Divyasha Doshi

ફિલ્મ પદ્માવતીનો વિવાદ જાણીતો છે. પદ્મિનીના ભાગ્યમાં જ વિવાદિત બની રહેવાનું લખાયું છે કદાચ. કેટલાય લોકોને ખબર નથી કે પદ્માવતી એક વાર્તા જ છે. તેના કોઈ ઐતિહાસિક પુરાવાઓ મળતાં નથી. પદ્માવતી હોય કે ભંવરીદેવી હોય બન્ને સ્ત્રી જ છે. કોઈ સ્ત્રીએ કઈ જાતિમાં જન્મવું તેની ચોઈસ હોય છે ખરી? આપણી પાસે ઈતિહાસ છે કે કેટલીક જાતિઓને અડવામાં પાપ લાગતું, પણ તેમની સ્ત્રીઓ સાથે શૈયાસુખ માણવામાં પુરુષોને પાપ ન લાગતું. અમે તો તેમને તો અડતાં જ નથી એટલે બળાત્કાર ક્યાંથી શક્ય છે એવું કહીને ભંવરીદેવીના બળાત્કારને આજના જમાનામાં પણ ન્યાય ન મળે. તેની સામે ક્યારેય કોઈ ઊહાપોહ ન થયો. આખો ય દેશ ચૂપ રહ્યો બસ કેટલાક સંગઠનો સિવાય.

પદ્માવતીની વાર્તામાં ય સ્ત્રીના શરીરને પામવા માટે હિંસાનો અતિરેક જ છે તેમાં સન્માન ક્યાંથી આવ્યું? ૧૩મી સદીની આ વાર્તા પર સદીઓની ધૂળ ચઢી ગઈ છે. સાચું-ખોટું સાબિત થઈ શકે તેમ નથી તે છતાં સ્ત્રી માટે આજે પણ હિંસા થઈ શકે છે તે સાબિત થાય છે. કુટુંબનું, સમાજનું ગૌરવ સ્ત્રીના શરીરમાં જ હોય છે. તે માન્યતાને કારણે સ્ત્રીઓ વારંવાર આત્મદહન કરતી રહી છે આજે પણ. પદમાવતી અને ચિત્તોડ બાબતે એક જ શબ્દમાં વાત કહેવી હોય તો જોહર (આત્મદહન)કહી શકાય. ચિત્તોડમાં હજારો સ્ત્રીઓએ જોહર કર્યું છે. નારી તેરી યહી કહાની એવું કહેવું પડે. યુદ્ધ થાય ત્યારે હારી રહેલી સેના કે હારતો પક્ષ ઘણું બધું ગુમાવતો હોય છે. તેમની સ્ત્રીઓ પર બળાત્કારો તો આજે પણ યુદ્ધમાં થતાં રહે છે. સ્ત્રીઓએ જો બળવત્તર પુરુષના હવસના શિકાર ન થવું હોય તો ક્યારેક મૃત્યુ સિવાય કોઈ રસ્તો હોતો નથી. રાજપૂત સ્વભાવ પ્રમાણે તો ટેક માટે લોકો માથા ઉતારી દેતાં અચકાતા નથી હોતા. ત્યારે રાજપૂત સ્ત્રીઓને જ્યારે યુદ્ધ સમયે લાગે કે તેમના પુરુષો હારી રહ્યા છે તો તેઓ દુશ્મનના હાથમાં જીવતાં પકડાવા કરતાં સામૂહિક રીતે અગ્નિસ્નાન કરવાનું વધુ પસંદ કરતી હતી. તેમાં પણ સામે મુસ્લિમ દુશ્મન હોય ત્યારે પુરુષો પણ હારવા કરતાં આખરી દમ સુધી લડવાનું પસંદ કરતા. તે છતાં મોગલોની વિશાળ સેનાની સામે તેમનું ટકવું અશક્ય જ રહેતું. તે સમયે નામ પણ દેખાવ પ્રમાણે પાડવામાં આવતા હશે, કારણ કે પદ્મિની કે પદ્માવતી એટલે કમળ સમાન નાજુક, ગુલાબી ત્વચા ધરાવનાર, જેના શરીરમાંથી સુંદર સુગંધ આવતી હોય.(રતિરહસ્ય પ્રમાણે) લગ્ન કરવા માટે ઉત્તમ નારી એટલે પદ્મિની એવું વર્ણન છે. આમ રાણી પદ્મિની પણ અત્યંત સુંદર સ્ત્રી હતી. ગાંધર્વસેનની દીકરી પદ્મિનીના રૂપની પ્રશંસા સાંભળીને ચિત્તોડનો રાજા રતનસેન મોહિત થઈને સાત સાગરો પાર કરીને સિંઘલરાજ આવ્યો હતો. આ વાર્તા પહેલીવાર સૂફી કવિ મલિક મુહમ્મદ જયસીએ કવિતારૂપે ૧૫૪૦ની સાલમાં લખી હતી એવું કહેવાય છે. પદ્માવતીના રૂપની વાતો સાંભળીને ૧૩૦૩ની સાલમાં અલાઉદ્દીન ખીલજી પણ મોહી પડ્યો હતો અને જર, જમીન અને જોરુને પોતાના કબજામાં કરવામાં માહેર અલાઉદ્દીને ચિત્તોડ પર ચઢાઈ કરી. તે વખતે પદ્માવતીની ઝલક જોઈને તેણે રતનસેનને કબજામાં લીધો અને કહેણ મોકલ્યું કે જો પદ્માવતી તેની સાથે ચાલી નીકળે તો તે રતનસેનને છોડી દેશે. પદમાવતીએ બાદલ અને ગોરા નામના બે બહાદુર સેવકોનો સાથ મેળવીને બળ નહીં પણ કળ દ્વારા રતનસેનને છોડાવ્યો, પરંતુ રતનસેન બીજા એક પડોશી કુંભલનેરના દેવપાલની સાથે લડાઈ કરતાં મૃત્યુ પામ્યો, કહે છે કે જ્યારે રતનસેન ખીલજીની કેદમાં હતો ત્યારે દેવપાલે પદમાવતીને લગ્નનો પ્રસ્તાવ મોકલ્યો હતો. રતનસેનની પાછળ જ ખીલજી વળી પાછો ચિત્તોડ સેના લઈને પહોંચી જ રહ્યો હતો એટલે રતનસેનના મૃત્યુની સાથે જ પદ્માવતીએ પણ અગ્નિસ્નાન કરી લીધું. પદ્મિની જે પદ્માવતીના નામથી ત્યારે અને આજે પણ પ્રસિદ્ધ છે તેની વીરાંગના તરીકે તેનો ઈતિહાસ યાદ કરવામાં આવે છે. પદ્મિની પ્રકારની નારી જે સુંદર હોવા સાથે બુદ્ધિશાળી પણ હોય. તેવી રાણી પદ્માવતીને પામવા માટે પુરુષો હોડ લગાવી રહ્યા હતા.

પદ્માવતીની વાર્તા વાંચતા વિચાર આવે કે આ સદીઓ જૂની સંસ્કારોની વાર્તા છે, પણ તેનો સંદેશો કે સ્ત્રીનું શરીર એ સ્ત્રીનું પોતાનું નહીં પણ પુરુષોની જાગીર હોય છે. જન્મથી લગ્ન થાય ત્યાં સુધી પિતા અને ભાઈઓનું અને લગ્ન બાદ પતિનું. કોઈપણ પુરુષને અપમાનિત કરવો હોય તો તેની મા, બહેન કે દીકરી વિરુદ્ધ ગાળ બોલો કે બસ થઈ રહ્યું. સ્ત્રીના શરીરમાં જ પુરુષોનું સન્માન હોય તો પછી સ્ત્રી પર બળાત્કાર ન થવા જોઈએ. દરેક પુરુષને પોતાના કુટુંબની અને સમાજની સ્ત્રીનું શરીર પોતાની જાગીર લાગે છે. સ્ત્રીઓ પણ સદીઓથી એ માન્યતાને હકિકત માનીને જીવતી આવી છે.

સ્ત્રીના શરીરની પવિત્રતા અને અપવિત્રતા પર રામાયણ અને મહાભારત થાય. પુરુષના શરીરને પવિત્રતા કે અપવિત્રતા હોતા જ નથી. રાજસ્થાનમાં જ ભંવરીદેવી પર બાલવિવાહ રોકવા બદલ તેના પતિની સામે સામૂહિક બળાત્કાર કરનાર પુરુષોનો ન તેના ઘરવાળાઓ કે સમાજે બહિષ્કાર કર્યો કે ન તો તેમને સજા થઈ. ઊલટાનું ભંવરીદેવીના કુટુંબનો ગામવાસીઓએ બહિષ્કાર કર્યો. ઉચ્ચ જ્ઞાતિના એ બળાત્કારી પુરુષો છૂટી ગયા, કારણ કે જજમેન્ટમાં એવું પણ કહેવાયું કે ભંવરીદેવીનો પતિ બળાત્કાર જોઈ શકે જ નહીં. એ બળાત્કારીઓ નિર્દોષ જાહેર થયા ત્યારે લોકોએ ધામધૂમથી તેમનું સન્માન કર્યું હતું. તેમાં રાજકારણ સાથે સંકળાયેલા સમાજના નેતા પણ હતા. આજે જીવંત સ્ત્રી જેના પર બળાત્કાર થયો ત્યારે એણે પુરાવા આપ્યા છે છતાં તેને ન્યાય ન મળે. અને ઈતિહાસની એક સ્ત્રીની વાર્તા લોકોને વ્યથિત કરી મૂકે ત્યારે વિચાર આવે કે શું સાચું? સ્ત્રીઓએ હવે જાગૃત થઈને પિતૃસત્તાક માનસિકતાની સામે મોરચો માંડવાની જરૂર નથી? કેમ બળાત્કારીઓને સમાજ સન્માન આપે ત્યારે એની સામે મોરચા નથી મંડાતા? કેમ ભંવરીદેવીના બળાત્કારીઓના માથા માટે સમાજ ઈનામ જાહેર નથી કરતો? કેમ ત્યારે સમાજનું ગૌરવ ઘટી જતું નથી? સંજય ભણસાળી ભંવરીદેવી પર ફિલ્મ નહીં બનાવે, કારણ કે તેમાં ગ્લેમર, વૈભવ નથી. સમાજને દર્પણમાં પોતાનો સાચો ચહેરો જોવો ગમતો નથી. કલ્પના કરીએ કે ભણસાળી જો ફિલ્મ બનાવે તો તેનો પણ વિરોધ જ થાય, કારણ કે સમાજને તેમાં ય પોતાની સાથે અન્યાય થયો એવું લાગશે. શું કહો છો?

જીવનજરૂરી અનેક સમસ્યાઓ આપણે હજી ઉકેલવાની બાકી છે, ગરીબી, શિક્ષણ, શુદ્ધ પાણી, કુપોષણ, જાતીય સતામણી વગેરે વગેરે, પણ એના વિશે એકજૂટ થઈને ઉકેલ લાવવાના પ્રયત્નો નહીં થાય. દર છોકરાઓની સામે છોકરીઓના જન્મનો રેશિયો હજી અનેક રાજ્યોમાં ઓછો છે તેનું કારણ જ એ કે સ્ત્રી જાતિ માટે ખરેખર આદર સન્માન છે જ નહીં.

અનીતા હીલનું નામ કોઈને યાદ નથી. આજે ૬૧ વરસની અનીતાને સૌથી વધુ આનંદ થાય છે કે આખીય દુનિયામાંથી એકી સાથે લાખો સ્ત્રીઓ પોતાની સાથે થયેલી જાતીય સતામણી વિશે બોલી રહી છે. ૨૬ વરસ પહેલાં અનીતાએ એકલપંડે જાતીય સતામણીની લડત લડી હતી. તેણે અમેરિકાના સુપ્રીમ કોર્ટના વડાં ન્યાયાધીશ કે જેનું નામ ત્યારના અમેરિકન પ્રમુખ જ્યોર્જ બુશે સૂચવ્યું હતું તેની સામે જાતીય સતામણીની ફરિયાદ કરવાની હિંમત દર્શાવી હતી.

૧૯૮૧માં અનીતા એજ્યુકેશન ઑફિસ ઑફ સિવિલ રાઈટ્સમાં થોમસની આસિસ્ટન્ટટ સેક્રેટરી હતી ત્યારબાદ ૧૯૮૨માં અમેરિકાની ઈક્વલ એમ્પ્લોયમેન્ટ ઓપર્ચ્યુનિટી કમિશનમાં થોમસ ચેરમેન હતા ત્યાં એટર્ની એડ્વાઈઝર તરીકે જોડાઈ, પણ વરસમાં જ તેણે નોકરી છોડી દીધી. અને તે સ્કૂલ ઑફ લોમાં આસિસ્ટન્ટટ પ્રોફેસર તરીકે જોડાઈ હતી.

૧૯૯૧માં થોમસને સુપ્રીમ કોર્ટના ન્યાયાધીશ તરીકે નિમણૂક કરવાની હતી ત્યારે તેમના ચરિત્ર વિશે અભિપ્રાયમાં અનીતાએ જાતીય સતામણીની વાત કરી અને પછી તે ખાનગી વાત જાહેર થતાં કેસ ચાલ્યો હતો, પણ એ સત્તાશાળી પુરુષ થોમસની ન્યાયાધીશ તરીકે નિમણૂક થઈ. વરસો ચાલેલા એ કેસમાં અનીતાને સફળતા ન

મળી, પણ અનેક ઝંઝાવાતોની સામે તેણે પોતાનું સ્ટેન્ડ ન બદલ્યું. પહેલીવાર ટેલિવિઝનમાં દર્શાવાતાં કેસમાં જાતીય સતામણીની વાત માંડીને કરી.

સત્તા આગળ શાણપણ ન ચાલે પણ એક વાત જરૂર થઈ કે ત્યારબાદ અમેરિકામાં કામના સ્થળે જાતીય સતામણી વિરુદ્ધ સ્ત્રીઓએ બોલવાની હિંમત દર્શાવતા સેક્સુઅલ હરેસમેન્ટ વિશે જાગૃતી લાવવા પ્રયત્નો થયા, પણ અનીતા જે સ્કૂલમાં કામ કરતાં હતાં તેમાંથી એમને કાઢવાના પ્રયત્નો ય કરવામાં આવ્યા અને એમ ન થઈ શકતાં એ સ્કૂલ જ બંધ કરી દેવામાં આવી.

સેક્સુઅલ હરેસમેન્ટ એટલે કે જાતીય સતામણીની ફરિયાદો ખોટી જ હોય છે એવું માનતો પિતૃસત્તાક સમાજ હકિકતમાં તો સત્તાને જોરે સ્ત્રીઓનું શોષણ કરતો હોય છે.

મીટુ કેમ્પેઈન બાદ હમણાં સોશિયલ મીડિયા પર અને તેની બહાર ચર્ચાઓએ જોર પકડ્યું છે કે જાતીય સતામણી કરનારના નામ જાહેર કરવા જોઈએ કે નહીં? ૨૪ ઑક્ટોબરે ફેસબુક પર રાયા સરકાર નામની વિદેશમાં રહેતી કાયદાની વિદ્યાર્થીનીએ યુનિવર્સિટીઓમાં જાતીય સતામણીનો ભોગ બનનાર સ્ત્રીઓ દ્વારા આપવામાં આવેલા જાતીય સતામણી કરનાર વ્યક્તિઓના નામનું લિસ્ટ જાહેર કર્યું હતું. એ લિસ્ટ તરત જ વાયરલ થયું. અને થોડો જ સમયમાં ઉતારી લેવામાં આવ્યું, કારણ કે દિલ્હીની કેટલીક પીઢ નામાંકિત નારીવાદીઓએ તેનો વિરોધ કર્યો. તેમનું કહેવું છે કે આ રીતે નામ જાહેર ન કરવા જોઈએ, પણ ડ્યુ પ્રોસેસ એટલે કે વિશાખા ગાઈડલાઈન્સ (૧૯૯૭) પ્રમાણે કેસ ચાલવો જોઈએ.

અમેરિકામાં અનીતા હીલનો કેસ થયો એ જ અરસામાં રાજસ્થાનમાં ભંવરી દેવી પર બળાત્કાર થયો, પણ તેના આરોપીઓ છૂટી ગયા. અદાલતે એમ કહ્યું કે સવર્ણો દલિતોને અડતા ય નથી તો બળાત્કાર ક્યાંથી થાય. એડ્વાન્સડ સેન્ટર ફોર વિમેન્સ સ્ટડીઝ, ટાટા ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ સોશિયલ સાયન્સના પ્રોફેસર વિભૂતિ પટેલ જેમણે વીસ વરસ સુધી આ વિશાખા ગાઈડલાઈન્સ હેઠળ કામના સ્થળે રચાતી સેક્સુઅલ હરેસમેન્ટની ફરિયાદ તપાસવાની ઈન્ટરનલ કમ્પલેઈન કમિટીમાં સક્રિય કામ કર્યું છે.

વિભૂતિ પટેલનું કહેવું છે કે મુંબઈ યુનિવર્સિટિની કમિટીમાં જ્યારે તેઓ હતા ત્યારે ૨૦૬ ફરિયાદ આવી પણ ફક્ત ૬ સ્ત્રીઓએ જ લેખિત ફરિયાદ કરતાં કેસ ચાલ્યો હતો. જાતીય સતામણીની માનસિક-શારીરિક પ્રતારણા તો ખરી જ પણ તેની ફરિયાદ કરીને એ તકલીફો ઓર વધે છે, કારણ કે સત્તા પુરુષો પાસે હોવાથી ન્યાય મેળવવો અઘરો જ નહીં અશક્ય બની જતો હોય છે. વળી ડ્યુ પ્રોસેસમાં ફરિયાદ કર્યા બાદ કમિટી તપાસ ત્રણ મહિના સુધી ચાલે. તે દરમિયાન ફરિયાદ કરનાર સ્ત્રીને વધુ પ્રતારણા સહન કરવાની. જો તે કોન્ટ્રેકટ પર એજ્યુકેશ સિસ્ટમમાં હોય તો નોકરી જાય, વળી કામ તો તેણે એ જ પુરુષ સાથે કરતાં રહેવાનું એટલે વધુ તકલીફો સહેવાની આવે. તેના પર બદલો પણ લેવાય વગેરે.

આજે સ્ત્રીઓ ભણીગણીને સફળ થવા લાગી છે એટલે પુરુષોને અસલામતીનો અનુભવ થાય છે એટલે સ્ત્રીને નીચી બતાવવા તે એવો અહેસાસ કરાવી શકે કે તે માંસનો ટુકડો જ છે. કેટલી સ્ત્રીઓને ન્યાય મળ્યો છે તે બતાવો? ૧૯૭૮માં નર્સ જે કોમામાં રહ્યા અને ગુજરી ગયા તે અરુણા શાનબાગ પર બળાત્કાર કરનાર વોર્ડબોય છૂટી ગયો. તે સમયે પણ હૉસ્પિટલમાં લોકો અરુણા માટે બોલતાં કે તે ચટક ચાંદણી હતી એટલે જ તેની સાથે આવું થયું. કેમ બીજી કોઈ નર્સ પર ન થયું. અરુણા હોશિયાર હતી. નિયમિત સારી રીતે કામ કરતી. એટલે સ્ટાફમાં લોકપ્રિય પણ હતી, જ્યારે પેલો વોર્ડબોય અનિયમિત અને કામચોર હતો એટલે તેણે સાંભળવું પડતું. પુરુષ તરીકે વઢ ખાવી કેટલું અપમાનિત હોય એટલે તેણે આ રીતે અરુણા પર બળાત્કાર કરી તેને મારી નાખવાની કોશિશ કરી બદલો લીધો.

મહિલા સામાજિક કાર્યકર્તા ફ્લેવિઆ અગ્નેશે એક આર્ટિકલમાં લખ્યું છે કે કાયદાને હું માન આપું છું, પણ જાતીય સતામણીના કેસમાં એકમાત્ર શક્તિ મીલ ગૅન્ગરેપ કેસમાં આરોપીને સજા સંભળાવવામાં આવી. બાકી જાતીય સતામણીના કેસમાં આરોપી કરતાં ફરિયાદ કરનાર સ્ત્રીએ જ ઘણું ગુમાવવું પડતું હોય છે.

જાતીય સતામણીના કેસમાં હજી વધુ કાયદાઓ અમલમાં મુકાય કે સખત પગલાં લેવાની જરૂર છે. આપણા નોબેલ વિજેતા વૈજ્ઞાનિક પચૌરી વિરુદ્ધ જાતીય સતામણીની ફરિયાદ કરનાર તેમની આસિસ્ટન્ટટ સ્ત્રીએ હાલમાં જ એક લેખમાં સ્ત્રીઓને ચેતવી છે કે જાતીય સતામણી વિરુદ્ધ ફરિયાદ કરો તો સૌ પહેલાં તમારું બૅન્ક બેલેન્સ બનાવો, પછી નોકરી છોડી દો, વકિલ શોધો અને દરેક જાતના અપમાનો માટે મન મક્કમ કરો.

પચૌરી હોય કે તરુણ તેજપાલ હોય તેમને સપોર્ટ કરનાર પિતૃસત્તાક માનસિકતા પુરુષો અને સ્ત્રીઓમાં પણ છે જ. રાયા સરકારના લિસ્ટમાં ભારતની દરેક પ્રતિષ્ઠિત યુનિવર્સિટી અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ હતી. રાયા સરકારનો ઉદ્દેશ હતો કે સતામણી કરનારના નામ જાહેર થાય તો બીજી સ્ત્રીઓ પોતાને સજ્જ કરી શકે, બચાવી શકે.

સતામણીનો ભોગ બનનાર સ્ત્રીનું નામ જાહેર ન કરવું, કારણ કે તેણે હજી વધુ તકલીફો ન સહેવી પડે. કેટલાકને વાંધો છે કે નિર્દોષ પુરુષોને અન્યાય થાય છે, પણ એ તો વિચારો કે જે સ્ત્રી ફરિયાદ કરે છે તેણે જ સજા ભોગવવી પડતી હોય છે તેવો ઈતિહાસ રહ્યો છે. જાતીય સતામણી કરનાર પુરુષ તો સત્તા સ્થાને હોય છે અને જે સ્ત્રીઓ મજબૂર હોય છે કામ કરવા તેમનું જ જાતીય શોષણ તેઓ કરતાં હોય છે. સત્તા ધરાવતી સ્ત્રીની સાથે તેઓ સારી રીતે વર્તતા હોય છે. જાતીય સતામણી સહેનાર મોટાભાગની સ્ત્રીઓ સામનો કરવાનું કે ફરિયાદ કરવાનું ટાળતી હોય છે, કારણ કે તેમણે પિતૃસત્તાક સમાજમાં જીવવાનું હોય છે.

યુનિવર્સિટી ગ્રાન્ટ કમિશન અને બ્રિટિશ કાઉન્સિલે હાલમાં જ કરેલા સર્વે અનુસાર યુનિવર્સિટીઓમાં ફક્ત ૩ ટકા વાઈસ ચાન્સેલર સ્ત્રીઓ છે અને ૧.૫ ટકા સ્ત્રીઓ જ પ્રોફેસર પોઝિશન ધરાવે છે. એટલે કે સત્તા સ્થાને પુરુષો જ છે. બાકીની સ્ત્રીઓ તેમના હાથ નીચે મોટાભાગે ટેમ્પરરી પોઝિશનમાં કામ કરતી હોય છે, જેમની પોતાની અનેક મજબૂરીઓ હોય છે કામ કરવા માટે.

વિશાખા ગાઈડલાઈન્સ વિશે વાત કરીએ તો નેશનલ કાઉન્સિલ ઑફ વિમેન્સે જ કહ્યું છે કે કામ કરતી ૬૦ ટકા સ્ત્રીઓને આ કાયદાની જાણકારી નથી. અને જેટલી પણ સ્ત્રીઓએ ફરિયાદ કરી છે તેમણે જ સજા ભોગવી છે, કોઈ પુરુષને સજા થઈ હોવાનું સાંભળ્યું છે કદી? ૨૦૦૫માં ઈન્ડિયન ઍરફોર્સની પાયલટ અંજલી ગુપ્તાએ તેના ત્રણ સુપિરિયર વિરુદ્ધ જાતીય સતામણીની ફરિયાદ કરી તો અંજલીને જ કોર્ટમાર્શલ કરવામાં આવી.

વરસ બાદ ત્રણ ટ્રેઈની સ્ત્રીઓને પણ જાતીય સતામણીની ફરિયાદ કરવા બદલ કાઢી મૂકવામાં આવી હતી. એક તો આવી ફરિયાદ કરવાની હોય છે તો પણ પુરુષોને જ. દરેક જગ્યાએ પુરુષો જ સત્તા પર હોય છે જેમને જાતીય સતામણી સમસ્યા લાગતી નથી. કેપીએમજી જેવી મોટી ઑડિટ સંસ્થામાં પણ એક મોટા હોદ્દા પર કામ કરતી સ્ત્રીએ પોતાના સહકાર્યકર વિરુદ્ધ ફરિયાદ કરી તો તેને નોકરીમાંથી રાજીનામું આપવાની ફરજ પાડવામાં આવી હતી.

જેટલા પણ જાતીય સતામણીના કેસ થયા છે તેમાં ભાગ્યે જ કોઈ પુરુષને સજા થઈ છે, કારણ કે તેમાં કોઈ પુરાવા સ્ત્રી પાસે હોતા નથી. સ્ત્રી ખોટી ફરિયાદ કરે છે તે કહેનારે હકિકત જોવી જોઈએ કે ફરિયાદ કરનાર સ્ત્રીએ ત્યારબાદ અનેક કિંમત ચૂકવવી પડતી હોય છે, જ્યારે પુરુષને કોઈ જ કિંમત ચૂકવવાની હોતી નથી.

પુરુષપ્રધાન સમાજમાં આજે સફળ અને બૅન્ક બેલેન્સ ધરાવતી સ્ત્રીઓ બોલી શકે છે, પણ ગરીબ અને સામાન્ય સ્ત્રીઓ તો બોલી પણ શકતી નથી. મીટુ કેમ્પઈન બાદ ફક્ત થોડી ઘણી સ્ત્રીઓએ બોલવાની હિંમત કરી પણ તેમના ય અવાજ સ્થાપિત હિતો દ્વારા દબાવી દેવામાં આવે છે.

અઢારમી સદીમાં લગભગ ૧૮૬૦ની આસપાસ કોલકાત્તાના ઠાકુરબારીની જોરાસાંકોની હવેલીમાં ઈતિહાસ રચાવા જઈ રહ્યો હતો. જ્યાં સૂરજ કે હવાની લહેરખીઓ પણ ઘરના મોભી પુરુષોને પૂછ્યા વિના આવન જાવન કરી ન શકે. ત્યાંથી એક શ્યામ પાતળી યુવતી ચાલીને વરંડાઓ પાર કરતી બહાર પોર્ચમાં ઊભી રાખેલી ઘોડાગાડીમાં પતિની બાજુમાં બેસે છે. આખા ઘરની સ્ત્રીઓ પરદાની આડશે સ્ત્રીને અચરજભરી જતી જોઈ રહે છે. બહારની ઓફિસના માણસો પણ પ્રથમવાર ટાગોર કુટુંબની કોઈ સ્ત્રીનો ચહેરો જોઈ રહ્યા હતા. ઘોડાગાડી કોલકાત્તાના બંદર તરફ હંકારી દેવામાં આવે છે કે તરત જ એક પાલખી નીકળીને કલકત્તાની સાંકડી ગલીઓમાં થતી ગંગા તરફ પ્રયાણ કરે છે. ટાગોર કુટુંબમાં કોઈ સ્ત્રી ઘરની બહાર જાય તો પાલખીમાં જ જાય. ગંગામાં ન્હાવા જાય તો પણ પાલખી આખી નદીમાં ડબોળવામાં આવે પણ કોઈ સ્ત્રી બહાર રસ્તા પર પગ ન મૂકે. પાલખીમાં બહાર નીકળેલી શારદાદેવી રવીન્દ્રનાથની માતા છે અને પેલી શ્યામ સ્ત્રી જ્ઞાનનંદિની રવીન્દ્રનાથની મોટી ભાભી છે. શ્યામ હોવાને કારણે તેની સાસુને કે ઘરની સ્ત્રીઓને તે રૂપાળી નથી લાગતી. ઘરની સ્ત્રીઓમાં તે આવકાર્ય નથી. જ્યારે તેના પતિ સત્યેન્દ્રનાથને તેના રૂપમાં નહીં પણ નીડર વ્યક્તિત્વમાં રસ છે.

એકબાજુ જ્ઞાનનંદિની પતિ સત્યેન્દ્રનાથની પ્રેરણાથી પોતાના વ્યક્તિત્વનો સ્વીકાર કરી રહી હતી. તો બીજી તરફ છ વરસની ઉંમરથી જે પતિને દેવની જેમ પૂજતી હતી તેમના દંભને સ્વીકારવાની હિંમત નહોતી શારદાદેવીમાં. સત્યેન્દ્રનાથે સદીઓની પરંપરા તોડી પત્ની જ્ઞાનનંદિનીમાં બહાર નીકળીને દુનિયાને જોવાની, અનુભવવાની આશા જગાડી. એટલું જ નહીં તેને સ્વતંત્ર વ્યક્તિ તરીકે વિકસવા માટેનું આકાશ પૂરું પાડ્યું. જ્યારે સુધારા માટે બ્રહ્મો સમાજનો દેવર્ષિનો ખિતાબ મેળવેલા દેવેન્દ્રનાથે ઘરની સ્ત્રીઓના ઉત્કર્ષ માટે ક્યારેય કોઈ વિચાર નહોતો કર્યો. સ્ત્રીના વ્યક્તિત્વના સાહિત્યના રચનાર કવિ, લેખક રવીન્દ્રનાથ ટાગોરને પોતાની ૧૩ વરસની દીકરીના લગ્નની ચિંતા થતી હતી એ જાણીને નવાઈ લાગે. અરુણા ચક્રવર્તીની જોરાસાંકો નવલકથામાં ટાગોર કુટુંબનો ઈતિહાસ મંડાયો છે. જોરાસાંકો ફરીથી વાંચતા વિચાર આવ્યો કે પુરુષોએ જ સ્ત્રીને અજ્ઞાનના અંધકારમાં રાખી અને પુરુષોએ જ તેને મુક્તિની હકદાર હોવાનો અહેસાસ કરાવ્યો. સત્યેન્દ્રનાથ પછી નાના ભાઈઓ જ્યોતિન્દ્રનાથ, રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે પણ સ્ત્રીને વ્યક્તિ તરીકે જ જોઈ. રાજા રામમોહનરાયથી લઈને જ્યોતિબા ફુલે, નર્મદ, ગાંધીજી, નહેરુ, દર્શક વગેરે અનેક પુરુષોએ સ્ત્રીઓના વ્યક્તિત્વનો આદર કર્યો અને તેનો અહેસાસ પણ તેમને કરાવ્યો. તે છતાં એકવીસમી સદીમાં ય સ્ત્રીને પોતાનું વ્યક્તિત્વ હોઈ શકે તેની કલ્પના કદાચ આજની નારીમાં પણ છે કે નહીં તે વિચારવું પડે. 

પિતૃસત્તાક સમાજ વ્યવસ્થાને આપણે સતત દોષી ઠેરવીએ છીએ પણ તેની સામે પુરુષોએ જ સ્ત્રીને વ્યક્તિત્વનો અહેસાસ કરાવ્યો હોય તેવા પણ દાખલા છે. તેને નજરઅંદાજ કેમ કરી શકાય. સાથે જ વિચાર આવ્યો કે આજનો પુરુષ શું વિચારે છે ? સ્ત્રીને ખુલ્લુ આકાશ આપી શકે છે ? સમાજના પુરુષો શું વિચારે છે એ જાણવું આજે ઘણું સરળ છે. સોશ્યલ મીડિયામાં એકવાર પ્રશ્ર્ન પૂછ્યો કે શું પુરુષોને સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ ધરાવતી સ્ત્રી ગમે છે ? લગભગ સાઈઠેક જણાએ ઉત્તર આપ્યા ખૂબ પ્રામાણિકતાથી કે હા તેમને સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ ધરાવતી બુદ્ધિશાળી સ્ત્રી ગમે છે જરૂર પણ તેવી સ્ત્રી પત્ની તરીકે તેઓ ક્યારેય સ્વીકારી નથી શકતા. એક પુરુષે એમ પણ લખ્યું કે એવી સ્ત્રી હરીફ તરીકે પણ આવકાર્ય છે પણ પત્ની તરીકે નહી. એમાં ફક્ત ત્રણ જ સ્ત્રીઓ હતી. એમના જવાબ હતા કે દરેક પુરુષો એવા નથી હોતા. તેમાં અપવાદ હોય છે. આ લખનાર પણ એવું જ માને છે. આમ તો આ વાતમાં કશું જ નવું નથી, દરેક પુરુષો અને સ્ત્રીઓ આ બાબત જાણે છે. આ પરિસ્થિતિને તેમણે સ્વીકારી પણ લીધી છે કે સમાજમાં આમ જ હોય. શું કામ ? કારણ કે ઘરેડ આપણને પસંદ છે. નવો રસ્તો બનાવવામાં જે પરિશ્રમ લાગે તેના કરતાં જે રસ્તો છે તેના પર ચાલવું સાવ સરળ છે. વળી સત્તા પણ હાથમાં જતી રહે એવો ભય પણ લાગે. એટલે જે ચાલતું આવે છે એમાં ફેરફાર કરવાનું આપણે ટાળીએ છીએ. અહીં બન્ને જાતિને ઘરેડને ન તોડવામાં સલામતીનો અહેસાસ થાય છે. બદલાયેલી પરિસ્થિતિને સ્વીકારવાની તૈયારી દરેકની હોતી નથી. તેમાં પણ સ્ત્રી અને પુરુષના કોઈપણ સંબંધો બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ હોતા નથી. કેટલોક ગ્રે એરિયા હોય જ છે. અને તે સંવેદનાઓનું, સંબંધોનું ને સત્તાનું રાજકારણ હોય છે.

એટલે જ આગવું વ્યક્તિત્વ ધરાવતી સ્ત્રી વિશે જે જવાબ મળ્યા તે પુરુષોએ જ આપ્યા. એમાંથી તારણ કાઢી શકાય કે -

૧. સ્વતંત્રતા આપવા માટે સ્વતંત્ર બનવું પડે છે. ગુલામ કેવી રીતે કોઈને સ્વતંત્રતા આપી શકે ? પુરુષ પોતે જ ડિપેન્ડટ છે તો એ કેવી રીતે સ્ત્રીને સ્વતંત્રતા આપે. આમ એક માનસિકતાની શૃંખલા રચાય છે. ૨. જે પુરુષ પોતે ભયભીત છે, અસલામતીનો અહેસાસ કરે છે તે સ્ત્રીના મુક્તિના અહેસાસને પચાવી નહિ શકે. એટલે પિતા તરીકે, ભાઈ તરીકે, સમાજ તરીકે પિતૃસત્તાક માનસિકતા પ્રવર્તે છે. પણ તો પછી સ્ત્રીઓ કેમ તેનો વિરોધ જાતે નથી કરતી? એવો સવાલ જરૂર ઉદ્ભવે..જવાબ છે કે સ્ત્રીને વિચારવાની આદત પાડવામાં જ નથી આવતી. એટલે જ જે પુરુષો સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ ધરાવે છે તે સ્ત્રીઓને સ્વતંત્ર વિચાર કરવાનો અવકાશ ઊભો કરી આપે છે. આજે મોટાભાગની સ્ત્રીઓ ભણે છે. પણ તેઓ કારકિર્દી બનાવવી કે નહીં અથવા બહાર જઈને કામ કરવું કે નહીં તેનો આધાર પતિની ઈચ્છા પર રાખે છે. પુરુષને શું ગમશે નહીં ગમે એ કેન્દ્રની આસપાસ જ તેનું જીવન જીવાય એવી સમજ ગળથૂથીમાંથી માતાપિતા અને સમાજમાંથી મળે છે. એક ભય સતત તેના મનમાં બેસાડવામાં આવે છે કે સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ ધરાવનાર સ્ત્રીને કોઈ પુરુષ નહીં સ્વીકારે. પછી તે પિતા હોય, ભાઈ હોય કે પતિ હોય. પણ મારું માનવું છે કે જે સ્ત્રી પોતાનું આગવું વ્યક્તિત્વ ઘડે છે તેને એવો પુરુષ પણ મળી જ રહે છે જે તેના વિચારોનો આદર કરતો હોય. પરંતુ, દરેક સ્વતંત્રતાની કિંમત હોય છે. કોઈપણ બાબત મફતમાં નથી મળતી. પુરુષપ્રધાન સમાજ હોવા છતાં આસપાસ નજર કરીએ તો સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ ધરાવતી સ્ત્રીઓ સફળ લગ્નજીવન કે પુરુષો સાથે સંતુષ્ટ સંબંધો ધરાવતી હોય છે.

બીજી બાબત એ જણાય છે કે પૌરુષીય તત્ત્વ જ સ્ત્રીને આકર્ષે છે. એ નિયમમાં ક્યારેય ફેરફાર આવી શકે નહીં. પુરુષ એટલે જે પોતાના વિચારોના સમર્થન સાથે અડગ ઊભો હોય. જે અગ્રેસિવ હોય. ઈન્ડિપેન્ડટ એટલે કે સ્વતંત્ર મિજાજ ધરાવતો હોય. સત્તાની હરીફાઈમાં ન હોય. પણ તેનું પોતાનું વિશ્ર્વ હોય. એવો પુરુષ જ આગવું વ્યક્તિત્વ ધરાવતી સ્ત્રીનો આદર કરી શકે. તેને પરંપરિત સમર્પિત વિચારધારાવાળી સ્ત્રી પ્રત્યે આકર્ષણ નહીં થાય. જાતિ લિંગ દ્વારા નક્કી નથી થતી. તે સ્વભાવ હોય છે. સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ ધરાવતી સ્ત્રીઓને પૌરુષીય કહેવાનું ચલણ જાણીતું જ છે. પરંપરિત સ્ત્રી પણ સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ ધરાવતી સ્ત્રીને સ્વીકારી નહીં શકે કારણ કે તેમને લાગે છે કે પુરુષને જ ફક્ત દરેક અધિકાર હોય છે. સ્ત્રીઓએ અમુક મર્યાદાથી બહાર જવું તે પાપ છે. પાપ પૂણ્ય, પવિત્ર અપવિત્રની માનસિકતા સ્ત્રીઓના ડીએનએમાં પહોંચી ગઈ છે.

પુરુષપ્રધાન માનસિકતા માટે ફક્ત પુરુષને જવાબદાર ઠેરવી ન શકાય. બંધનો પુરુષોને પણ નડે છે એ સમજી શકે એટલો બુદ્ધિશાળી તે છે. મેરી કોમનો પતિ ખરો પુરુષ છે જે બાળકો સાચવીને પોતાની પત્નીને બોક્સિંગની કોમ્પિટિશન જીતવા મોકલી શકે છે. બહાર જઈને કોઈપણ કામ કરવા સહેલા નથી એ દરેક પુરુષ જાણે છે. જો સ્ત્રીનું પોતાનું આગવું વ્યક્તિત્વ હોય તો તે કોઈના આદરની મોહતાજ નથી હોતી. પરણવા માટે સુંદર, ગોરી , દેખાવડી, ઘરરખ્ખુ છોકરીની જાહેરાત ખરો પુરુષ આપી શકતો નથી. કે ન તો એવી જાહેરાતો સાચા અર્થમાં સુંદર વ્યક્તિત્વ ધરાવતી સ્ત્રી વાંચે છે કે ન તો એવા પુરુષને તે પરણવા માગે છે.

અઢારમી સદી હોય કે એકવીસમી સદી હોય ખરા અર્થમાં પૌરુષત્વ હોય એવા પુરુષોની પસંદગી પણ આગવી જ હોવાની. અઢારમી સદીમાં પુરુષોને પણ પસંદગીનો અવકાશ નહોતો. બાળલગ્ન કરી દેવામાં આવતા. વળી તેમની અને પત્ની વચ્ચે ઉંમરનો તફાવત પણ ખાસ્સો રહેતો એટલે જે વ્યક્તિ સાથે પરણ્યા હોય તેના વ્યક્તિત્વને ઘડવાનો અવકાશ અથવા તેમને અંધારામાં જ રાખવાની પસંદગી હતી. પરંપરિત પુરુષ સ્ત્રીને ગુલામ, દાસી તરીકે અને સ્વતંત્ર પુરુષ સ્ત્રીને સખી, જીવનસાથી તરીકે પ્રેમ કરી મુક્ત આકાશ આપી શકતો. સત્યેન્દ્રનાથને તેના પિતા દેબેન્દ્રનાથે સલાહ આપેલી કે જ્યાં સુધી તેની પત્ની બાળકીમાંથી સ્ત્રી ન બને ત્યાં સુધી શરીરસંબંધ બાંધતો નહીં. આમ આંશિક સમજદારી ત્યારે પણ કેટલાક પુરુષોમાં હતી.

આજે પણ એ જ આંશિક સ્વતંત્રતા આપવાની પરંપરા પરંપરિત પિતૃસત્તાક માનસિકતા ધરાવતાં પુરુષોમાં જોવા મળી રહી છે. જીન્સ, ટીશર્ટ પહેરી શકે, સ્માર્ટ ફોન વાપરી શકે, જમવા માટે કઈ રેસ્ટોરન્ટમાં જવું કે ફરવા માટે ક્યાં હિલ સ્ટેશને જવું એ નક્કી કરી શકે, બપોરે કિટ્ટી પાર્ટીમાં જઈ શકે એટલી આંશિક સ્વતંત્રતા ભોગવતી સ્ત્રી પુરુષને સ્વીકાર્ય છે. પોતે બહાર કારકિર્દી બનાવવી કે નહીં? પતિ ઘરમાં હોય ત્યારે એકલા પોતાના મિત્રો સાથે બહાર જવું કે? પોતાના દરેક નિર્ણયો જાતે લેવા જેટલી સ્વતંત્રતા ધરાવતી સ્ત્રી મોટાભાગના પુરુષને સ્વીકાર્ય નથી. આ માનસિકતામાં પુરુષ એકમાત્ર દોષી છે એવું માનતી નથી. પુરુષની માનસિકતામાં સહભાગી થતી શિક્ષિત સ્ત્રી પણ એટલી જ દોષી હોઈ શકે.