢાઈ કરી અને રાજપૂતો હાર્યા તે પહેલાં ૯ રાણીઓ સહિત ૩૦૦ રાજપૂત સ્ત્રીઓએ આત્મદહન કર્યું હતું તેની નોંધ અબુ ફઝલે ઈતિહાસમાં કરી છે. દરેક પદ્મિની નારીઓએ તે વખતે પોતાના સૌંદર્યને પોતાની જાતે જ નષ્ટ કરી દીધું હતું. આટલી વ્યથાઓને કાળના ગર્ભમાં જોઈને ચિત્તોડ આજે પણ ક્યારેક ગમગીન થઈ જતું હશે. આજે તો કેટલીય નારીઓએ ફક્ત નારી હોવાને કારણે બળાત્કારનો જુલમ સહ્યા બાદ ચીરી નાખવામાં આવે છે. નાજુક સૌંદર્યને અગ્નિની જ્વાળામાં હોમી દેતી પદ્મિનીઓને સૌંદર્યવતી હોવાનો અફસોસ પણ થયો હશે કદાચ.