Divyasha Doshi

ઈન્ટ્રો - બદલાતા સમય સાથે આજે સ્ત્રીઓએ પોતાની જાતનો સ્વીકાર કરવાની જરૂર છે. પછી તમે શ્યામ હો કે જાડા હો કે બટકા હો કે લાંબા જ કેમ ન હો


વળી પાછી ફેરનેસ ક્રીમ અંગે ચર્ચાઓ શરૂ થઈ છે. આજના ટેક્નોલોજીના યુગમાં પણ છોકરીનો દેખાવ જ નહીં તેનો રંગ પણ તેની યોગ્યતા-અયોગ્યતા નક્કી કરતી હોય છે. અભિનેતા અભય દેઓલે કહ્યું કે કોઈપણ સેલિબ્રિટીએ ફેરનેસ ક્રીમની જાહેરાતમાં કામ ન કરવું જોઈએ. વાચકોને ખ્યાલ જ હશે કે અનેક અભિનેતા અને અભિનેત્રીઓ ફેરનેસ ક્રીમની જાહેરાતમાં ભાગ લેતી હોય છે.  કોઈપણ સ્ત્રીઓ ફુલ લેન્ગ્થ મિરર એટલે કે આયના સામે આવીને ઊભી રહે એટલે પોતાને આગળ-પાછળ અને ઉપર-નીચે-આડી-અવળી થઈને ચોક્કસ જ જોઈ લેશે. સ્ત્રીઓ આમ આયનાની સામે ઊભી રહીને શું જોતા હોઈએ છીએ? તેમાં પણ બે-ચાર સ્ત્રીઓ સાથે ઊભી હોય તો પોતાને આયનામાં જોતાં બીજી સ્ત્રીઓ સાથે તરત જ પોતાની સરખામણી કરશે. ચહેરો, વાળ, સ્તન, કમર, પેટ, નિતંબ, પગ અને ઊંચાઈ અંગે પણ પોતાને જ ખૂબ ક્રિટિકલી જોશે.
આયનામાં જોતાં દરેક સ્ત્રી વિચારતી હોય છે કે મારું પેટ કેટલું ઓછું હોય તો સારું લાગે? થોડીક વધુ ઊંચાઈ હોય તો વધુ સારું લાગે કે પછી વાળ થોડા લાંબા કે ટૂંકા હોવા જોઈએ. નિતંબ થોડા ભરાવદાર છે કે નહીં? પગ વધુ જાડા તો નથી લાગતાને? ચહેરા પર કરચલીઓ, ડાઘાતો નથીને? ત્વચા થોડી ખૂલતી હોય તો સારું? બજારમાં કેટકેટલી ક્રીમ મળતી હોય છે. આપણે આપણી જાતને જ જો નહીં સ્વીકારીએ તો બીજા આપણને કેવી રીતે જેવા છીએ તેવા સ્વીકારે. બજારમાં મળતી અનેક જાતની ક્રીમ કેમ લાખો રૂપિયાનો વકરો કરે છે? કારણ કે આપણે તેને ખરીદીએ છીએ. શા માટે દરેક રીતે આપણે બીજાના આંકેલા ધોરણે પાર ઊતરવાની ઈચ્છા રાખવી જોઈએ? આપણને આપણામાં વિશ્ર્વાસ ન હોવાને કારણે સતત કહેતા હોઈએ છીએ કે થોડુંક ડાયેટિંગ કરું કે થોડીક કસરત કરી લઉં તો વધુ સારી દેખાઉં. સ્વાસ્થ્ય માટે દરકાર કરવી અને દેખાવ માટે દરકાર કરવી તે બન્ને અલગ બાબત છે. અભય દેઓલ જ નહીં નંદિતા દાસ પણ ફેરનેસ ક્રીમ સામે વરસોથી ઝુંબેશ ચલાવી રહી છે. ગયા વરસથી રાજ્યસભા અને લોકસભામાં પણ ફેરનેસ ક્રીમને બૅન કરવા માટેની ચળવળ કેટલાક લોકો ચલાવી રહ્યા છે.
શ્યામવર્ણની છોકરી સફળ ન થઈ શકે કે તેના લગ્ન ન થાય તેવું દર્શાવતી જાહેરાતો સમાજમાં ખોટાં ધોરણોને બહાલી આપતી હોય છે. દરેક વ્યક્તિ અલગ હોય છે. વળી પુરુષોને માટે તો ફેરનેસ ક્રીમની જાહેરાતો હમણાં થોડો સમયથી આવવા લાગી, પરંતુ પુરુષના દેખાવ માટે કોઈ ધારાધોરણ હોતા નથી. તેમના દેખાવ માટે ધારાધોરણ હોવા જોઈએ એવું કહેવાનો મતલબ નથી. એવું થવું પણ ન જોઈએ. તો પછી સ્ત્રીઓના દેખાવ માટે શા માટે આગ્રહ સેવવામાં આવે છે? સમાજને બદલવા માટે જરૂરી છે કે આપણી જાતને બદલીએ. ક્યારેય પુરુષો આયનામાં જોઈને પોતાના દેખાવને વખોડતા નથી. આપણી આસપાસ જોઈશું તો પુરુષોના દેખાવમાં પરફેકશન હોતું નથી. તેની સામે આપણને કોઈ વાંધો પણ હોતો નથી, પણ સ્ત્રીને પોતાના દેખાવ માટે એટલો અસંતોષ હોય છે કે તેને માટે એ સર્જરી કરાવતાં પણ અચકાતી નથી.
સુંદર દેખાવા માટે હજારો રૂપિયા બ્યુટીપાર્લરમાં અને સૌંદર્ય પ્રસાધનોમાં આપણે વાપરીએ છીએ, કારણ કે આપણને હિરોઈનો કે મોડેલ જેટલા ગ્લેમર્સ દેખાવું હોય છે. સતત આપણી ટીકા કરતા આપણે આપણામાંથી ક્યારે વિશ્ર્વાસ ખોઈ બેસીએ છીએ તેનો ખ્યાલ પણ નથી આવતો. આવી માનસિકતાને પોષવાનું બંધ કરીશું તો સમાજની માનસિકતાય બદલાશે. સુંદરતાની વ્યાખ્યા આપણે જ ઘડવાની છે. ગોરા હોવું કે પાતળા હોવું કે જાડા હોવું મહત્ત્વનું નથી. મહત્ત્વનું છે આપણે કેટલી સારી રીતે જીવીએ છીએ.
બીજું ન કરી શકીએ તો એટલું જરૂર કરી શકીએ કે આપણે આપણી જાતને અને બીજી મહિલાઓને દેખાવ સંબંધે વખોડવાનું બંધ કરીએ. દેખાવ કરતાંય મહત્ત્વનું છે જીવન જે ગૌરવભેર, સ્વાભિમાનપૂર્વક જિવાતું હોય. જાગ્યા ત્યારથી સવાર. આપણી દીકરીઓમાં પણ આ વિચાર રોપીને આવનારા ભવિષ્યને બદલી શકીએ. આપણી જાતને દેખાવથી હીન માનવાનું ટાળી શકીએ. સ્વસ્થ તન અને મન જીવનને સુંદરતા બક્ષે છે એ સત્યને ન વીસરીએ. બાહ્ય દેખાવ બદલાતો હોય છે. ખતમ થતો હોય છે. તેને વધુ મહત્ત્વ આપવાની જરૂર નથી. 

ઈન્ટ્રો - દિલ્હીની રહેવાશી પલ્લવી ફોજદારે બાઈક પર દુનિયાના સૌથી ઊંચા મોટરેબલ  પાસ પર પ્રથમ મહિલા તરીકે બાઈક ચલાવવાનો રેકોર્ડ નોંધાવેલો છે. પ૦૦૦ હજાર મીટરની ઊંચાઈના ૧૬ પાસ પર એકલપંડે બાઈક ચલાવવાનો રેકોર્ડ પણ તેના નામે નોંધાયેલો છે.

૩૫ વર્ષીય પલ્લવી પોતાના બે નાના બાળકોને ઘરેથી કહીને નીકળી હતી કે મમ્મી કદાચ પાછી ન પણ આવે અને જો પાછી આવી તો ઘણું મોટું કામ કરીને પાછી આવશે. જેને માટે તમે ગર્વ લઈ શકશો. આવું બાળકોને કહીને ૨૦૧૫ના સપ્ટેબર મહિનામાં તે માના પાસ જવા માટે નીકળી પડી હતી. ઉત્તરાખંડમાં તિબેટની બોર્ડર પાસે ૧૮૪૯૭ ફીટની ઊંચાઈ પર આવેલા માના પાસ પર પહેલી મહિલા મોટરબાઈક પર પ્રવાસ કરવાનો રેકોર્ડ નોંધાવી બાળકોને સાહસકથા કહેવા પાછી આવી. આ પ્રવાસ સૌથી ઊંચાઈ પર હતો એટલું જ નહીં તે ખૂબ જોખમી પણ ગણાય છે.  નાના બાળકોને મૂકીને આવું જોખમ ખેડવા જવાની હિંમત પલ્લવીમાં કેવી રીતે આવી એ સવાલના જવાબમાં તે કહે છે કે આ મારો શોખ નથી પણ મારું ઝનૂન છે.
 જો પુરુષ આ રીતે કોઈ સાહસ કરે તો તેનો સહજતાથી આપણે ત્યાં સ્વીકાર કરવામાં આવે છે. બાઈક ચલાવવું એ સ્ત્રીઓનું કામ નથી એ માનસિકતાનો પણ હું સતત સામનો કરતી આવી છું. જેમ જેમ વિરોધ વધતો જતો તેમ તેમ મારામાં સાહસ કરવાનું ઝનૂન પણ વધતું જતું. સમાજ શું કામ નક્કી કરે કે સ્ત્રીએ શું કરવું કે ન કરવું. મારે જીવનમાં શું કરવું કે ન કરવું તેનો અધિકાર મેં બીજાને આપ્યો નથી. દરેક વખતે છોકરી જ લગ્ન બાદ કોમ્પ્રોમાઈઝ કરે તે ક્યાંનો ન્યાય છે? પલ્લવીએ જે પાસ પર રેકોર્ડ નોંધાવ્યો ત્યાં પહોંચતા અનેક બાઈકરોએ જીવ ગુમાવ્યા છે. એક તો પહાડની ઊંચાઈ, ઓક્સિજનની માત્રા ઓછી હોય એટલે મગજ બહેર મારે, કોઈ નિર્ણય લેવો અઘરો પડે તેમાં હવામાનમાં સતત પલટાઓ આવ્યા કરતા હોય. કાતિલ ઠંડા પવનો, બરફની વર્ષા વગેરે સામે એકલેહાથે ટકી રહેવું સહેલું નથી હોતું.
તો પછી પલ્લવી બીજા બાઈકરોની સાથે કેમ નથી જતી? સવાલ સાંભળતા જ પલ્લવીનો જવાબ સાંભળવા મળે છે કે ટોળાંમાં તમે ખોવાઈ જાઓ, તમારી ઓળખ ન રહે. અને જોખમ તો એકલા જ ખેડાય તે ટોળાંમાં શક્ય ન બને. પલ્લવીએ ત્યારબાદ લદ્દાખની ટ્રીપ કરી તેમાં પાંચ હજાર મીટરના ૧૬ પાસની સફર કરી હોય તેવી પહેલી મહિલા બનવાનો રેકોર્ડ પણ લિમકા બુક ઓફ રેકોર્ડ્સમાં તેના નામે નોંધાયો. નારીરત્નનો એવોર્ડ પણ આ વરસે તેને રાષ્ટ્રપતિના હાથે મળ્યો છે. પલ્લવીનો પતિ આર્મીમાં હોવાને લીધે તેની સાહસવૃત્તિને સારી રીતે સમજે છે એટલું જ નહીં તેને માનસિક રીતે સ્ટ્રોન્ગ રહેવા માટે સતત પ્રેરણા આપે છે. એ જ્યારે લાંબી મુસાફરીએ જાય ત્યારે બાળકોની જવાબદારી સુપેરે સંભાળે છે. પલ્લવી કહે છે કે તે ખરા અર્થમાં તેનો જીવનસાથી છે.
બાઈક પર આટલી લાંબી મુસાફરી કરવાનું કારણ શું? અને તેનો ખર્ચો તે કઈ રીતે કાઢે છે? મારા માટે બાઈક પર લાંબી મુસાફરીએ જવું એ એક જાતનું મેડિટેશન છે. તેમાં પણ હિમાલયના પહાડો મને ખૂબ ગમે છે. એકલા જવાનું પણ મેં એટલે પસંદ કર્યું કે મોટાભાગના ગ્રુપ પુરુષ બાઈકરોના હોય છે. પુરુષોની સાથે પ્રવાસ કરો તો બધા નિર્ણયો એ લોકો જ લેતા હોય છે. સ્ત્રી તરીકે તમને તેઓ સાચવતા હોય છે. સ્ત્રી શક્તિ ગણાય છે અને ગમે તે સંજોગોમાં પોતાની જવાબદારી ઉપાડી શકે છે. મારામાં એક બળવાખોર સ્ત્રી છે કદાચ તેને કારણે જ મેં જુદો રસ્તો પસંદ કર્યો છે. બીજું એ કે મારા ઝનૂનને પોષવા માટે હું કામ કરું છું. વ્યવસાયે હું ફેશન ડિઝાઈનર, જ્વેલરી ડિઝાઈનર છું. અને હવે ઝેન થેરેપિસ્ટ પણ છું. લખનૌમાં મારી દુકાન છે. જ્યારે હું કમાણી કરીને પૈસા ભેગા કરી લઉં કે બાઈક લઈને ઉપડી જાઉં છું.
એકલા આટલી લાંબી મુસાફરીમાં સ્ત્રી તરીકે ક્યારેય ભય લાગ્યો છે ખરો? પલ્લવી કહે છે કે ના જરાય નહીં. ખરું કહું તો મને ક્યારેય મુસાફરીમાં ખરાબ અનુભવ નથી થયો. ભારતના લોકો ઘણા સારા છે. તેમાં પણ એકલી સ્ત્રીને મદદરૂપ પણ બને છે. તે છતાં એક સ્ત્રી તરીકે હું ચોક્કસ રહું છું. મુસાફરીમાં મારી પાસે સ્લીપિંગ બેગ અને કપડાં સિવાય  ફર્સ્ટ એઈડ, મશીન રિપેરનો સામાન અને જીપીએસ હોય જ છે. કારણ કે એકલા મુસાફરી કરવાની હોય ત્યારે ગમે તે પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવા માટે તૈયારી રાખવી જ પડે છે. જીવનમાં દરેક પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવા માટે સ્ત્રીએ તૈયાર રહેવું જોઈએ. બીજા પર નિર્ભર રહીને ક્યારેય તમે સફળ થઈ શકતા નથી.

ઈન્ટ્રો-  સુનીલ કુલકર્ણી નામના શખ્સની કલ્ટ એટલે કે શીફુ સંસ્કૃતિ નામે એક પંથ ઊભો કરીને કેટલાય યુવાનોને ગેરમાર્ગે દોરવા માટે ધરપકડ કરવામાં આવી. કલ્ટ કે સંપ્રદાય કે જૂથની રચના વિશે કેટલીક વાત


હજી ગયા અઠવાડિયે સુનીલ કુલકર્ણી નામની વ્યક્તિની  મુંબઈના બાંદ્રા ખાતેના તેના ભાડે લીધેલા ફ્લેટમાંથી ધરપકડ થઈ. તેણે ફેસબુક પર શીફુ સંસ્કૃતિ નામે એક પંથ ઊભો કર્યો હતો. ટ્વિટર પર અને ફેસબુક પર તેના ૫૦૦૦ જેટલા ફોલોઅર હતા. મોટાભાગના ફોલોઅર યુવાનો જ હતા. શીફુ સંસ્કૃતિ દ્વારા તે તમારી અંદર રહેલાં અનેક બંધનોથી મુક્ત કરવાની દૃષ્ટિ આપવાની વાત કરતો હતો. એવી દૃષ્ટિ આપતો હતો કે તમે નગ્ન સત્ય જોઈ શકો. તે માટે જરૂરી હોય છે કે તમે તમારા શરીરને પણ નગ્ન કરીને જુઓ. વગેરે વગરે વાચકોને યાદ હોય તો ઓશો રજનીશના આશ્રમમાં ફ્રી સેક્સની વાત ચર્ચામાં હતી. સેક્સ સંબંધે સમાજમાં દંભ અને ઢાંકપિછોડો થતો હોવાથી લોકોને તેમાં ખૂબ રસ પડે છે. જો કે સુનીલ કુલકર્ણીએ એક અખબારને આપેલી મુલાકાતમાં એમ કહ્યું હતું કે શીફુ સનકૃતિ(એ સન+કૃતિ સ્પેલિંગ લખે છે) એ કોઈ પંથ નથી. શીફુ એટલે ગુરુ હું હું દરેક ઉંમરની વ્યક્તિઓને તેમના ઈમોશનલ સમસ્યાઓનો ઉકેલ મેળવવામાં મદદરૂપ બનું છું. હું સાયલોજિસ્ટની જેમ તેમને સલાહ આપું છું. કોઈ દવા નથી આપતો.
ખેર, પણ આ સલાહને કારણે બે કુટુંબની છોકરીઓ ઘર છોડીને જતી રહી છે. તેઓ સુનીલ કુલકર્ણીની દોરવણી હેઠળ ખોટા રસ્તે જઈ રહી હોવાનો આરોપ પણ છે. જ્યારે પેલી છોકરીઓએ કહ્યું કે અમે માતાપિતાની ઘરેલું હિંસાનો શિકાર બન્યાં છીએ. એટલે ઘર છોડીને ગયા છીએ. સાચું-ખોટું રામ જાણે, પરંતુ આ રીતે નવા નવા ગુરુઓ સંપ્રદાયો અને પંથ ઊભા કરીને લોકોને છેતરી શકતા હોય છે. આસારામબાપુનો કિસ્સો હજી ભૂલી જવાય એટલો જૂનો નથી થયો.
શા માટે લોકો કોઈ રાજકીય કે ધાર્મિક જૂથ, સંપ્રદાય કે પંથમાં જોડાય છે? એડવિન ફર્નહેમે અપ્લાઈડ બિહેવયરલ રિસર્ચ એસોસિએટસ નામે સાયકોલોજી ક્ધસલટન્સીની શરૂઆત કરી છે. સાયકોલોજી અને મૅનેજમેન્ટ અંગે તેણે અનેક અભ્યાસ પેપર લખ્યા છે. એડવિન કહે છે કે લોકો પોલિટિકલ કે ધાર્મિક કે સામાજિક જૂથમાં જોડાય છે કારણ કે તેમને આવા ગ્રુપમાં મિત્રો મળે છે, ઓળખ મળે છે, તમે કશુંક કોન્ટ્રિબ્યુટ એટલે કે આપી શકો છો તેવો અહેસાસ થાય છે. એડવિન તો કહે છે કે અલકાયદા,તાલિબાન, સોલાર ટેમ્પલ, બ્રાન્ચ  દ્રાવિડિયન જેવી અનેક સંસ્થાઓને પણ કલ્ટ કહી શકાય.
કલ્ટ શબ્દ સામાજિક જૂથો જે ધાર્મિક , રાજકીય, આધ્યાત્મિક કે પછી ફિલોસોફીકલ પણ હોઈ શકે, જે એક જ ધ્યેય, વિચાર હેઠળ ભેગા થાય અને પ્રવૃત્તિઓ કરે. એડવિન કહે છે કે આવા પંથ કે કલ્ટની કેટલીક ખાસયિત હોય છે. પછી તે કલ્ટ ધાર્મિક હોય, રાજકીય, સ્યુડો સાયકોલોજિકલ, સેલ્ફ હેલ્પ હોય કે જાતીયવાદના નામ હેઠળ હોય. આવા પંથ, સંપ્રદાય, જૂથની કેટલીક વિશેષતાઓનું લિસ્ટ આપ્યું છે તે અહીં મૂકું છું -

* પંથ કે વ્યક્તિ પરત્વેનું સંપૂર્ણ સમર્પણ-શ્રદ્ધા
* એ લોકો જાતને કે સમાજને બદલી નાખવાના કાર્યક્રમો ઘડે, જે દ્વારા તમારી વિચારધારા, વર્તન પર તેમનો કાબૂ રહે.
* એ પંથ કે જૂથમાં કે વ્યક્તિ માટે તમે ખાસ બની રહો તે માટે તમારી પરીક્ષા લેવાય. અનેક સ્તરે લોકોએ પોતાને પુરવાર કરવા પડે તો જ એમને કેટલીક ખાસ કામગીરી સોંપાય.
* માનસિક અને શારીરિક રીતે તમે એ પંથના કે જૂથના બની રહો તે માટેના પ્રયત્નો કરવામાં આવે.
* કલ્ટ કે પંથ દ્વારા દુનિયાને જોવાનો દૃષ્ટિકોણ બદલવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે. ટૂંકમાં બ્રેઈનવોશ કરવામાં આવે.
* જે તે પંથના નેતા કે ગુરુએ જે ધ્યેય નક્કી કર્યું હોય તેને પામવા માટે લોકોનો સતત દરેક રીતે ઉપયોગ કરવો. સતત મીટિંગ કરવી કે સત્સંગ રાખવો કે સતત લોકોને તે ધ્યેય પ્રત્યે દોરી જવા માટે પ્રેરક વચનો, ભાષણો રાખવા.
* કલ્ટને સક્રિય રાખવા માટે લોકો પર કાબૂ મેળવવા માટે જુદો ગણવેશ, જુદી પ્રક્રિયા કે પછી જુદી વર્તણૂક, જુદા નિયમો રાખવામાં આવે.

આવા જૂથ કે પંથમાં લશ્કરની જેમ તમને પહેલાં તોડવામાં આવે, ઘડવામાં આવે પછી તેમના જ નિયમો પ્રમાણે તમને નવેસરથી ઘડવામાં આવે. આવા જૂથમાં જોડાવામાં એક જાતનું ગૌરવ અનુભવાય તેવું વાતાવરણ ઊભું કરવામાં આવે છે. તમે કોઈ મોટું કામ કરવા જઈ રહ્યા છો, દુનિયા બદલવાની તમારી ફરજ છે એવું કંઈક માનવા માંડો ત્યારે જ તેમાં સક્રિય થઈ શકો છો. સાયન્ટોલોજી નામનો એક પંથ અમેરિકામાં સક્રિય છે. એ પંથમાં ટોમ ક્રુઝ જેવા અનેક નામાંકિત સેલિબ્રિટીઓ જોડાયા હતા. કહેવાય છે કે આ પંથને કારણે જ ટોમ ક્રુઝના લગ્નજીવનમાં ભંગાણ પડ્યું હતું. આ કલ્ટમાં જોડાનારાઓએ ઓન કેમેરામાં કહ્યું છે કે એકવાર એ પંથમાં જોડાવ એટલે તમારું બ્રેઈન વોશ કરીને તમારા સગાં સાથેના દરેક સંપર્ક તોડી નાખવાનું કહેવામાં આવે. તમને એકલા પાડી દેવામાં આવે. કેટલીય વ્યક્તિઓનું શોષણ કરવામાં આવ્યું હોવાનું પણ બહાર આવ્યું છે. શીફુ સંસ્કૃતિ કે સનકૃતિમાં પણ કહે છે કે તમને ફક્ત તમારી જાતને જોતા શીખવાડવામાં આવતું હતું. બીજો કશો વિચાર કરવાનો નહીં પહેલાં પોતાનો વિચાર કરો વગેરે.
માણસોને આમ પણ મળેલા જીવનનો અસંતોષ હોય છે. એ અસંતોષને પકડીને આવા પંથ  કે કલ્ટ તેમને સંતોષી થવાનો રસ્તો દેખાડે છે. આમપણ દરેક વ્યક્તિને સુખ, શાંતિ અને સમૃદ્ધિ જોઈતી હોય છે. તેની શોધમાં તે કોઈને કોઈ વ્યક્તિ કે પંથ સાથે જોડાય છે. ક્યારેક તે સાચી હોય તો ક્યારેક તે ખોટી ભ્રમણાઓને પોષે છે. આસારામબાપુ પાસે પણ લોકો એ જ આશાએ ગયા હતાને? અલ કાયદા કે આઈએસઆઈએસ પણ લોકોને જેહાદ કરવાનું કહે છે કારણ કે તેમને જન્નત મળે. જન્નતમાં સુખ, શાંતિ અને સમૃદ્ધિ મળે. તેમની વિચારસરણીને ન માનનારાઓ નાપાક ગણે. તેમને મારી નાખતા પણ તેઓ ખચકાય નહીં. આસારામબાપુ કોઈ બાળકીનું શોષણ કરતાં ય અચકાયા નહીં. આવા પંથ કે કલ્ટ તમને ગુનાહિતતાનો- પાપનો ડર બતાવીને પણ તાબામાં રાખે. ટૂંકમાં સામ,દામ અને દંડ દરેક માનસિકતાનો ઉપયોગ આવા કલ્ટગુરુઓ કરતાં હોય છે. સુનીલ કુલકર્ણી પણ કહે છે કે હું કોઈને જબરદસ્તીથી મારી પાસે આવવાનું કહેતો નથી. તેમને ઈમોશનલ તકલીફ હોય છે તેથી સલાહ લેવા આવે છે અને તેમને હું સાચો રસ્તો દર્શાવું છું. તેના પર ચાલવું કે ન ચાલવું તે એમની મરજી. કહે છે કે એની આડમાં સુનીલ અનેક બીજા ધંધા ચલાવતો હતો. આસારામજી અને બીજા બાપુઓ, ઓસામા બિન લાદેન હોય કે અન્ય નેતા કે ગુરુઓ પણ આવું કરતા હોય છે.
 જ્યારે તેમનો ભાંડો ફુટે ત્યારે જ એનું સત્ય સમજાય છે. બાકી નાના મોટા હજારો આવા કલ્ટ દુનિયામાં ચાલી રહ્યા છે. 

                         

પચાસ વરસ પહેલાં બોસ્ટન મેરેથોનમાં દોડેલી કેથરીને 17 એપ્રિલ 2017ના રોજ 70 વરસની ઉંંમરે ફરીથી એ જ મેરેથોન દોડીને ઈતિહાસ રચ્યો. 

                     

15 એપ્રિલ 2017ના રોજ દુનિયાની સૌથી વૃદ્ધ સ્ત્રી એમ્મા મોરાનો મૃત્યુ પામી. ૧૮૯૯માં જન્મેલી એમ્મા મોરાનોની ઉંમર હતી ૧૧૭ વરસ. તેમણે દુનિયામાં કેટલાય ચઢાવઉતાર જોયા હતા. એમ્માએ જેની સાથે લગ્ન કરવા હતા તે વ્યક્તિ પ્રથમ વિશ્ર્વયુદ્ધમાં મૃત્યુ પામી હતી. ત્યારબાદ તેને લગ્ન કરવામાં કોઈ રસ નહોતો પણ ૨૬ વરસે તેણે કમને લગ્ન કર્યાં. જોકે એમ્મા પોતાનું બાળક છ મહિનાની ઉંમરે મૃત્યુ પામ્યું ત્યારબાદ પતિથી છૂટી થઈ ગઈ હતી. બસ પછી તેણે આખી જિંદગી એકલા જ જીવન વિતાવ્યું. એમ્મા બાદ અત્યારે જમૈકાની વાયલેટ બ્રાઉન અને કેન્યાની એલિઝાબેથ ગાથોની પણ ૧૧૭ વરસના છે. આ સમાચાર વાંચી રહી હતી કે ખબર મળ્યા કે મુંબઈમાં સાન્તાક્રુઝમાં રહેતાં લક્ષ્મીબહેન દેઢિયા આ અખાત્રીજના દિવસે ૧૧૦ વરસની ઉજવણી કરશે.  સો વરસ પહેલાં બ્રિટિશરાજ અને ગાંધીયુગની અસરથી ભદ્ર અને શ્રીમંતવર્ગની બહેનો ઘરની સલામતી છોડીને સામાજિક ચળવળમાં ભાગ લેતી થઈ. બીજી તરફ સામાન્ય સમાજ હતો જે પોતાના જીવનનિર્વાહ માટે સખત મહેનત કરી રહ્યા હતા. સામાન્ય જનસમુદાયની સ્ત્રીઓ પણ સખત મહેનત કરતી પરંતુ તેમનું જીવન ફક્ત પોતાના કુટુંબ પુરતું મર્યાદિત રહેતું. સમાજમાં આવતા બદલાવમાં તેમનો સીધો ફાળો નહીંવત હોય અને બદલાવને મૂલવવાની સમજ પણ નહોય તે શક્ય છે. જો કે સમાજને ચલાવવા માટે આવી સ્ત્રીઓની પણ જરૂર હોય છે જે પ્રામાણિક, મહેનતુ નાગરિક સમાજ ઊભો કરે જેથી દેશનો આર્થિક વ્યવહાર પણ જળવાય. સો વરસ પહેલાંના સમાજનું ચિત્ર લક્ષ્મીબહેન જેવી વ્યક્તિઓને મળતા આપણી નજર સમક્ષ ઊભું થાય છે. જે આપણે સદંતર ભૂલી ગયા છીએ. લક્ષ્મીબહેન આંખમાં આંસુ સાથે દીકરા પ્રેમજી સામે જોઈને કહે છે કે આજે તેમની અને પૌત્રો પાસે પગમાં પહેરવાના પાંચ-છ જોડી જૂતાં જોઉં ત્યારે ૬૦ વરસ પહેલાં મારા બાળકોને ઉનાળાની ધગતી રેતીમાં ચપ્પલ વગર ચાલતા જોયા છે. જૂતાં એ સમયે ગરીબોની જરૂરિયાતોની યાદીમાં ક્યારેય નહોતા. એ સિવાય શાકભાજી-ફળ, ડોકટર-દવા અને ભણતર પણ ગ્રામ્ય પ્રજાની જરૂરિયાત નહોતા તે જાણવા  મળે છે.  સાન્તાક્રુઝમાં તેમના પુત્ર પ્રેમજીભાઈ દેઢિયાના ઘરે જ્યારે પહોંચી ત્યારે લક્ષ્મીબહેન પોતાના રૂમમાં પલંગ પર બેસીને સ્તુતિ-સ્તવન વાંચી રહ્યા હતા. મને જોઈને તેમણે વાંચવાના ચશ્માં કાઢીને જોવાના ચશ્માં પહેર્યાં. તેમને પૂછ્યું કે તમે ભણ્યા છો? તો કહે ના. તેમના પુત્ર પ્રેમજીભાઈએ વાતનો દોર હાથમાં લેતા કહ્યું કે મા શાળામાં ગયા જ નથી. પણ જ્યારે મારા બાળકો ભણતાં હતા ત્યારે તેમની સાથે જ અક્ષરજ્ઞાન મેળવી લીધું. ત્યારબાદ સ્તવનો, ધાર્મિક પુસ્તકો અને અખબાર વાંચતા વાંચતા વધુ શીખી ગયા.  કચ્છી વિશા ઓશવાળ જૈન જ્ઞાતિના લક્ષ્મીબેનનો જન્મ કયા વરસમાં થયો તે  ખબર નથી. કચ્છના માપર ગામમાં તેમનો જન્મ થયો હતો. આપણે ત્યાં ૧૦૦ વરસ પહેલાં ઘરમાં જ બાળકનો જન્મ થતો હતો અને તે સમયે ગામમાં કોઈ જ ભણેલું હોય નહીં કે યાદ રાખવાની કોઈ પ્રથા જ નહીં. પણ અખાત્રીજનો દિવસ હતો તે વડીલોની વાતચીતમાંથી યાદ હતું. તેમના મોટા પુત્રી મણિબેન જે ૮૭ વરસની વયે ત્રણ વરસ પહેલાં મૃત્યુ પામ્યાં તે આજે હોત તો ૯૦ વરસના હોત. લક્ષ્મીબહેનને યાદ છે કે મણિબહેન જન્મ્યા ત્યારે પોતે વીસેક વરસના હશે. પંદર કે સોળ વરસે લગ્ન થયા. ત્યાર બાદ ચારેક વરસ તો પતિપત્ની એકબીજા સાથે બોલ્યા જ નહોતા. એવું કહેતાં ૧૧૭ વરસના લક્ષ્મીબહેન શરમાઈ જાય છે. લગ્ન કરીને તેઓ માંડવી તાલુકાના ભોજાય ગામે આવ્યા. લગ્ન પહેલાંની વાત યાદ કરતાં આજે પણ તેમની ઝાંખી પડેલી આંખમાં ચમક અને મોઢા પર તેજ દેખાય છે. લક્ષ્મીબહેન કહે છે કે મારા માતાપિતાને ચાર દીકરાઓ વચ્ચે એક જ દીકરી હતી. મારી મા અને દાદીની ખૂબ લાડકી હતી. તેઓ મને કોઈ જ કામ કરવા દેતા નહીં. ગામના લોકો મહેણાં ય મારતા કે દીકરીને કામ કરાવો નહીં તો સાસરે જશે તો સાસુ રોવડાવશે. પણ સાસુ તો હતા જ નહીં. પણ કામ તો ઘણું જ કરવું પડ્યું સાસરામાં. તે વખતે ખૂબ ગરીબીના દિવસો જોયા છે. એટલે સખત મહેનત-મજૂરી કરી કદાચ એટલે જ હું આટલું લાંબુ જીવન જીવી શકી કહેતાં લક્ષ્મીબહેન જાણે અતીતમાં ખોવાઈ જાય છે.  લગ્નના પાંચેક વરસ બાદ મણિબહેનનો જન્મ થયો હતો. લક્ષ્મીબહેને નવ બાળકોને જન્મ આપ્યો હતો. પણ તેમાંથી બે પુત્રી અને એક પુત્રનું થોડા જ મહિનામાં મૃત્યુ થયું હતું. દરેક સુવાવડ ઘરે જ કરવામાં આવતી. લક્ષ્મીબહેન એ દિવસોને યાદ કરતાં કહે છે કે રોજ સવારે ચાર વાગ્યે ઊઠી જઈને પહેલાં બાજરી કે જુવાર દળવાની. તેની રાબ અને દૂધ-છાશનો નાસ્તો કરવાનો. તેમાંથી જ રોટલા, ડુંગળી-છાશ સાથે ખાવાના અને રાતના ખીચડી ખાવાની. એ સિવાય બીજું કોઈ ધાન ન હોય. ઘઉંનો લોટ બાંધતા ને રોટલી કરતાં મુંબઈ આવીને શીખ્યા. ફળો પણ મોટાભાગના મુંબઈ આવીને જોયા. બાકી ખેતરમાં જે ઊગે એ શાક તુરીયા, ગલકાં, ભીંડા, ડુંગળી વગેરે ખાતા. એ જમાનામાં લાઈટ કે પાણીના નળ પણ ઘરમાં નહોતા. ચારેક માઈલ ચાલીને પાણી ભરી લાવવાનું, ઘરના કામ કરવાના, બાળકોને જમાડવાના અને ખેતરમાં પણ કામ કરવા જવાનું. તેમના પતિ જેઠાભાઈ સાથે મુંબઈ આવ્યા ત્યારે મોટા વહાણમાં બેસીને આવવું પડતું. ઘરેથી નીકળીને મુંબઈ પહોંચતા ૩ દિવસ લાગતાં. તે વખતે ગામમાં વીજળી નહોતી કે ન તો બસ કે ટ્રેન કશું જ. જ્યાં જવું હોય ત્યાં ગાડામાં જવાનું. ભોજાયથી માંડવી પહોંચવા માટે ગાડામાં જવું પડતું અને તેમાં ય બારેક કલાક થાય. ત્યારબાદ માંડવી પહોંચીને નાની હોડીમાં બેસી દરિયામાં આઘે બાંધેલા મોટા વહાણમાં જવું પડતું. દોરડાની સીડી પર ચઢીને મોટા એક રૂમ જેવામાં એકબાજુ પોતાનો બિસ્તરો બિછાવીને બેસવું પડતું. શ્રીમંતો હોય તેઓ કેબિનમાં રહેતા. વહાણ એટલું હાલક ડોલક થાય કે તે અનુભવ યાદ કરતાં આજે પણ લક્ષ્મીબહેનને તમ્મર આવી જાય છે. વહાણ પર તેઓ પાણી પણ પીતાં નહીં. સતત ઉલ્ટીઓ થાય. સાથે જમવાનું હોય પણ કશું જ ખવાય નહીં. બારેક કલાકે મઝગાંવ ડૉક પર પહોંચતા. તેમનું રહેવાનું પણ મઝગાંવમાં એક મકાનની ચાલમાં હતું. જેઠાભાઈ અનાજનું કામકાજ કરતા હતા ભાગીદારીમાં. એટલે લક્ષ્મીબહેન અવારનવાર અહીં આવતા. બાળકો તો બધા કચ્છમાં જ જન્મ્યા. પ્રેમજીભાઈ સૌથી નાના આજે ૬૨ વરસના છે. જેઠાભાઈને નાની ઉંમરે બીમારી લાગુ પડતા મુંબઈ છોડીને ભોજાય પાછા ગયા પણ વધુ ન જીવ્યા. નાની ઉંમરે લક્ષ્મીબહેન પર બાળકોની જવાબદારી આવી પડી. ગામડામાં બાળકોનું ભણતર વધુ ન થઈ શક્યું. બસ પ્રેમજીભાઈ પ્રાથમિક શાળામાં સાત ચોપડી સુધી ભણી શક્યા. મોટો દીકરો ખીયશીભાઈ જે હાલ હયાત નથી તે પહેલાં મુંબઈ આવ્યો અને સ્ટીલની દુકાને કામે લાગ્યો. પછી તેણે પોતે ફેકટરી કરીને નાના ભાઈબહેનોને બોલાવ્યા. લક્ષ્મીબહેનની એક દીકરી ભાવનાબેને પપ વરસ પહેલાં દીક્ષા લીધી હતી. બાકીની ત્રણ બહેનોને પરણાવી.  આઝાદીની લડત અને વિશ્ર્વ યુદ્ધોની અસરોથી અજાણ લક્ષ્મીબહેનને મઝગાવના રસ્તા પરથી પસાર થયેલાં ગાંધીજી અને જવાહરલાલ નહેરુને જોયાનું યાદ છે. આઝાદી સમયે થયેલા ભાગલામાં હુલ્લડોની ખૂનામરકી યાદ કરવી ગમતી નથી. તો આઝાદી બાદ ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે થયેલાં યુદ્ધમાં પાકિસ્તાનનું એક વિમાન કચ્છમાં ભારતીય લશ્કરે તોડી પાડેલું તે યાદ છે. આજે હવે તેમની તબિયત નબળી પડી હોવાથી ઘરની બહાર જવાનું બંધ કર્યું છે પણ હજી બે વરસ પહેલાં ય તેઓ નિયમિત અપાસરે જતાં. સ્તવનો ગવડાવતા. સ્તવન તો આજે પણ સારી રીતે ગાઈ શકે છે. કેટલાય વરસોથી તેઓ ચોવિયાર કરે છે એટલે સાંજના સાડાપાંચ પછી કશું જ ખાતા નથી.  લક્ષ્મીબહેન કહે છે કે પાંચ પેઢીને સુખી થતાં જોઈને હવે કોઈ ઈચ્છા નથી. મનુષ્ય જન્મ નસીબદારને મળે છે એટલે ભગવાનનો આભાર માનું છું. નાની વયે દુખ ભોગવ્યું પણ હવે કોઈ તકલીફ નથી. તેમના સ્વસ્થ અને લાંબા આયુષ્યનું રહસ્ય છે ઓછું ખાવું અને સતત મહેનત કરવી. આજે પણ તેઓ કોઈની મદદ વગર પોતાના કામ કરે છે. જમ્યા પછી તેમની ખુરશીનો ટેકો લઈને ઘરમાં ચાલે છે. તેઓ કહે છે કે સારી રીતે જીવવું હોય તો શરીરને બહુ લાડ લડાવવા નહીં.

એપ્રિલની શરૂઆતમાં જ ગરમીનો પારો ભૂતકાળની સીમાઓ તોડીને લોકોને ત્રાહિમા્મ પોકારાવી રહ્યો હતો. તે વખતે એક વીડિયો વોટ્સએપ અને ફેસબુક પર ફરી રહ્યો હતો. એ વીડિયો હતો ૨૪ વરસના યુવાન અર્જુન ભારદ્વાજનો. આત્મહત્યા કરતા પહેલાં તેણે ફેસબુકના નવા ફીચર લાઈવનો ઉપયોગ કર્યો હતો. એ વિડિયોમાં દેખાતો દેખાવડો યુવાન એકદમ કુલ જણાતો હતો. કોઈ આટલી શાંતિથી મરી શકતું હોય તો તેનું જીવન કેટલું નિરર્થક બની ગયું હશે. ખેર, અર્જુન હોય કે કોઈપણ યુવાન જ્યારે આત્મહત્યા કરે છે ત્યારે એ સમાચાર જાણીને મગજ સુન્ન થઈ જાય છે. કેટકેટલા પ્રકારની ચર્ચાઓ લોકોમાં થવા લાગે છે.

ત્યારબાદ કોઈએ લખેલો મેસેજ પણ વોટ્સએપ પર ફરવા લાગ્યો જેમાં નવાઝુઉદ્દીન, સચીન વગેરે અનેક લોકોના દાખલા આપીને સમજાવવામાં આવતું કે આ બધા પણ જીવનમાં ક્યારેક ને ક્યારેક નિરાશામાં અને તકલીફોમાંથી પસાર થયા છે. તે છતાં હિંમત હાર્યા વિના તેમણે જીવનમાં સંઘર્ષ ચાલુ રાખ્યો તો છેવટે સફળ થયા. પોઝિટિવ સંદેશાઓ તમને ક્યારેક સારા વિચારો આપી શકતા હશે. કેટલાકને સફળતા સુધી પહોંચાડી શકતા હશે, પરંતુ જરા જુદી રીતે વિચાર આવ્યો કે સફળતા જ અહીં મહત્ત્વની બનાવી દેવામાં આવી હોવાથી જ યુવાનોના મનમાં તાણ ઊભી થાય છે. સફળતા આપણે કોને કહીએ છીએ? જે ખૂબ પૈસા કમાઈ શકે છે તેને જ. જે ખૂબ પ્રસિદ્ધ થાય છે તેને જ. આખું જીવન ઈમાનદારીથી કામ કરીને જૂતા સીવતાં મોચીને આપણે સફળ નથી કહી શકતા. તમારા ઘરમાં કપડાંવાસણ ઘસીને પૈસા કમાતા માણસને સફળ નથી માનવામાં આવતો. કે તમારી ઓફિસમાં પ્રમાણિકતાથી પ્યુનનું કામ કરનાર સફળ નથી ગણાતો. સબીના નામની એક અંગ્રેજી ફિલ્મમાં ખૂબ ધનવાન વ્યક્તિને ત્યાં એક માણસ ડ્રાઈવર તરીકે જોડાય છે. એની દીકરી પોતાના પિતાને ડ્રાઈવર કેમ બન્યા તેવું પૂછે છે ત્યારે ડ્રાઈવર પિતા કહે છે કે મને વાંચવાનો ખૂબ શોખ હતો. ડ્રાઈવર એટલે જ બન્યો કે મને કામના સમયે વાંચવાનો સમય મળી રહે.

આપણે તો લાખો કે કરોડો રૂપિયા ખર્ચીને બાળકને એન્જિનિયર કે ડોકટર કે એમબીએ બનાવવો હોય. તેને વિદેશ મોકલીએ શું કામ કારણ કે તે વધુ કમાઈ શકે. નવાઝુદ્દીન જેવા અનેક સ્ટ્રગલર સ્ટુડિયોની બહાર રખડતા હોય છે. મને યાદ છે કે ફિલ્મીસ્તાન સ્ટુડિયોમાં એક મોટા અભિનેતાની મુલાકાત લેવાની હતી. શૂટિંગ ચાલી રહ્યું હતું એટલે હું સ્ટુડિયોનો માહોલ જોતા ફરી રહી હતી. એક વ્યક્તિ મારા માટે ચા લઈને આવી. હું પત્રકાર છું જાણીને તેણે મારી સાથે વાત શરૂ કરી. જીતેન્દ્રના સમયે જ તે ગામથી મુંબઈ ફિલ્મોમાં કામ કરવા આવેલો. આજે તે સાંઈઠે પહોંચવા આવ્યો પણ તેને ક્યારેય તક ન મળી. ફિલ્મીસ્તાન સ્ટુડિયોમાં કામ કરીને ખુશ થઈ રહ્યો છે. તકદીરકી બાત હૈ મેડમ કહીને તેણે અદાથી કપાળે હાથ મૂકતા આકાશ તરફ જોયું હતું. તે દૃશ્ય આજે પણ સ્મૃતિમાં સચવાઈ રહ્યું છે. એ વ્યક્તિ જેવી કેટલીય વ્યક્તિઓ ગુમનામ જ રહી જાય છે. સચીનની સાથે જ ક્રિકેટમાં આવેલ વિનોદ કાંબળીએ પણ અનેક પ્રયત્નો કર્યા જ છે, પણ તે આજે ક્યાં છે? વાત નકારાત્મકતાની કે હકારાત્મકતાની નથી. વાત છે જે પરિસ્થિતિ હોય તેને સ્વીકારવાની અને જીવનને ઉપયોગી બનાવવાની. આપણે બાળકને ફેઈલ્યોર સ્વીકારવાની આદત પાડતા નથી. તેની ફેઈલ્યોરને આપણી પ્રતિષ્ઠાનો ઈસ્યુ બનાવીએ છીએ. તેમાં પણ છોકરો હોય તો તેને એન્જિનિયરિંગમાં જવા માટે સતત સ્ટ્રેસમાંથી પસાર થવું પડે છે. લાખો રૂપિયાના ટ્યુશન અને ફક્ત ચોપડીના કીડા બનીને રહી જવાનું. માતાપિતા પણ કહેશે કે દીકરાને સમય જ નથી. પણ સમય આપવામાંય નથી આવતો. એન્જિનયરીંગ અને ડોકટરીનો અભ્યાસ કરતાં વિદ્યાર્થી પાસે ભણવા સિવાય બીજો કોઈ શોખ કેળવવાનો સમય જ હોતો નથી. તે સામાજિક વ્યવહારોની સમજ કેળવી શકતો નથી કે ન તો તે યુવાનીનો સુવર્ણકાળ માણી શકે છે. એની પાસે ભણવા સિવાયનો સમય ન હોય તે બાબતે માતાપિતા ગર્વ અનુભવશે. કારણ કે તેના પર સફળ થવાનું, ખૂબ બધા પૈસા કમાવાનું પ્રેશર હોય છે. એ તાણને લીધે યુવાનો ડ્રગ્સ કે આલ્કોહોલના બંધાણી બને છે. જનરેશન ગેપ આજના આધુનિક યુગમાં પણ છે જ. એટલે જ અર્જુન આત્મહત્યા કરવાનું નક્કી કરે ને તેના માતાપિતાને સહેજ પણ ગંધ ન આવે તે શક્ય છે. પણ માતાપિતાની અપેક્ષાઓને તે પૂરી ન કરી શકે ત્યારે હતાશા ઘેરી વળે છે. એ યુવાન જો લગ્ન કરે છે અને કમાણી નથી કરી શકતો તો પણ તેને હતાશા એટલે કે ડિપ્રેશન આવે છે અને તે આત્મહત્યા કરે છે એવા પણ અનેક કિસ્સાઓ આપણે જોયા છે.

આજે આપણું જીવન બસ ફક્ત પૈસાની આસપાસ જ જીવાઈ રહ્યું છે. પૈસા હોય તો વિદેશી યુનિવર્સિટીમાં ભણવા જઈ શકાય. બાળપણથી જ બાળકને જરાપણ તકલીફ નહીં પડવા દેવાની. એ બાળક મોટું થઈને નાની અમથી તકલીફ કે કોઈપણ જાતનું રિજેકશન-ફેઈલ્યોર સહન કરી શકતું નથી. એક યા બીજી રીતે તે વિદ્રોહ કરે છે.

ભારતીય સંસ્કૃતિમાં બાહ્ય સમૃદ્ધિ કરતાં આંતરિક સમૃદ્ધિનું મહત્ત્વ વધુ છે. હાલ જે વિદેશી સંસ્કૃતિને આપણે અપનાવીએ છીએ તેમાં બાહ્ય દેખાડો અને સુખસગવડ ખરીદી શકાય તેવી સફળતાને મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે. ઉપભોક્તાવાદમાં શિક્ષણ અને સફળતા ખરીદી શકાય તો એ પણ ખરીદીને આપવા માતાપિતા તૈયાર હોય છે. તેમને વિપરીત સંજોગોની જાણ જ ન હોય ત્યારે ગમે તેટલી પોઝિટિવ થિન્કિંગની દવા પીવડાવો તોય એમાં કોઈ ફરક ન પડે. એમબીએમાં ભણતા અર્જુનને શું પોઝિટિવ થિન્કિંગ વિશે ખબર નહીં હોય? હશે જ, પણ તેને અસલી દુખ કે પીડા વિશે ખબર નહીં હોય. એટલે જ તે પોતાના ડિપ્રેશનની વાત કોઈને કરી નહીં શક્યો હોય.

આજે તો માનસિક હતાશાને સ્વીકારવામાં કોઇ નાનપ નથી અનુભવાતી. તેનો ઇલાજ આસાનીથી થઈ શકે છે. તે છતાંય આપઘાતના કેસો વધી રહ્યા છે. તેમાંય પુરુષોની આત્મહત્યાનું પ્રમાણ ઘણું વધારે હોય છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશન સંસ્થાએ કાઢેલા તારણને આધારે દુનિયાભરમાં લગભગ દર વરસે દશ હજાર વ્યક્તિઓ આપઘાત કરે છે. આ આંકડામાં એ સંખ્યા નથી કે જે વ્યક્તિઓ આપઘાતનો પ્રયાસ કરીને બચી ગઈ હોય. મહિલાઓમાં ડિપ્રેશન જેવી માનસિક સમસ્યાનું પ્રમાણ વધુ જોવા મળે છે તે છતાં દુનિયાભરમાં પુરુષો જ સૌથી વધારે આપઘાત કરે છે. ડિપ્રેશન અને એન્કઝાયટી એ બે બાબતો આત્મહત્યા કરવા પ્રેરતી હોય છે એવું જાણવા મળે છે. આપણે પોઝિટિવ થિન્કિંગ કે સફળતા પણ સુખ આપી શકતી નથી. હોલીવૂડનો પ્રતિભાવાન એકટર અને કોમેડિયન રોબીન વિલિયમે પણ હતાશામાં સ્યુસાઈડ કર્યું હોવાનું કહેવાય છે. આવી માનસિક અવસ્થા આવવાના પરિબળો જુદાં હોઇ શકે. સમાજમાં સ્ત્રીઓની ભૂમિકા બદલાઈ છે તે હદે પુરુષોની ભૂમિકા બદલાઈ નથી. પુરુષ બદલાયેલી પરિસ્થિતિનો સહજતાથી સ્વીકાર નથી કરી શકતો. તેને એમાં ફેઇલ્યોરિટીનો અનુભવ થાય છે. અને પુરુષને કોઇ રસ્તો ન સૂઝતાં તે આપઘાતનો રસ્તો અપનાવે છે. આપઘાત કરવો સહેલો નથી હોતો. પરંતુ, તે સમયે માનવી એટલો હતાશ થઈ ગયો હોય છે કે તેને એ સિવાય બીજો કોઇ જ રસ્તો નથી દેખાતો. તેમાંય પુરુષોનો અહમ જ્યાં ઘવાય ત્યાં એ માનસિક રીતે છિન્નભિન્ન થઈ જાય છે. મારું કે મરું તે પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થયા બાદ કશું જ થઈ નથી શકતું. સ્ત્રીઓ સહજતાથી પોતાના દુખની, નાલેશીની કે હાર કે ભૂલની વાત પોતાની સ્ત્રી મિત્ર સાથે કરી શકે છે તેને કારણે ગમે તેવી દુખદ ઘટના પણ પચાવીને તેમાંથી બહાર આવી શકે છે. જ્યારે અંગત લાગણીઓ એકબીજા સાથે શેઅર કરવાની આદત પુરુષોને નથી હોતી. એટલે તેઓ દુખમાં ખૂબ એકલતા અનુભવતા હોય છે. . પાર્ટીઓ કરનારા પુરુષો પણ અંગત લાગણીઓને બીજા સાથે શેઅર કરી શકતા હોય તે જરૂરી નથી. એવી માન્યતા છે કે પૌરુષત્વનો પાયો જ એમાં હોય છે કે પોતાની લડાઈ પોતે જ લડે. પુરુષ પોતાની પીડા કોઇને કહે નહીં. કિશોરમાંથી પુરુષ થવું એટલે નબળાઈ ન દર્શાવવી. લાગણીઓ ન દર્શાવવી અને એટલે જ મિત્ર સાથે પણ હૃદય ખોલીને વાત નથી થઈ શકતી. બીજા પુરુષ સાથે હરિફાઈનો ભાવ ઉમેરાય છે. આ બાબત સંશોધન દરમિયાન સાબિત થયું છે કે નવ વરસની ઉંમરે છોકરા - છોકરીઓના આપઘાત રેટ સરખા હોય છે જ્યારે ૧૦ અને ૧૪ વરસની ઉંમરે છોકરીઓ કરતાં બમણી સંખ્યામાં છોકરાઓ આપઘાત કરે છે. વીસ અને તેનાથી વધુ ઉંમરે સ્ત્રીઓ કરતાં પાંચગણા પુરુષો આપઘાત કરે છે.

 

પચીસ વરસીય નાજુક, નમણી, સુંદર દેખાતી તાશી અને નુન્ગશીને જોઈએ તો એવરેસ્ટ જ નહીં બીજા સાતેક પહાડો ચઢી આવી તેવું માનવાનું મન થાય. એક જ દિવસે જન્મેલી બન્ને બહેનોના ફક્ત શરીર જ જુદાં છે, તેમનો આત્મા એક જ છે એવું કહી શકાય. બન્ને બહેનોના શોખ અને સ્વભાવ સરખા છે. બન્નેને ચીલાચાલુ જીવન કરતાં ચેલેન્જિંગ સાહસ કરવું વધુ ગમે છે. આ ઉંમરની બીજી છોકરીઓ કરતાં તેમના શોખ જુદા છે. તેમને ખતરા વચ્ચે જીવવું ગમે છે. તેમની પાસે પ્રેમ કરવા માટે કે લગ્ન કરવા વિશે વિચારવાનો સમય નથી.

તાશી અને નુન્ગસીના પિતા વિરેન્દ્રસિંઘ મલિક નિવૃત્ત લશ્કરી અધિકારી છે. બન્ને બહેનો વતી તાશી ફોન પર ‘મુંબઈ સમાચાર’ સાથે વાત કરતાં કહે છે કે અમે નસીબદાર છીએ કે અમને એવા માતાપિતા મળ્યા છે કે જેમને છોકરીઓ માટે ગાઈડલાઈન નથી બાંધી. તેમણે જ અમને ઊડતાં શીખવ્યું એટલે જ આજે અમે કંઈક જુદું જીવન જીવી રહ્યા છીએ. ૧૮ વરસની ઉંમરે જ્યારે બારમા ધોરણની પરીક્ષા આપીને મુક્ત થયા કે પિતાએ કહ્યું કે તમારે હવે સાહસિક રમતગમત શીખવી જોઈએ. એટલે ૨૦૧૦ની સાલમાં માઉન્ટેનિયરિંગ કોર્સમાં જોડાયા. માઉન્ટેનિયરિંગ કોર્સમાં એડવાન્સ કોર્સ પણ અમે સારી રીતે પાસ કરી શક્યા. કોર્સ દરમિયાન અમારી સ્ફૂર્તિ અને સ્ટ્રેન્થ જોઈને પ્રિન્સિપાલે અમને એવરેસ્ટ ચઢવાની પ્રેરણા આપી. એટલે ૨૦૧૩ની સાલમાં અમે એવરેસ્ટ સર કર્યું. એ દિવસ અમારા જીવનનો સૌથી રોમાંચક દિવસ હતો. અમે બન્ને બહેનો ૧૮ મે ૨૦૧૩ની સાલે જ્યારે એવરેસ્ટની ટોચ પરથી સુંદર નજારો જોઈ રહ્યા હતા ત્યારે અમારા હાથમાં ભારતીય ધ્વજ હતો અને સાથે પાકિસ્તાનની શમિના બેગ હતી. બન્ને દેશ માટે શાંતિ અને મિત્રતાનો સેતુ બંધાય તે માટે પ્રાર્થના કરી બન્ને દેશોના ધ્વજ બાજુ બાજુમાં ખોડ્યા.

તાશી આગળ કહે છે કે સ્ત્રી માઉન્ટેનિયર અને પુરુષ માઉન્ટેનિયરમાં ખાસ ફરક હોતો જ નથી. અમે પણ અમારી બેગ ઉપાડીને દરેક જોખમોનો સામનો કરતા પહાડોને સર કરીએ છીએ. હા, સૌથી મોટો ફરક હોય તો તે એ છે કે પુરુષોને દર મહિને મેનુસ્ટ્રુઅલ સાઈકલમાંથી પસાર નથી થવું પડતું. ઊંચા પહાડો પર ચઢતી વખતે રક્તસ્ત્રાવ અને પીડા બન્નેને સહન કરીને આગળ વધતા રહેવા માટે સ્ત્રીઓએ વધુ તાકતવર બનવું પડે છે. વળી અમે બન્ને બહેનો પીડા માટે કોઈ ગોળી લેતાં નથી. શરીરને નુકસાન થાય તેવું કશું જ કરવાનું અમે ટાળીએ છીએ. જ્યારે એવરેસ્ટ પર પહોંચ્યા ત્યારે ભારતની છોકરીઓને યાદ કરી જેઓ દરરોજ પોતાની જાતને પુરવાર કરવા, પોતાની ઈચ્છા પૂરી કરવા માટે અનેક અડચણો પાર કરવાની હિંમત કરે છે. વીસ મિનિટ એવરેસ્ટ પર વીતાવી તે ખરેખર આધ્યાત્મિક અનુભવ હતો. એવરેસ્ટ સુધી પહોંચવું અમારા માતાપિતાના સહયોગથી સહેલું હતું પણ એવરેસ્ટ પર પહોંચતાં અમે મૃત્યુને પાર કરીને પહોંચ્યા હતા. આગળનો વિચાર નહીં બસ દરેક પગલું આગળ ભરવાનો જ વિચાર કર્યો. અમે બન્ને એકબીજાને બળ આપતાં, સંભાળતા ઉપર પહોંચી શક્યા તેનો જ આનંદ. નુન્ગશી કહે છે કે અમારી માતાએ પોતાના ઘરેણાં ગિરવે મૂકીને અમારા એવરેસ્ટ ક્લાઈમ્બિંગની ફી ભરી હતી. તેના ત્યાગને એળે નહીં જવા દેવાનો વિચાર જ અમને પહેલી જ વારમાં એવરેસ્ટ સર કરવાની હિંમત આપતો રહ્યો.

બસ, પછી તો તેમણે નક્કી કર્યું કે તેઓ દુનિયાના બીજા છ ખંડના ઊંચા શિખરો સર કરીને સાતે ખંડના શિખરો સર કરવાનો નવો કિર્તીમાન સ્થાપી ભારતની મહિલાઓ માટે નવી કેડી કંડારશે. છોકરીઓ માટે પ્રેરણારૂપ બની રહેશે. બીજા બે વરસમાં તેમણે ૧. આફ્રિકાનો માઉન્ટ કિલિમાન્જરો , ૨. યુરોપનો માઉન્ટ એલબ્રસ, ૩. સાઉથ અમેરિકાનો માઉન્ટ અકોનકાગવા, ૪. ઈન્ડોનેસિયા માઉન્ટ કાન્સર્ટન, ૫. નોર્થ અમેરિકાનો માઉન્ટ મેક્ધલી, ૬. એન્ટાર્ટિકાનો માઉન્ટ વિન્સન માસીફ પણ સર કર્યા.

આ બધામાં માઉન્ટ એવરેસ્ટ અને માઉન્ટ કાન્સર્ટન એ બેમાં તકલીફ પડી હોવાનું જણાવતાં તાશી કહે છે કે માઉન્ટ કાન્સર્ટનમાં જંગલનો વિસ્તાર પાર કરીને જવાનું હોય છે. ત્યાં વચ્ચે સુદાપા નામનું આદિવાસી ગામ આવે છે. એ લોકોને બહારના લોકો આવે તે કોઈ કારણસર ગમે નહીં. એટલે તેઓ અમને આવકારે નહીં. તેવામાં પાછા ફરતી વખતે અમે ટીમથી થોડા દૂર થઈ ગયા. વરસાદ અને ધુમ્મસને કારણે જંગલમાં રસ્તો ભુલાઈ ગયો અને ડેડ એન્ડ તરફ પહોંચ્યા. તે વખતે ખૂબ ડર લાગ્યો કે કેવી રીતે સંપર્ક કરવો. અમે બૂમો પાડી ત્યાં જોયું તો એક આદિવાસી તીરકામઠા લઈને અમારી તરફ આવી રહ્યો હતો. અમને થયું કે બસ જીવનનો અંત આવી ગયો. હાથ હલાવીને તેને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ માને જ નહીં એટલામાં સારા નસીબે અમારો લોકલ ગાઈડ ત્યાં પહોંચી ગયો અને પેલા આદિવાસીને સમજાવીને પાછો વાળ્યો. તે સમયે અમારા હૃદય બે ઘડી થંભી જ ગયા હતા. માઉન્ટ મેક્ધલી જેને દેનાલી પણ કહે છે તે એવરેસ્ટ કરતાં પણ ઠંડો છે.(અલાસ્કા પાસે આવેલ આ પહાડનું તાપમાન માઈનસ ૧૪૮ (ફેરેનહીટ) ડિગ્રી સુધી પણ પહોંચી શકે) ડેડલીએસ્ટ કોલ્ડ માઉન્ટન પર ચઢવાનું ખરેખર કપરું હતું. મૃત્યુને સમીપે જોવું સહેલું નથી હોતું. સતત જાગૃતિ અને પરિશ્રમ શિખર સર કરવા માટે જરૂરી હોય છે. ત્યારબાદ અમે ઉત્તર ધુ્રવ અને દક્ષિણ ધ્રુવ પર સ્કીઈંગ કરીને પહોંચ્યા છીએ. આ બધું કરનાર એકમાત્ર જોડકી બહેનો અને મહિલા તરીકેનું ગૌરવ તેમને ગિનેસ બુક ઑફ વર્લ્ડ રેકોર્ડસ દ્વારા મળ્યું છે.

તાશી તિબેટીઅન નામ છે તેનો અર્થ થાય નસીબ અને નુન્ગશી મણિપુરી નામ છે અને તેનો અર્થ થાય છે પ્રેમ. આમ બન્ને બહેનો નસીબ અને પ્રેમના બળે અનેક સાહસો ખેડી ચૂકી છે. હવે તેમણે એક સંસ્થાની સ્થાપના કરી છે જે દ્વારા તેઓ સ્ત્રીઓને પર્વતારોહક બનવાની પ્રેરણા અને માર્ગદર્શન આપશે સાથે જ બેટી બચાઓના સંદેશા સાથે હરિયાણામાં જાગૃતિ લાવવાનું કામ કરવા માગે છે. અનેક સાહસો સાથે બન્ને બહેનોએ જર્નાલિઝમમાં ડિગ્રી લીધી છે તો ન્યુઝિલેન્ડમાં જઈને સ્પોર્ટસ સાયન્સ એન્ડ એક્સરસાઈઝ વિષયમાં પોષ્ટ ગ્રેજ્યુએશનનો અભ્યાસ પણ કર્યો છે.

પર્વતારોહણ માટે આર્થિક મદદ તેમ જ ખાસ કરીને સ્ત્રીઓને તો મદદ સહેલાઈથી મળતી નથી. કારણ કે જ્યાં સુધી તેઓ પુરવાર ન કરે ત્યાં સુધી સ્ત્રી કપરાં પહાડો ચઢી શકે છે તે હજી લોકો માની શકતા નથી. સ્ત્રીઓ પણ કપરાંમાં કપરાં સાહસ કરીને પહાડો સર કરી શકે છે તે તાશી અને નુન્ગશીએ સાત કપરાં પહાડો અને બન્ને ધ્રુવ પર પહોંચીને પુરવાર કર્યું છે.

‘સાંભળ્યું કે ચીનમાં એક એન્જિનિયરે રોબો સ્ત્રી બનાવીને તેની સાથે લગ્ન કરી લીધા.’

‘વાહ કેટલું સારું, ન નવા કપડાં માગે કે ન તો ઘરેણાં માગે, ક્યાં જાવ છો? ક્યારે આવશો? તેવા કોઈ સવાલોની ઝંઝટ પણ નહીં... ’

ઉપરોક્ત ડાયલોગ કે કદાચ એથી ય વધુ સંવાદો પુરુષોની ટોળકીઓ જ્યાં મળતી હશે ત્યાં થતા હશે.

આધુનિક યુગમાં ટૅક્નોલોજી સાથે સતત સંપર્કમાં રહેતો પુરુષ એકલતામાં અટવાઈ રહ્યો છે. ચીનનો એન્જિનયર ઝેંગ જીઆજીઆ ૩૧ વરસનો થયો પણ કોઈ સ્ત્રી તેના જીવનમાં કે દિલમાં કાયમી વસવાટ કરી શકી નહીં. એટલે તેણે પોતાને મનગમતી રોબો સ્ત્રી બનાવી જેનું રાખ્યું યિંગયેંગ. તેની સાથે લગ્ન કર્યા એ સમાચાર વાયુવેગે વિશ્ર્વમાં પ્રસરી ગયા. ભવિષ્યમાં ઝેંગ તેની પત્નીમાં સુધારા કરીને તેને ઘરકામ કરતી પણ કરશે. ટૂંકમાં ઝેંગ જે રીતે રાખે તે રીતે યિંગયેંગ રહેશે.

૨૪ વરસનો હેન્ડસમ યુવાન મિત્રોની વચ્ચે કે પછી પરમેનેન્ટ પ્રિયતમા સાથે ભવિષ્યના રંગીન સપનાં જોઈ રહ્યો તેના બદલે તે આપઘાત કરે તો નવાઈ જરૂર લાગે. એકલતા એ આજના આધુનિક યુગની આડ પેદાશ છે જે અંદરથી માનવીને કોતરી રહી છે. ફેસબુક પર હજારો મિત્રો હોવા છતાં કે વોટ્સ એપ પર અનેક ગ્રુપ હોવા છતાં યુવાનો સૌથી વધુ ડિપ્રેશનનો શિકાર બને છે. આજનો યુવાન ટૅકનોસ્માર્ટ બને છે પણ બીજી વ્યક્તિ સાથે જોડાઈ શકતો નથી. કહે છે કે મોટાભાગના ઈન્ટેલિજન્ટ પુરુષોને સ્ત્રીની સાથે કેવી રીતે વર્તવું અથવા તો એમ કહીએ કે સ્ત્રી સાથે મિત્રતા બાંધતા નથી આવડતું. તેના અનેક કારણો હોઈ શકે છે. તેમાંનું મુખ્ય કારણ હોય છે કે તેમનું ફોકસ પહેલાં તો ડિગ્રી લેવાનું જ હોય છે. ત્યારબાદ સારામાં સારી નોકરી મેળવવાનું હોય છે. મોટાભાગના એન્જિનિયર, ડૉકટર અને વકીલોના પ્રેમલગ્ન ભાગ્યે જ થાય. અને જો થાય તો પણ પોતાના જ ક્ષેત્રની વ્યક્તિ સાથે થતા હોય છે. ડિગ્રી મેળવવા માટેનું ફોકસ તેમને સામાજિક વ્યવહારુ બનાવતા નથી. એકાંગી ફોકસ કરવામાં યુવાનીનો સુવર્ણકાળ ડિગ્રી, કારકિર્દી બનાવવામાં વીતી જતા તેમને બીજી વ્યક્તિ તેમાં પણ સ્ત્રીને શું જોઈએ છે તે સમજાતું નથી. વળી જેમ જેમ ઉંમર વધતી જાય છે અને તેમને જીવનમાં સફળતા મળતી જાય છે તેમ કોમ્પ્રોમાઈઝ કરવું કે અહંકારને બાજુએ મૂકીને મુગ્ધ પ્રેમી બનતા પણ આવડતું નથી. આજની યુવતીઓ પોતે પણ કારકિર્દી ઘડે છે અને પોતાને શું જોઈએ છે તે જાણતી હોવાથી, ફક્ત સલામતી ખાતર કમાતો છોકરો પસંદ નહીં કરે. એટલે જે પુરુષ રહી જતા હોય કે જેઓ કશું જ જતું ન કરવા માગતા હોય કે પછી તેમને ફક્ત સ્ત્રીના પ્રેમમાં નહીં પણ શરીરમાં જ રસ હોય તેઓ રોબો સાથે પરણવાનું વિચારશે. લંડન સ્થિત લવ એન્ડ સેક્સ વિથ રોબોના લેખક ડૉ. ડેવિડ લેવીએ ૨૦૧૬ની સાલમાં કહ્યું હતું કે આવતા ૩૫ વરસમાં માનવી રોબો સાથે લગ્ન કરવાનું વધુ પસંદ કરશે. કારણ કે ત્યાં સુધીમાં રોબોનો ઘણો વિકાસ થયો હશે. રોબો માનવી કરતાં સુંદર, આકર્ષક અને કહ્યાગરા પણ હશે. ચાઈનીઝ પુરુષે જાતે રોબો બનાવીને લગ્ન કર્યા તે જોતા લાગે છે કે ૩૫ વરસ સુધી પણ કદાચ રાહ જોવી નહીં પડે.

અમેરિકાના ૫૭ વરસના ડેવિડ મીલ છેલ્લા ત્રણ વરસથી ટેફી સાથે લિવઈન રહે છે. ટેફી એ રોબો છે. ૨૦૧૪માં તેણે લગભગ ૭૬૦૦ ડૉલરમાં ખરીદી હતી. હકીકતમાં ડેવિડે સિલિકોન અને સ્ટીલનો ઉપયોગ કરાવીને એકદમ વાસ્તવિકતાનો અહેસાસ કરાવે તેવી ઢીંગલી બનાવડાવી. ડેવિડે તે ઢીંગલી એટલે કે રોબો ફક્ત શારીરિક ઈચ્છાઓની પૂર્તિ માટે જ બનાવડાવી છે. ડેવિડ તેને મનપસંદ રીતે શણગારે છે. ડેવિડ જાણે છે કે સાચૂકલી જેવી દેખાતી ટેફી હકીકતે જીવંત નથી, પરંતુ ફક્ત શારીરિક ઈચ્છા માટે જ તે એનો ઉપયોગ કરે છે. ટેફીને લાવ્યા બાદ પણ તેને સાચુકલી સ્ત્રીની જરૂર રહે જ છે. કારણ કે ટેફી તેની હસી શકતી નથી કે વાતચીત કરી શકતી નથી. રોબો સેક્સ ડૉકટર ડેવિડ લેવી કહે છે કે આવતા વરસોમાં માનવી રોબો સાથે પ્રેમ કરતો થઈ જશે. રોબો સાથેના લગ્ન પણ કાયદાકીય રીતે માન્ય રખાશે. ટેફી સાથે ત્રણ વરસથી જીવતો ડેવિડ મીલ કબૂલે છે કે જો તેને રોબો કે સ્ત્રી એ બેમાંથી એકની પસંદગી કરવાની હોય તો તે ચોક્કસ જ સ્ત્રીને જ પસંદ કરે. તે ક્યારેય રોબો ટેફીના પ્રેમમાં નથી પડ્યો એવું પણ કબૂલે છે. ટેફી દેખાવે યુવાન અને સુડોળ છે તે જ મહત્ત્વનું છે.

પુરુષને માનસિકતા છે જે તેને ડીએનએમાં મળી છે કે યુવાન અને સુડોળ યુવતી તેને આકર્ષે છે. રોબો ક્યારેય મોટી ઉંમરની કે અદોદળી નહીં હોય. કારણ કે તે પુરુષની ફેન્ટસી હશે. ફેન્ટસી-કલ્પનાને વાસ્તવિક બનાવવાની આ દોડ છે. સ્ત્રી પુરુષના સહજ બંધાતા સંબંધો આજે આધુનિક યુગમાં કોમ્પલિકેટેડ બનીને રહી ગયા છે. આ કોમ્પલિકેશનથી બચવા માટે માનવી રસ્તા શોધે છે. પ્રેમ અને સેક્સ એ બે જરૂરિયાત પણ હવા, પાણી અને ખોરાક જેટલી જ મહત્ત્વની બની જાય છે. બીજી વ્યક્તિ સાથે જોડાઈ ન શકતી વ્યક્તિમાં તે પામવાની ઈચ્છા નથી હોતી એવું નથી. ભૌતિક સુખસગવડો અને સફળતાને પોતાના પ્રેમીપાત્ર સાથે માણવાનો આનંદ અનેરો જ હોય છે. એટલે જ લગ્નસંસ્થા હજી સુધી ટકી છે. પ્રેમ, પરિવાર અને સેક્સ તેને એ ક્રમમાં મૂકી શકાય. પુરુષને ફક્તને ફક્ત સેક્સમાં જ રસ હોય છે તે માનવું અત્યંત ભૂલભરેલું છે. જો સેક્સમાં જ રસ હોત તો અત્યાર સુધીમાં કોમ્પ્યુટરની જેમ સેક્સ રોબો વેચાતા હોત. કોઈની સાથે પ્રેમથી જોડાવાનો આનંદ દરેક પુરુષને મેળવવો હોય છે. ગમે તેટલી સફળતા, સત્તા અને સંપત્તિ તેને સુખનો અહેસાસ કરાવી શકતી નથી. સ્ત્રી સાથેના સહવાસની કેટલી અદમ્ય ઈચ્છાને લીધે જ સ્ત્રી રોબો બનાવીને તેની સાથે લગ્ન કરવાની ઈચ્છા ચીની એન્જિનિયરે પૂરી તો કરી પણ તેને સતત સુધારતો રહેશે. તે ઈચ્છશે કે વગર બોલે કે વિરોધે જેમ તેની ઈચ્છાને સમર્પિત થઈને તેની કલ્પનાઓને સાકાર કરે છે તે જ રીતે તે પ્રેમનો પ્રતિસાદ પણ આપે. કેમ આજે મોડું થયું? મને બહાર ડિનરમાં ક્યારે લઈ જશો? એવા સવાલો કરે એવી ઇચ્છા ચીની યુવાનને પણ થશે જ. શક્ય છે કે જો તેને સાચી સ્ત્રી મળી જશે તો તેની રોબો પત્નીને કોરાણે મૂકી દેતા પણ નહીં જ અચકાય.

ડૉ. ડેવિડ ભલે કહેતા કે માનવી રોબો સાથે પ્રેમમાં પડશે કે લગ્ન કરશે પણ માનવીય હૂંફ કે સાથ કોઈ રોબો આપી શકશે નહીં. આજે સતત સફળતાની દોડમાં માનવી પોતે રોબો જેવો થઈ રહ્યો હોવાથી રોબોનો વિચાર કરે છે. પણ માનવીય સંવેદનાઓ અને લાગણી સમજી શકે એવો રોબો બનાવવો તે હજી કલ્પનાનો જ વિષય બનીને રહેશે. માનવી એવી કલ્પના કરવા જ લાગ્યો છે. એક અંગ્રેજી ફિલ્મ બની હતી જેમાં રોબોને પણ લાગણીશીલ દર્શાવ્યો હતો. સ્ત્રી સાથે કઈ રીતે સંવાદ સાધવો તે સમજવાને બદલે રોબોને સંવેદનશીલ બનાવવાનો પ્રયત્ન કરવો તે વાહિયાત બાબત છે. પુરુષને સંવેદના જોઈએ છે પણ પોતે બદલાવું નથી કે સમજવું નથી. ફક્ત એક પૂતળીની જેમ પુરુષની આસપાસ ફર્યા કરે, તેની દરેક ઈચ્છા પૂરી કરે તેવી સ્ત્રીની ઈચ્છા જ તેને રોબો બનાવવા સુધી લઈ જાય છે. પુરુષને ખરેખર શું જોઈએ છે તે સમજવાની જરૂર છે. સફળતા અને સત્તા માટે તે જેટલા પ્રયત્નો અને મહેનત કરે છે તેનાથી અડધી મહેનત સંબંધો માટે કરે તો રોબો સાથે લગ્ન કરવાની જરૂર ઊભી નહીં થાય.

વિનુભાઈ મહેતા અર્ધાંગિની મંછાબહેન મહેતા સાથે (સૌથી ઉપર) ૧૯૫૧માં સોમનાથ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા વખતે જમણે કનૈયાલાલ મુનશી, વચ્ચે પુરુષોત્તમદાસ ટંડન, ડાબે વી. એન. ગાડગીળ (ડાબે) અને ૧૯૫૦માં ભગ્ન સોમનાથ મંદિર (જમણે)ની વિનુભાઈ મહેતાએ પાડેલી તસવીર




સાંતાક્રુઝના ફ્લેટમાં દાખલ થતાં બરોબર ડાઈનિંગ ટેબલ પાસે બેઠેલાં મંછાબહેન મને વઢે છે કે કેમ આવતી નથી? આટલા દિવસ લગાડાય? તેમનાં પુત્રવધૂ તરત જ બોલે છે, બા આ બહેન મુંબઈ સમાચારમાંથી આવે છે. તરત જ ૧૦૧ વરસના મંછાબહેન મહેતા કહે છે બેટા ખોટું ન લગાડતી હવે ઉંમર થઈ. હાથમાં પુસ્તક સાથે ૧૦૨ વરસના વિનુભાઈ મહેતા સામેથી આવતા દેખાય છે અને કહે છે. અમે તો આવા સીધાસાદા છીએ. અમારી મુલાકાત લઈને શું કરશો? ચાલો ચાહ પીએ. કહીને ડાઈનિંગ ટેબલ પર ગોઠવાતા કહે, પાંચ વાગ્યે અમારો ચાહ-નાસ્તાનો સમય. મુંબઈ સમાચારનું પ્રેસ હજી નીચે અંદરના ભાગમાં છે? ૧૯૨૫ની સાલથી હું મુંબઈ સમાચાર વાચું છું. ૧૯૩૪ની સાલમાં હું મુંબઈ સમાચારમાં આવતો ત્યારે ચાઈનીઝ મેડિકલ સ્ટોર્સમાં કામ કરતો હતો. અમારી જાહેરાત મુંબઈ સમાચારના દરેક પાના પર આવતી હતી તે મને આજે પણ યાદ છે. હવે પૂછો શું પૂછવું છે? કહીને આછું હસે છે. 

૧૦૨ વરસના વિનુભાઈ મહેતા અને ૧૦૧ વરસનાં મંછાબહેન મહેતાએ ફેબ્રુઆરીની ૧૫મી તારીખે લગ્નજીવનના ૮૫ વરસ પૂરાં કર્યાં. આજે વિશ્ર્વમાં કદાચ આટલું લાંબું લગ્નજીવન જીવંત વ્યક્તિ તરીકે વિનુભાઈ-મંછાબહેન એક જ હશે. ગુગલ કર્યું તો ૨૦૧૫માં દુનિયામાં સૌથી લાંબું લગ્નજીવન જીવનાર તરીકે ઈંગ્લેડના રહેવાશી કરમચંદ અને કટારીચંદનું નામ હતું. તેઓ ૯૦ વરસ જેટલું લાંબુ લગ્નજીવન જીવ્યાં હતાં. આજે જ્યારે લગ્નજીવનમાં છૂટાછેડાના કિસ્સાઓ વધી રહ્યા છે. લગ્નજીવન લાંબું ટકતાં નથી તેવા સમયમાં સુખી દામ્પત્યજીવન જીવતા વિનુભાઈ અને મંછાબહેન આજે પણ ચા સાથે ભજિયાં ખાતાં ૮૫ વરસ પહેલાંની વાતો સહજતાથી યાદ કરે છે. 

વિનુભાઈ અને મંછાબહેન મૂળ એક જ ગામનાં. સૌરાષ્ટ્રના સાવરકુંડલાના. બન્નેની ઉંમરમાં ખાસ તફાવત નથી એવું કહેતાં મંછાબહેન કહે છે કે અમારા લગ્ન ખૂબ નાની ઉંમરે થયાં. એક જ ગામમાં પિયર તે છતાં પિયર જવાનું સહેલું નહોતું. સાસુને પૂછ્યા વિના કશું ન થઈ શકતું. મંછાબહેનને વાત યાદ કરવાની થોડી તકલીફ પડતી હોવાથી વાતનો દોર પોતાના હાથમાં લેતા વિનુભાઈ કહે છે કે મારો જન્મ ૧૯૧૫ની સાલમાં થયો અને બસ એકાદ વરસ કે છ એક મહિના બાદ મંછાનો જનમ થયો હશે. તેની જન્મતારીખ કે વરસ અમને ખબર નથી. તે છતાં લગ્ન થયા ૧૯૩૨માં ત્યારે હું સત્તેરેક વરસનો હોઈશ અને મંછા સોળેક વરસની હશે. લાંબા લગ્નજીવનનું રહસ્ય કહું તો સંયુક્ત કુટુંબ જરૂરી છે. બાંધછોડ કરવી પડે. શક્ય હોય તો એકબીજાને મદદરૂપ થવું પણ એકબીજાને નડવું નહીં. આડા ન આવવું. સુખી થવું હોય તો એક જ ઉપાય છે કે વાદે ન આવવું અને નડવું નહીં. તમને ખબર છે અમે ગાંધીજીની જ્ઞાતિના છીએ. ગાંધીજી અને અમારી વચ્ચે એ એક જ સામ્યતા છે. કહેતા વિનુભાઈ હસે છે. 

ઘરમાં કોનું ચાલે તે પૂછ્યું તો મંછાબહેન વિનુભાઈ તરફ આંગળી ચીંધીને કહે ચાલે તો બેઉનું જ પણ અમારે કંઈ કરવું હોય તો તેમને પૂછીએ ખરા અને જો તે ના પાડે તો મનનું ધાર્યું હોય તે કરી જ નાખતી. જો કે કેટલીક વખત એ બાબતે વાંકું પડે અને ખોટું બોલવું પડે તેના કરતાં પછી નક્કી કર્યું કે ના પાડે તો ન કરવું. મારા સસરાનો સ્વભાવ ખૂબ સારો હતો. ભગવાનના માણસ હતા. લગ્ન બાદ મુંબઈ આવી, દિલ્હી રહી બધે સંયુક્ત કુટુંબમાં જ. દિલ્હીમાં હું અને મારા સાસુ જ બહાર ફરવા જતા, કારણ કે એ તો હોટલના કામમાં વ્યસ્ત રહેતા. ઘરના વ્યવહારમાં એ(વિનુભાઈ) કંઈ માથું ન મારે તેમ તેમના કામમાં કે શોખમાં મારે કંઈ બોલવાનું નહીં. પુસ્તકો ખૂબ વાંચે, વસાવે અને સ્ટેમ્પ તથા સિક્કા કલેકશનનો તેમને ખૂબ શોખ હતો. તે છેક ગયા વરસ સુધીનું કલેકશન તેમની પાસે હશે. 

મંછાબહેન થોડાં પડ્યાં છે પણ ૧૦૨ વરસે વિનુભાઈને કાનમાં ઓછું સાંભળવા સિવાય કોઈ જ તકલીફ નથી. બન્ને એકબીજાનું હજી પણ ધ્યાન રાખે. હજી તેમની સ્મૃતિ એકદમ સતેજ છે. દરેક જૂનો ઈતિહાસ તેમને બરોબર યાદ છે. તેમના સ્વસ્થ જીવનનું રહસ્ય ખોલતા કહે છે કે જંકફુડ પિઝા કે બહારનું કશું ખાતા નથી. ઘરનું ભોજન, થોડાઘણા ગાંઠિયા કે ભજિયાં ક્યારેક ખાઈ લઈએ એટલું જ. ગામમાંથી તેમના પિતા પહેલાં મુંબઈ આવ્યા હતા. તેમણે પિતરાઈ ભાઈઓ સાથે મળીને લોજ શરૂ કરી હતી. કાલબાદેવીમાં અને પ્રાર્થનાસમાજ ખાતે. વિનુભાઈ મુંબઈ આવીને મેટ્રિક પાસ કર્યું હતું પણ તે લગ્નબાદ. તે પછી નોકરીએ લાગ્યા ચાઈનીઝ મેડિકલ સ્ટોર્સમાં. બે ત્રણ વરસ તેમાં કામ કર્યા બાદ ૧૯૩૮માં દિલ્હીના ચાંદની ચોકમાં બોમ્બે હાઉસ નામે હોટલ શરૂ કરી. વિનુભાઈનું કહેવું છે કે તે સમયે કદાચ એ દિલ્હીની પહેલી શુદ્ધ શાકાહારી હોટલ હશે. હોટલમાં પ્રથમવાર ઈંડા વગરનો આઈસક્રીમ બનાવવાનો શરૂ કર્યો. તે સમયે લોકો કહેતા કે આઈસ્ક્રિમ ઈંડા વિના બને જ નહીં. આઈસક્રીમ બનાવવા માટેનું મશીન તેમણે વસાવ્યું હતું. તેમાં ચારેક ફ્લેવરના આઈસ્ક્રિમ બનતા. મંછાબહેન આઈસક્રીમની વાત સાંભળીને કહે કસ્તૂરબા વાળી વાત કરોને. એટલે વિનુભાઈ કહે છે કે ગાંધીજીના સૌથી નાના દીકરા દેવદાસ અંગ્રેજી અખબારમાં તંત્રી હતા. સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ વખતે જેલમાં પણ ગયા હતા. તે અમારી હોટલે ઘણીવાર આવતા. એકવાર મને એમણે કહ્યું કે બાને આઈસક્રીમ ખવડાવવો છે. કસ્તૂરબા માટે મને ખાસ આઈસક્રીમ બનાવવાની ઈચ્છા હતી. એટલે તાજું ક્રિમ લેવા જાતે જ ગયો. તે સમયે કાચની બાટલીઓ હતી. સાઈકલ પર જઈને ક્રિમ લઈને આવતો હતો તે ઠોકર લાગતા પડ્યો અને બાટલી ફૂટી ગઈ ને હાથમાં ટાંકા આવ્યા. ખેર, તો પણ અમારી દુકાનેથી આઈસક્રીમ મોકલાવ્યો હતો. (વિનુભાઈના કરચલીવાળા હાથમાં ઝાંખી થઈ ગયેલી એ ટાંકાની નિશાની આજે પણ દેખાય છે.) અમારી દુકાન ચાંદની ચોકમાં જ હતી. સામે લાલકિલ્લો હતો. દિલ્હીનો આ મુખ્ય વિસ્તાર હતો જ્યાંથી અનેક સંગ્રામો અને ચળવળની શરૂઆત થતી. ગાંધીજી, સરદાર પટેલ, જવાહરલાલ નહેરુ, ઝીણાસાહેબ વગેરે અનેક લોકોને જોવાનો મોકો મળ્યો છે. એકવાર ઝીણાસાહેબને તરસ લાગી તો હોટલમાંથી પાણી મગાવ્યું હતું. મંછાબહેન કહે, હોટલની સામે જ અમારું રહેઠાણ હતું એટલે અમને પણ ઘરમાંથી બધાને જોવાનો મોકો મળતો. હા તે વખતે તેમને મળવાનો વિચાર નહોતો આવ્યો.

વિનુભાઈની દુકાને અનેક મહાનુભાવો પણ આવતા. પણ તે સમયે આજના જેટલું તેમનું મહત્ત્વ નહોતુ લાગતું. તેમને વાંચનનો શોખ હતો એટલે જાણે ઘણું. ભારતના પ્રખ્યાત અને પ્રથમ મહિલા ફોટોગ્રાફર હોમાઈ વ્યારાવાલા અવારનવાર તેમની હોટલે એમના પરિવાર સાથે આવતાં તે એમની સાથે મિત્રતા થઈ ગઈ. વિનુભાઈ હોટલ ચલાવે પણ તેમને ફોટોગ્રાફીનો ય શોખ ત્યારે હતો. હોમાઈ વ્યારાવાલાને પૂછીને કેમેરો ખરીધ્યો. એ સમયે તેમણે પાડેલા ફોટાઓ આજે પણ તેમની પાસે જળવાયેલા છે. તેમાં એક ફોટો ઐતિહાસિક મહત્ત્વ ધરાવતો હોવાથી અમને ખાસ બતાવ્યો. ૧૯૫૦ની સાલમાં તેમણે પાડેલો ગઝનીએ તોડી પાડેલા જૂના સોમનાથ મંદિરનો ફોટો અને કનૈયાલાલ મુનશીનો મંદિરનો ર્જીણોદ્ધાર કરાવ્યા બાદ મે, ૧૯૫૧ની સાલમાં પ્રાણપ્રતિષ્ઠા સમયનો ફોટો. વિનુભાઈએ ખૂબ ચીવટથી તેમના ફોટો, સ્ટેમ્પ કલેકશન અને પુસ્તકો જાળવીને રાખ્યાં છે. ૧૯૪૪ની સાલમાં વિનુભાઈ દિલ્હીની હોટલ નાના ભાઈને સોંપીને ફરી મુંબઈ પાછા આવ્યા. પોતે બીજા કુટુંબીઓ સાથે ફાર્માસ્યુટિકલમાં ભાગીદાર હતા તે વ્યવસાયમાં સક્રિય થયા. તેમની કંપનીનું પ્રખ્યાત ઉત્પાદન એટલે ગ્રાઈપ વોટર. હવે તેમનો વ્યવસાય દીકરો મીનુ સંભાળે છે. ૭૫ વરસ બાદ તેઓ નિવૃત્ત જીવન જીવે છે. તેમની પાસે સો સવાસો વરસ જૂનાં પુસ્તકો પણ સરસ રીતે જ્ળવાયેલાં છે. વિનુભાઈ નિયમિત ડાયરીમાં નોંધ કરી રાખતા એટલે આજે પણ દરેક સાલની મુખ્ય ઘટનાઓ તેમાં નોંધે છે. ગાંધીજીને મળી ન શકાયાનો અફસોસ તેમને રહી ગયો છે. મનુબહેન ગાંધી તેમના મામાના કોઈ સગપણમાં થતાં હતાં તેમના દ્વારા જાન્યુઆરીની ૩૦મી ૧૯૪૮ના દિવસે મળવાનું નક્કી થયું હતું. અફસોસ કે એ જ દિવસે મહાત્માને ગોળી મારી દેવામાં આવી અને વિનુભાઈએ ગાંધીની અંતિમયાત્રાના દર્શન કરીને, ફોટા પાડીને સંતોષ માનવો પડ્યો. દલાઈ લામાને પણ યુવાન વયે મળ્યા હતા તેનો ફોટો હોમાઈ વ્યારાવાલાએ પાડી લીધો છે તે બતાવે છે. જેમાં દલાઈ લામા અને વિનુભાઈ બન્ને યુવાન દેખાય છે. વિનુભાઈ અને મંછાબહેનનો સ્વભાવ આજે પણ શાંત અને તાણરહિત છે. કદાચ એ જ તેમના લાંબા અને સુખી લગ્નજીવનનું રહસ્ય હોય. તેમના પુત્રવધૂ લતા કહે છે કે અત્યાર સુધી વિનુભાઈ પોતાના દરેક કામ જાતે જ કરે છે. વાચવાનું અને લખવાનું નિયમિત ચાલુ છે. વિનુભાઈ કહે છે કે લતાને હું મારી બધી જૂની યાદો કહ્યા કરું છું. મારું બધું તેણે જ જાળવવાનું છે. તે પણ કંટાળ્યા વિના સાંભળે છે. વિનુભાઈ જૂનું એટલું સોનું એવું માની ફક્ત જૂની યાદોમાં નથી રહેતા, બદલાતા જમાના સાથે પોતે પણ બદલાય છે. આજે તેઓ ટેબ્લેટ પર રમતો રમે છે. ફોટા જુએ છે. ફોટા પાડે છે. છૂટા પડતાં લાંબા સુખી આયુષ્યની ચાવી આપતા કહે છે કે બદલાતા સમય સાથે બદલાઈએ નહીં તો જીવંતતા રહે જ નહીં? મારા શોખ અને વાચનને લીધે હું આજે પણ સારી રીતે કોઈ ફરિયાદ સિવાય જીવું છું. બદલાતા સમય સાથે મેળ રાખવો જરૂરી છે. 

મારા જ કામ માટે મારી એક મિત્રને ફોન કર્યો. તે કોઈ સાથે વાત કરી હતી એટલે મેં ફોન હોલ્ડ કર્યો. વચ્ચે પેલી મિત્રે બે વાર મને સોરી કહ્યું. મેં કહ્યું શેને માટે? મારી મિત્ર સમજી ગઈ અને હસતાં હસતાં કહે અરે યાર આદત પડી ગઈ છે સોરી કહેવાની. સોરી કહેવું આમ તો નમ્રતાની નિશાની છે, પરંતુ જરૂર હોય કે ન હોય આપણે સ્ત્રીઓ વારંવાર સોરી બોલીએ છીએ. કારણ કે સતત ગુનાહિતતાનો ભાવ આપણામાં વણી નાખવામાં આવ્યો હોય છે. ત્યારબાદ હું સભાનપણે મારી આસપાસ અને મારી સાથે બનતી ઘટનાઓમાં કેટલી વાર સોરી બોલાય છે અને શું કામ? તેની નોંધ લેવા માંડી.

ભીડ ભરેલા પ્લેટફોર્મ પર એક પુરુષ એક સ્ત્રી અનાયાસે એકબીજાને અથડાય છે. સ્ત્રી તરત જ સોરી બોલે છે. પુરુષ એક લુક આપીને જતો રહે છે. મોલમાં મારી આગળ જઈ રહેલા એક સ્ત્રી-પુરુષ રસ્તો રોકી રહ્યા હતા. મેં તેમને કહ્યું કે સોરી ...મને આગળ જવા દેશો. તરત જ હું સભાન થઈ. વચ્ચે એ લોકો ઊભા હતા. હું સોરી શું કામ કહું છું. ફક્ત નમ્રતાથી આગળ જવા દેશો કે રસ્તો આપશો કહી જ શકી હોત.

ગયા અઠવાડિયે એક મિત્રને મળવાનું થયું. તે એટલી બધી તાણગ્રસ્ત દેખાતી હતી કે સહજ પુછાઈ ગયું કે શું થયું? તો કહે કે કશું જ નહીં પણ આજે મેં મારા પતિને દુખી કર્યાં. તેમનો ખ્યાલ ન રાખ્યો. આજે મારાથી વહેલું ઊઠાયું નહીં. તેમને રજા હતી એટલે જરાક વધુ આરામ કરવાનું મન થયું. પણ મારા નસીબ એવા કે તેઓ વહેલા ઊઠી ગયા અને ચાની રાહ જોવા લાગ્યા. ઊઠવાનું મોડું થયું. રસોડામાં જઈને દરરોજની જેમ પહેલાં હું બાટલા અને માટલાઓમાં પાણી ભરવા લાગી. અન્ય કામ કરતાં ચા અને નાસ્તો મૂકવા લાગી. એટલામાં પતિએ બૂમ મારી હું ક્યારનો ઊઠી ગયો અને ભૂખે મરી રહ્યો છું, પણ તને તો કશી પડી જ નથી. મેં તેમને સોરી કહીને તરત જ બીજા કામ મૂકી નાસ્તો આપ્યો. તેમણે મને કહ્યું તને મારી પડી નથી. વહેલો ઊઠી ગયો પણ તું ન ઊઠી. મેં વળી સોરી કહ્યું પણ પછી મને આખો ય દિવસ વિચાર આવ્યો કે શું મને કોઈક દિવસ થોડું વધારે સૂવાનું મન થાય તો તે ખોટું? મને સવારે સૂવાનું ખૂબ ગમે પણ કામ હોય જ એટલે.... કહીને તે ચૂપ થઈ ગઈ.

તેનો પતિ નાનો બાળક તો છે નહીં. વહેલો ઊઠ્યો અને ભૂખ લાગે તો તેના પોતાના જ ઘરમાં તે પોતાને માટે કોઈક દિવસ ચા ન બનાવી શકે? ડબ્બાઓમાં કશુંક તો ક્યાંક બિસ્કિટ કે ખાખરા કે ફરસાણ હોય જ તો જાતે ના લઈ શકે? મિત્રને કહ્યું કે તું સહજતાથી આ જવાબ આપી શકી હોત? તો કહે આપ્યો જ પણ તેમનું કહેવું હતું કે હું બહાર કેટલા કામ કરું છું. તું તો ઘરમાં જ હોય છે. પણ ઘરમાં મને કેટલા કામ હોય છે તે વિચારવાનું જ નહીં. હાલમાં જ નવો ફ્લેટ લીધો છે તેની સજાવટ માટેના ધક્કા આજકાલ વધુ હોય છે એટલે જ મને થાક વધુ લાગ્યો હતો. પણ હવે વિચાર આવે છે કે સાચ્ચે જ મારા પતિને મેં સામે જવાબ આપ્યો એટલે તેમનું હૃદય દુભાયું હશે? તેમને સોરીનો મેસેજ મોકલ્યો પણ તેમનો જવાબ આવ્યો કે હવે શું ફાયદો?

હું જોઈ જ રહી. થોડા સમય પહેલાં અમારે તેમના ઘરે જમવા જવાનું હતું. અમે સમયસર પહોંચી ગયા પણ તેનો પતિ મોડો આવ્યો. ત્યારે પણ એ મિત્ર જ પતિના મોડા આવવા માટે સોરી કહેતી રહી. સતત વાત વાતમાં સોરી શું કામ કહે છે? તે પૂછ્યું તો કહે વાદવિવાદ આગળ ન વધે તે માટે. ઝઘડા ન થાય એ માટે. આવી ગુનાહિત લાગણીઓ સાથે મોટાભાગની સ્ત્રીઓ જીવતી હોય છે. કારણ કે તેમને પોતાની રીતે થોડી ક્ષણ પણ જીવવાનો અધિકાર છે તેવો વિચાર જ નથી આવતો. સ્ત્રીનો બધો સમય, ગમા-અણગમા બધું જ બીજાનું ધ્યાન રાખવામાં હોય છે. સ્ત્રી બહાર કમાવા જતી હોય કે ગૃહિણી હોય તે સતત ગુનાહિતતામાં જીવતી હશે. સાયન્ટિફિક અમેરિકાએ કરેલા એક સંશોધનમાં પણ જાણવા મળ્યું કે સ્ત્રીઓ પુરુષો કરતાં વધુ પ્રમાણમાં માફી માગે છે.

અહીં એવું કહેવું નથી કે પુુરુષો નમ્ર નથી હોતા કે સોરી નથી કહેતા. સ્ત્રી અને પુરુષના ઉછેરમાં જે ફરક હોય છે તે સમાજની માનસિકતાને લીધે હોય છે. સ્ત્રી એટલે સ્ત્રીને જન્મ આપવા માટે ગુનાહીતતા અનુભવે. સોરી મેં દીકરો ન આપ્યો. સોરી મેં દીકરીને જન્મ આપ્યો. બોલે કે ન બોલે તે આ લાગણી તીવ્રપણે અનુભવતી હોય છે. પોતાનો વિચાર કરવો જ નહીં તે સ્ત્રીને બીજી સ્ત્રીઓ દ્વારા ગળથૂથીમાંથી જ શીખવાડવામાં આવે છે. સ્ત્રીએ કેવી રીતે બોલવું, શું ન બોલવું, શું પહેરવું- ન પહેરવું, શું ખાવું, પીવું, કેટલા વાગ્યે સૂવુું , કેટલા વાગ્યે ઊઠવું. બધું જ નક્કી હોય છે. તે પોતાની મરજીથી કશું જ ન કરી શકે. તેમાં પણ લગ્ન બાદ તો નહીં જ નહીં. ભૂલ થાય તો તેની જ થાય એટલે સોરી કહેવાની આદત તે પાડી લે છે. બસ ત્યાં વાત અટકી જાય. વિવાદ ન થાય એટલે. પણ તેણે નહીં આચરેલી ગુનાહિતતાનો ભાર તેના તનમનને તોડી નાખે છે. તે બોલે કે ન બોલે તેને સમજાતું હોય છે કે બીજા માટે જીવવા માટે જ તે સર્જાઈ છે. તેની પોતાની કોઈ મરજી કે ઈચ્છા હોઈ જ શકે નહીં. પતિ ઘરમાં આવે પછી તે બહાર પોતાના મિત્રો સાથે જઈ ન શકે કારણ કે પતિને નહીં ગમે. પતિ મન થાય ત્યારે ઘરની બહાર જઈ શકે. તેને એ માટે પત્નીની પરવાનગી લેવાની હોતી નથી કે તે માટે સોરી કહેવાની જરૂર પણ જણાય નહીં.

જો આપણે સજાગતાપૂર્વક સોરી કહેવાનું બંધ કરીએ તો? આપણી વાત સ્પષ્ટતાથી સામી વ્યક્તિને સમજાવીએ તો? પેલી મિત્ર મને કહે, શક્ય જ નથી. પુરુષો કદી ય સમજશે નહીં. આ સાંભળીને નવાઈ લાગી. જે પુરુષ પોતાની બુદ્ધિમત્તાના બળે વ્યવસાયમાં સફળ હોય તે શું સ્પષ્ટ અને સાદી વાત સમજી ન શકે એ કેવી રીતે બને? આપણે ખરેખર જે કહેવું જોઈએ તે નથી કહેતા એટલે જ સોરી કહીને માફી માગીએ છીએ. આપણી ભૂલ હોય કે ન હોય માફી માગી લેવાની. કારણ કે માફી માગી લેવાથી વાત વણસતી અટકે છે. અહીં જરૂર છે ખરેખર જે કહેવા માગીએ છીએ. જે વિચારીએ છીએ કે જે આપણને સાચુ લાગે છે તે એકવાર કહી દેવાની. એમાં ન તો સોરી કહેવાનું છે કે ન તો ગુનાહિતતા અનુભવવાની છે તમારા કે બીજા માટે. સામી વ્યક્તિની ભૂલ કે પીડાને માટે પણ આપણે જ સોરી કહેવાની કશી જરૂર નથી હોતી. સ્પષ્ટતાથી કહેવાયેલી વાત સામી વ્યક્તિને પહોંચે જ છે. પેલી મિત્રએ ચા કે નાસ્તો મોડો આપવા માટે સોરી કહેવાને બદલે એવું પણ કહી શકી હોત કે આજે મારી થોડું વધુ સૂવાની ઈચ્છા હતી કે મને આજે થોડું વધુ સૂવાની મજા આવી. જો કે તેને લીધે તને થોડી તકલીફ પડી હશે, પરંતુ તું મને પ્રેમ કરે છે એટલે જ આવું કરી શકી. વગેરે વગેરે પણ ના તે મિત્રને પોતે ખોટું કર્યું હોવાની લાગણી જ અનુભવાઈ.

એક સગાને ત્યાં જવાનું બન્યું ત્યારે જોયું કે ઘરની ગૃહિણી રસોડામાંથી રોટલી લાવતા મોડું થાય ત્યારે દરેક વખતે સોરી કહેતી હતી. પણ તે ગૃહિણી તાજી ગરમાગરમ રોટલી ઉતારીને પીરસતી હતી તો વાર લાગે જ તેમાં એણે ગુનાહિતતા અનુભવવાની શું જરૂર? પણ જ્યારે જોયું કે તેના પતિની નજર બે મિનિટ મોડું થતા ફરી જતી હતી. તેની પાસે રસોઈ કરવાનો પુરતો સમય નહોતો એટલે બહારથી શ્રીખંડ અને ખમણ મગાવ્યા તે માટે ય એણે માફી માગી. કારણ કે તેના પતિને શ્રીખંડ ભાવતો નહોતો. અને તેને ખમણ નહીં પણ ભજીયા ખાવાની ઈચ્છા હતી. સ્વાદિષ્ટ રસોઈ બની હોવા છતાં ગૃહિણી સતત ગુનાહિતતાના ભાર તળે કચડાઈ રહી હતી.

આપણી વાતચીતમાં નમ્રતા અને સૌજન્ય હોય તે જરૂરી છે, પરંતુ સ્ત્રી હોવાના ભાર તળે સતત માફી માગતી સ્ત્રીનું આત્મગૌરવ અને આત્મવિશ્વાસ ઓછા થઈ જતા હોય છે. તેના વ્યક્તિત્વને ક્યારેય મુક્તીનો અહેસાસ નથી થતો.

લાંબો નિર્જન રસ્તો... અંધારામાં પણ માઈલો સુધી સફેદ બરફની ચાદર ફેલાયેલી છે. જીપમાં હીટર હોવા છતાં ઠંડીનું લખલખું થોડી થોડી વારે ડ્રાઈવર નિધિને ધુ્રજાવી જાય છે. કલાકો સુધી ડ્રાઈવ કરવા છતાં એક માણસ જણાતું નથી. દૂરથી બરફનું તોફાન આવી રહેલું દેખાય છે. નિધિનું હૃદય પણ સ્તબ્ધ છે વાતાવરણની જેમ. ગાડીના અવાજ સિવાય વાતાવરણની નિરવતા નિધિને ઘેરીને જ ચાલે છે. સાઈબિરિયાના આ પ્રદેશમાં નિધિને વિચાર આવે છે કે હું પૃથ્વી પર જ છું કે કોઈ બીજા ગ્રહ પર ચાલી ગઈ છું. ૩૫ વરસીય નિધિ તિવારી અનેક સીમાઓ તોડીને નવો રેકોર્ડ સ્થાપિત કરી રહી છે તે બાબતે ગર્વ અનુભવતી નિડર થઈને માણસ વિનાના સાઈબીરિયાના બરફના રણને પસાર કરે છે. નિધિ પહેલી ભારતીય ડ્રાઈવર છે કે જેણે ૨૦૧૬માં સાઈબીરિયાનો રોડ પ્રવાસ માઈનસ ૫૯ ડિગ્રીમાં એકલપંડે કર્યો છે. આ પહેલાં તેણે ૨૦૧૫ની સાલમાં ૨૩૮૦૦ કિલોમીટરનો દિલ્હીથી લંડન સુધીનો પ્રવાસ બે સ્ત્રી સાથીદારો સાથે ખેડ્યો હતો. નિધિના જીવનનું ધ્યેય છે કે બાહ્ય સીમાડાઓને તોડવા અને આંતરિક સીમાઓને વિસ્તારવી. નિધિ કહે છે કે મહિલા ડ્રાઈવરો માટે આપણે ત્યાં જ નહીં વિદેશમાં પણ ઘણું ઘસાતું બોલાતું હોય છે. હાઈવે પર તમને મહિલા ડ્રાઈવરોની સંખ્યા નહીંવત જ જોવા મળશે. હાઈવે પર કે જ્યાં પાકા રોડ ન હોય કે ડુંગરાઓ પર કે પછી બરફ પર ગાડી ચલાવવું સાચે જ અઘરું કામ છે. તે માટે ડ્રાઈવિંગની ઘણી પ્રેક્ટિસ હોવી જોઈએ. મહિલાઓને ગાડી ચલાવવાની વધુ પ્રેક્ટિસ મળતી નથી એટલે જ તેઓ એક સીમામાં રહીને ગાડી ચલાવતાં હોય છે. કપરા રસ્તાઓ ઉપર સ્ત્રીઓ ગાડી ચલાવી શકતી નથી એવું નથી. તેવું કરવાની તે હિંમત જ નથી કરતી. એ હિંમત મેં મારામાં કેળવી છે. દરેક સીમાઓ તોડવાની તાકાત મારામાં છે તે સાબિત કર્યું છે.

નિધિ તિવારીનો બેંગલુરુમાં જન્મ અને ઉછેર થયો અને હાલ તે દિલ્હીમાં પોતાના પતિ અને બે બાળકો સાથે રહે છે. નિધિની માતા વૈજ્ઞાનિક છે. પોતાના બિન્ધાસ્તપણાનો યશ તે માતાના ઉછેરને આપે છે. નિધિ કહે છે મારી માતાએ મને નાની ઉંમરથી હાઈક અને ટ્રેકિંગ જેવા સાહસ કરવા માટે પ્રેરણા આપી. મારો સૌ પ્રથમ ટ્રેક ભૂતાનમાં હતો. મને એટલી મજા આવતી કે હું સતત ટ્રેકિંગ માટે જવા લાગી. પછી તો ઘરે ઓછું અને ટ્રેક પર વધુ રહેવા લાગી. તેના માતાપિતાને હવે ડર પણ લાગતો કે નિધિનું શું થશે? તેને યોગ્ય વર નહીં મળે તો? વગેરે વગેરે પછી તો ટ્રેકિંગ જૂથનું નેતૃત્વ પણ નિધિ કરવા લાગી. એ દરમિયાન તેની લશ્કરમાં કામ કરતા યુવાન સાથે ઓળખાણ થઈ. જે પ્રેમમાં પરિણમતા તેની સાથે લગ્ન કર્યાં. આજે તેના બે બાળકો પણ છે.
 દિલ્હીથી ફોન પર વાત કરતાં નિધિ કહે છે કે મને જાતીય ભેદભાવ માટે સખત ચીડ છે. મારા પતિ મને આઉટડોર એક્ટિવિટી કરતા સમયે જ મળ્યા છે અને તેમને ખબર હતી કે હું ઘરમાં બેસવાની નથી. ઘરમાં કે ઑફિસમાં એક ઠેકાણે બેસવું મારો સ્વભાવ નથી. બહારની પ્રવૃત્તિમાં મને સ્વતંત્રતાનો અહેસાસ થાય છે. એટલે લગ્ન બાદ પણ મારું સાહસ ચાલુ જ રહ્યું. ડ્રાઈવિંગ કરવું મને ખૂબ ગમે છે. ૧૮ વરસની ઉંમરે જ મેં ડ્રાઈવિંગ લાઈસન્સ લઈ લીધું હતું. એકલા એકલા વણખેેડેલા રસ્તાઓ પર ગાડી લઈને લોન્ગ ડ્રાઈવ પર નીકળી જતી. પછી તો બાળકો થયા. એટલે થોડો સમય ગાડી ચલાવવાનું બંધ રહ્યું, પણ પછી મેં મારી જીપને મોડિફાઈ કરીને બન્ને બાળકોને લઈને હું નીકળી પડતી. હવે બાળકોને શાળા હોય છે. એટલે દરેક વખતે મારી સાથે નથી જોડાઈ શકતા. તમારા જેવો સવાલ બધા જ મને પૂછે છે કે બાળકો સાથે તમે કઈ રીતે બહાર જઈ શકો છો? દરેકને મારો જવાબ એક જ છે કે મારા જીવનના કેન્દ્રમાં હું છું. બાળકો મારા છે. તેમને મારા જેવી મમ્મી સાથે જીવવાનું છે. જેમના જીવનના કેન્દ્રમાં બાળકો હોય છે તેમણે બધું છોડવું પડતું હોય છે. આજે મારા બાળકોની હું ખાસ મિત્ર છું. તેઓ મારી ખૂબ નજીક છે. તેમને મારા માટે ગર્વ છે અને તેઓ જ મને સતત નવા સાહસો કરવા પ્રેરે છે. સ્ત્રી ડ્રાઈવરો કેમ હાઈવે પર ઓછી દેખાય છે? કારણ કે સ્ત્રીઓને પોતાના પર વિશ્ર્વાસ નથી હોતો. તેનું પણ કારણ છે કે તેઓ પુરુષોની જેમ વધુ ગાડી ચલાવતી નથી. એકલી લાંબી ડ્રાઈવ પર જતી નથી. મારા પતિને ડ્રાઈવિંગનો કંટાળો હતો એટલે બહારગામ જતા ત્યારે હું જ મોટેભાગે ડ્રાઈવ કરતી હતી. ડ્રાઈવિંગ મારા માટે નશા સમાન બની ગયું ત્યારે મેં કાચા અને ચેલેન્જિંગ રસ્તાઓ પર ગાડી ચલાવવા માંડી.

નિધિએ બિયોન્ડ બાઉન્ડરીઝ નામે સંસ્થાની પણ સ્થાપના કરી જેમાં મહિલાઓને ડ્રાઈવિંગ કરવા માટે દરેક ટ્રેઈનિંગ અને માર્ગદર્શન પૂરું પાડવામાં આવે છે. તેમ જ એમને નવા સાહસો માટે પ્રેરણા પણ મળી રહે છે. નિધિને સ્ત્રી હોવાથી ક્યારેય લાંબા નિર્જન રસ્તાઓ અને અજાણ્યા પ્રદેશોમાં એકલા ડ્રાઈવ કરતા ડર નથી લાગતો. તેનું કહેવું છે કે તમને ડર અનિશ્ર્ચિતતાનો લાગતો હોય છે. મને ક્યારેય ડર લાગતો નથી. હા, હું તકેદારી જરૂર રાખું છું, પણ એવી તકેદારી તો પુરુષ ડ્રાઈવરોએ પણ રાખવી જ પડતી હોય છે. અને એકલતાનો ડર તો મને લાગતો જ નથી. સાયબિરિયામાં લાંબા રસ્તાઓ પર એકલા જતાં મને મારો વધુ પરિચય થયો. ત્યાં ક્યારેક તો માઈલોના માઈલો સુધી ન તો કોઈ માણસ મળે કે ન તો મોબાઈલના સિગ્નલ હોય. તે વખતે મને મારી જાતને ઓળખવાનો, સમજવાનો મોકો મળ્યો. એ પ્રદેશોમાં મારું ધ્યાન ખેંચે એવી કોઈ બાબત નહોતી. બધું જ ઠંડું, સફેદ અને સ્તબ્ધ હોય. સમય પણ સ્તબ્ધતામાં સરી પડ્યો હોય. ત્યારે મને દેખાતું કે હું કઈ રીતે વર્તું છું. કઈ રીતે કોઈપણ બાબતનો પ્રત્યાઘાત આપું છું. ડ્રાઈવિંગ મને મારી જાતની નજીક લઈ જાય છે કદાચ એટલે જ મને ગમે છે. દિલ્હીથી લંડન જતી સમયે પણ મને મ્યાનમારમાં વરસાદને કારણે ભેખડો ધસી જવાથી અઠવાડિયા સુધી રોકાઈ જવું પડ્યું હતું. મારી સાથે પ્રવાસ કરતી રશ્મી કોપ્પર અને સૌમ્યા ગોયલ તે સમય દરમિયાન પાછા બેંગલોર જતા રહ્યા હતા, પણ મારે તો જીપ પાસે રોકાવું જ પડ્યું. ખેર, આવી લોન્ગ ડ્રાઈવ પર જતાં પહેલાં હું જીપને રિપેર કરતાં પણ શીખી. અને વિવિધ રસ્તાઓ પર ગાડી ચલાવવા માટેના કેટલાક નિયમો અને નુસ્ખાઓ પણ શીખવા પડ્યા. બહારની બાઉન્ડ્રીઓ કરતાં અંદરની બાઉન્ડ્રીઓ તોડી શકાયાનો મને આનંદ છે.

નિધિને હવે વ્યાવસિયક ડ્રાઈવર તરીકે લોકોએ સ્વીકારવા માંડી નહીં તો લાંબા પ્રવાસ અને સાહસ માટે કોઈ મદદ કરતાં અચકાતા હતા. દરેકનો એક જ સવાલ કે સ્ત્રી આટલો લાંબો, કઠિન પ્રવાસ કરી શકે ખરી? લોકોની માનસિકતા બદલવી સહેલી નથી. ભારતમાં જ નહીં વિશ્ર્વમાં દરેક જગ્યાએ લોકોને સ્ત્રી ડ્રાઈવરો માટે શંકા જ ઉદ્ભવે છે. સ્ત્રીઓને મુક્તિનો અહેસાસ નથી હોતો અને તેઓ ક્યારેય પુરુષોની જેમ લાંબો પ્રવાસ કરતી ન હોવાથી જ હાઈવે પર સ્ત્રી ડ્રાઈવરો જોવા નથી મળતી. હું સ્ત્રીઓને પ્રેરણારૂપ બનવા માગું છું. સલામતી અને બીજા પર આધારિત રહેવાની માનસિકતામાંથી બહાર નીકળે તો જ સ્ત્રીઓને મુક્તિનો અહેસાસ થઈ શકે છે. તમારે શું અને કેવું જીવન જીવવું છે તે સ્ત્રીએ જાતે જ નક્કી કરવાનું હોય.

ગયા અઠવાડિયે મનાલીમાં વેકેશન મનાવી રહી હતી, ત્યારે જે અનુભવ થયા તેમાં સૌથી મોટો સવાલ વારંવાર મારી સામે આવી ઊભો રહ્યો કે પુરુષાતન એટલે શું? પુરુષ અને સ્ત્રીનું જેન્ડર એટલે કે જાતીય ભેદભાવ ક્યારે અને કેમ ઊભા થયા? ફક્ત શારીરિક ભેદને લીધે જાતિ ભેદ નથી હોતા, પણ મનાલી એટલે બરફના પહાડો અને સુંદર ખીણ જ નહીં પણ હિમાચલ પ્રદેશ અને ત્યાં વસતિ પ્રજાનું આગવું વ્યક્તિત્વ પણ ખરું. હિમાચલ પ્રદેશમાં અનેક આદિવાસી પ્રજા છે, પણ મનાલીમાં મોટેભાગે ઠાકુર એટલે કે રાજપૂત અને બ્રાહ્મણોની મુખ્ય વસ્તી છે. હિમાચલની પશ્ર્ચિમમાં પંજાબ અને ચંડીગઢ છે તો ઉત્તરમાં જમ્મુ-કાશ્મીર છે. બન્ને પ્રદેશો એટલે કે પંજાબમાં અને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં પિતૃસત્તાક માનસિકતા ધરાવતા પ્રદેશો છે, જ્યારે મનાલીમાં આવી કોઈ માનસિકતા ન જણાઈ પણ સહજીવનનું સાયુજ્ય જોવા મળ્યું.

મનાલીમાં સૌથી વધુ જે દિલને સ્પર્શ્યું હોય તો તે અહીંની પ્રજાનું જનજીવન. જેના તરફ પ્રવાસીઓનું જરાપણ ધ્યાન હોતું નથી. બરફના પહાડોમાં નાના નાના ગામડાંઓમાં સહજતાથી જીવતાં અહીંના રહેવાસીઓ પ્રવાસીઓની સેવા કરીને તેમનું દિલ જીતી લે છે. મારા સદ્નસીબે અહીંની જ એક વ્યક્તિની ઓળખ થઈ. ગુપ્તરામ ઠાકુરની. આમ તો હું વેકેશનમાં હતી એટલે કોઈ જ કામ કરવાનો ઈરાદો નહોતો. બીજા પ્રવાસીઓની જેમ હું પણ લોકલ જોવાલાયક સ્થળો જોઈ રહી હતી. વશિષ્ઠ મંદિરની પાછળ આવેલા ગામમાં હિમાચલી ઘરની બાંધણી જોવાની લાલચે પ્રવેશી. ત્યાં જે ઘર આગળ ઊભી રહીને ગ્રામ્ય ઘરના ફોટા પાડી રહી હતી ત્યાં દીપકે જેમની સાથે વરસો પહેલાં ટ્રેકિંગ કર્યું હતું તે ગુપ્તરામજીની અનાયાસે ઓળખ થઈ અને એ ગ્રામીણ ઘર પણ તેમનું જ હતું એટલે તેમણે ઘરે ચા પીવા આમંત્રણ આપ્યું. ઘરને અંદરથી જોવું હતું એટલે તરત જ એ આમંત્રણ સ્વીકાર્યું. ૬૮ વરસના ગુપ્તરામજીને અમે ચાચુ કહેવા લાગ્યા. ચાચુએ લાકડા, પથ્થર અને માટીથી બનેલા ઘરમાં અમને બેસાડ્યાં અને પોતે ચા બનાવવા ગયા. થોડી જ મિનિટોમાં તેઓ જડીબુટ્ટીઓવાળી કાળી ચા બનાવીને લાવ્યા અને કહે કે આ સેહત માટે સારી. ચા પીતા જ વાહ બોલાઈ ગયું. ઘરમાં કોઈ જ દેખાયું નહીં. તેમના પત્ની વિશે પૂછ્યું તો કહે કામ પર ગયા છે ખેતરમાં. આ ચાચુ સાથે ટ્રેકિંગમાં જવાનું નક્કી કર્યુ તો તેમનો કાળજીભર્યો સ્વભાવ સમજાયો. પ્રેમ અને કાળજી જે આપણે ત્યાં મોટેભાગે સ્ત્રીઓનો જ ઈજારો માનવામાં આવે છે તેવો એમનો સ્વભાવ. તેમણે બીજે દિવસે અમને તેમના ઘરે હિમાચલી ભોજન જમવા બોલાવ્યા. બપોરે બાર વાગ્યે તેમના ઘરે પહોંચ્યા તો વળી તેઓ એકલા જ ઘરે. પત્ની વિશે પૂછ્યું તો કહે તેમને આંખની તકલીફ છે તો દવાખાને ગયા છે. થોડો સમય બાદ સરસ રીતે ભોજન કરવા બેસાડ્યા તે સમયે જ ગરમ રોટલી ઉતારીને લાવ્યા. બધું જ જમવાનું તેમણે જ બનાવ્યું હતું. એમાં એક ડિશ તો ચાર કલાક ઉકાળીને બનાવવાની હોય તે પણ એમણે જાતે જ બનાવી હતી. વાનગી વિશે ખૂબ સરસ રીતે વાત કરતાં અમને આગ્રહપૂર્વક જમાડ્યા અને સહજતાથી હાથ ધોવડાવ્યા એટલું જ નહીં બધા એઠાં વાસણો સરસ રીતે ઉપાડીને અંદર મૂકી આવ્યા. સાથે જ તપેલીમાં એક વાનગી બાજુમાં રહેતાં તેમના મામીને ત્યાં પણ ઢાંકી આવ્યા.

આ બધું જોતા વિચાર આવ્યો કે આટલી સહજતા આ ચાચુમાં જ છે કે બીજા પુરુષોમાં પણ છે? એટલે તેમને સવાલ પૂછ્યો કે ચાચુ તમારા સમાજમાં ઘરનું કામ મોટેભાગે કોણ કરે?

તો હસતાં હસતાં ચાચુ કહે કે ‘જે ઘરમાં હોય તે કરી લે. અમારે ત્યાં તમારા શહેરની જેમ કામના ભાગલા નથી હોતા. (ચાચુ આખુંય ભારત ફર્યા છે.) સ્ત્રીઓ ખેતરમાં પણ કામ કરે અને ઘરમાં પણ એ જ રીતે અમે પણ ખેતરમાં કે બહારના કામ કરીએ અને ઘરના પણ કારણ કે ઘર અમારું છે.’ આ સાંભળીને નવાઈ તો લાગી જ પણ ખૂબ સારું લાગ્યું. તરત જ પૂછાઈ ગયું કે કપડાં અને વાસણ પણ તમે કરી શકો? ચાચુ તરત જ બોલ્યા,‘ હાસ્તો કેમ નહીં?’ ત્યારે વિચાર આવ્યો કે શહેરોમાં ઘરકામ અને રસોઈ માટે પણ પુરુષો હોય જ છે. કેટલાક ઘરોમાં પુરુષોને કામ પર નથી રખાતા. પુરુષ નહીં પણ પૌરિષય માનસિકતાનો ભય પુરુષોને પણ લાગે છે.

જાતીય ભેદભાવ વિશે લખતાં હંમેશ એક વાક્ય લખાતું કે માનસિકતા બદલાશે તો જમાનો બદલાશે પણ આપણે ત્યાં માનસિકતા સહજ જ માનવીય હતી. હવે ટૅક્નોલૉજીના વિકાસને કારણે તેમ જ ફિલ્મ અને ધારાવાહિકોમાં ચિતરાતી માનસિકતાની અસરને લીધે અહીંના સમાજમાં પણ શહેરની બદીઓ ધીમે ધીમે પ્રવેશી રહી છે. તે છતાં હજી અહીંના મોટાભાગના સમાજમાં સહજ સહજીવન જીવાઈ રહ્યું હોવાનું જોઈ શકાતું હતું. સહજતાથી ઘરના કામ કરતાં ચાચુએ કાંચનજંઘાને ૨૬ હજાર ફીટ સુધી ચઢવાની હિંમત કરી હતી. તેઓ કાંચનજંઘા સર કરનારી ભારતની પહેલી લશ્કરી ટુકડીની સાથે ગયા હતા. નાના મોટા બીજા અનેક ટ્રેક કરી ચૂકેલા ચાચુ ખરા અર્થમાં માનવ હતા. વળી બીજો એક પ્રસંગ મનાલીમાં જ બન્યો. અંતરિયાળ ગામનું એક નાનકડું ટ્રેકિંગ કરતાં ખાસ્સા સમયે એક સ્ત્રી સફરજનના બાગમાં કામ કરતી દેખાઈ. બપોર થવા આવી હતી અને ક્યાંય કોઈ જ દુકાન નહોતી. એટલે તેને પૂછ્યું કે શું તે એના ઘરમાં જમાડી શકશે? કારણ કે તેનું ઘર સિઝનમાં પ્રવાસીઓને ભાડે પણ અપાતું હતું. જે હાલમાં બંધ હતું. તો એ સ્ત્રીએ કામ કરતાં જવાબ આપ્યો કે મારા પતિ હોતતો તમને જમાડત પણ તેઓ બજાર ગયા છે અને મને ખેતરમાં ખૂબ કામ છે. શહેરમાં કે ગુજરાતમાં કોઈના ઘરે જઈએ તો સાંભળવા મળે કે અમારા ઘરેથી એટલે કે સ્ત્રી બહાર છે એટલે જમવાનું ન મળે. ખેર, વાચકો સમજી જ ગયા હશે કે શું કહેવા માગું છું. અહીં પુરુષો અને સ્ત્રીઓ લગ્ન કરીને ખરા અર્થમાં સહજીવન જીવે છે.

દીકરો કે દીકરીમાં કોઈ ભેદ નથી. દીકરી તો ઘરમાં જોઈએ જ એવી પણ માન્યતા ખરી, કારણ કે સ્ત્રીઓ અહીં વધુ કામ કરે છે. એવું અહીંના જ પુરુષો જે ટૅક્સી ચલાવવાનું કે પ્રવાસીઓની સેવા કરવાનું કામ કરે છે તેઓ ગર્વથી કબૂલે છે. અહીંના પુરુષો પોતાનું પુરુષાતન સાબિત કરવા માટે ખોટા બણગાં નથી ફૂકતા. સ્ત્રીઓને માથે બધું જ નથી મૂકી દેતા. હાલમાં જ એક વાત વાંચવામાં આવી હતી જે અહીં પરફેક્ટ બંધ બેસે છે. થોડો સમય પહેલાં અમેરિકામાં થયેલ એક બાયોલોજિકલ સંશોધનના તારણ પ્રમાણે શરીરમાં હોર્મોન્સ વ્યક્તિ જે કામ કરે છે તે મુજબ પેદા થાય છે નહીં કે જાતિપ્રમાણે. એટલે કે પુરુષ હોવા માત્રથી તે વ્યક્તિમાં વધુ જોમ હોય તે જરૂરી નથી કે સ્ત્રી હોવાથી તે વધુ ઝડપથી ભાગી ન શકે કે તાકાતની જરૂર પડે તેવા કામો ન કરી શકે એવું નથી હોતું. રામાયણમાં સીતાના સ્વયંવરમાં ધનુષ્ય ઉપાડી લેનાર રામના પગ એટલા નાજુક અને નમણાં છે કે ઘાસથી ય તે ઘવાય છે એવું વર્ણન તુલસીદાસે કર્યું છે. એ જ રામ જે રાવણને હણે છે તે સીતાને શોધતાં ચોધાર આંસુએ રડી પણ શકે છે. આમ આપણે ત્યાં પૌરુષીયપણાની વ્યાખ્યાઓ પશ્ર્ચિમીકરણ બાદ જ કદાચ આવી છે. પુરુષ હોવાની ખોટી માન્યતાઓએ પુરુષને નીચો પાડી દીધો છે. હિમાચલી ગામોમાં ડોમેસ્ટિક વાયોલેન્સનું અસ્તિત્વ નથી, કારણ કે અહીં પિતૃસત્તાક માનસિકતા પણ નથી. ગાંધીજીએ સહજીવનની વાત કરી હતી. આપણાં પહાડી પ્રદેશોની જૂની રીત મુજબ તો પિતૃસત્તાક માનસિકતા હોતી જ નથી. જ્યાં પિતૃસત્તાક માનસિકતા ન હોય ત્યાં ઘરેલું હિંસાનો પ્રશ્ન જ નથી ઊભો થતો. આદિવાસી સમાજ વ્યવસ્થામાં ક્યારેય બળાત્કાર થતા નહીં કે તેનો ભય પણ સ્ત્રીઓને હોતો નથી.

વ્યક્તિને જાતિનું લેબલ લગાવવાની જરૂરિયાત ખરી? નાઈજિરિયામાં જાતીય ભેદભાવ થતાં નથી. ત્યાં વેપારી એટલે વેપારી પછી તે પુરુષ હોય કે સ્ત્રી. વાત ખરે જ વિચારવા જેવી છે કે શિક્ષક સ્ત્રી હોય કે પુરુષ તેનાથી શું ફરક પડે?

વ્યક્તિને તેની જાતિથી મૂલવવા કરતાં તેની ક્ષમતાથી મૂલવવો જોઈએ એવી થિયરી હવે આવી રહી છે. શશી દેશપાંડેએ પણ એક મુલાકાતમાં કહ્યું હતું કે લેખક લેખક હોય છે તેને સ્ત્રી લેખિકા કે પુરુષ લેખક કહેવાની શું જરૂર? આ જાતીય ભેદભાવના ભાગલાની માનસિકતાને કારણે જ આપણે આ સમાજને જનમ આપ્યો છે. ભેદને ભૂલીને જો કામ થાય તો અનેક પ્રશ્ર્નોે-સમસ્યાઓ હલ થઈ શકે. કેટલાય અત્યાચારો અને ગુનાઓ નાબૂદ થઈ શકે. હિંસા, આક્રમકતા પુરુષમાં પુરુષાતનની નથી હોતી પણ પોતાની

અક્ષમતાના અહેસાસને કારણે પેદા થતી માનસિકતાને લીધે આવતી હોય છે. સાચો પુરુષ કદીય પોતાનાથી નબળી વ્યક્તિ પર હાથ ઉપાડે નહીં કે તેનો અનાદર કરે નહીં. ગાંધીજીને ઘઉં વીણવા કે શાક સમારવાની શરમ આવતી નહીં. તેઓ તો સ્વાવલંબનમાં માનતા હતા, જ્યારે આજનો પુરુષ સ્ત્રી પર અવલંબિત રહે

છે. દરેક કામ માટે અને દર્શાવે છે એમ કે સ્ત્રી તેના પર અવલંબિત છે. આ બાબતે હજી ઘણું લખી શકાય એમ છે, પણ હવે ફરી કોઈવાર.

આપણે ત્યાં હજી ગામડાઓમાં દરરોજ મહિલાઓ રસોઈ કરતી વખતે એક રોટલી ગાય માટે અને એક રોટલી કૂતરા માટે કાઢતી હોય છે. એટલું જ નહીં તેની પાસે એટલું ખાવાનું હોય છે જે આંગણે રોટલી માગવા આવતા ભૂખી વ્યક્તિની આંતરડી પણ ઠારી શકે. શહેરોમાં એવો રિવાજ પાળવો શક્ય હોતો નથી. તે છતાં શહેરમાં લોકો ભૂખે નથી સૂતા એવું કહી શકાય નહીં. હવા, પાણી અને ખોરાક એ મુખ્ય બાબત છે કોઈ વ્યક્તિને જીવંત રાખવા માટે. પાણી અને ખોરાકને જે ઘરમાં વેડફવામાં આવતા હોય તે ગુનો ગણાવું જોઈએ. હંગર પ્રોજેક્ટના અભ્યાસ પ્રમાણે વિશ્ર્વમાં લગભગ ૭૯ કરોડ વ્યક્તિઓ પાસે પેટ ભરી શકાય એટલું ખાવાનું નથી હોતું. અને ફક્ત એશિયામાં જ ૫૨ કરોડ વ્યક્તિઓ ભૂખી રહે છે. આ બાબતોનો ખ્યાલ આપણને ન હોય તે માની શકાય નહીં, આપણી આસપાસ જોઈએ તો કચરામાંથી વીણીને ખાવાનું ખાતા માણસો અને બાળકો જોઈ શકાય છે, પણ આંખ આડા કાન કરીને ન જોવા માગીએ તો કંઈ ન થઈ શકે.

બરાબર એક વરસ પહેલાં કોચીમાં નમમ મરમ(એનો અર્થ થાય અચ્છાઈનું વૃક્ષ) નામ આપીને એક ફ્રિજ મીનુ પૌલિને પોતાની રેસ્ટૉરાંની બહાર મૂક્યું. મોટાભાગે હૉટેલિયર રસોડામાં મોટા ફ્રિજ મૂકે પણ મીનુ પૌલિને હોટલની બહાર ફ્રિજ મૂકવાનો વિચાર આવ્યો. મીનુ આમ તો બેંકર હતી પણ કશુંક હટકે કરવાની ઈચ્છાએ તેણે ત્રણ વરસ પહેલાં પોતાની હૉટેલ શરૂ કરી. એ જ હટકે કરવાના વિચારે તેને નમમ મરમ શરૂ કરવાનો વિચાર આવ્યો એવું કહી શકાય. હૉટેલમાં રોજ જ ખાવાનું વધે કે ગ્રાહકો પણ ક્યારેક ખાવાનો બગાડ કરે તે જોતી. એ જોઈને તેને અફસોસ થતો પણ શું કરવું તેને કશું સૂઝ નહોતી પડતી. દરરોજ તેઓ વધેલું ખાવાનું કચરા ટોપલીમાં ઠાલવી દેતા. તેવામાં એક દિવસ તેણે જોયું કે એક ભિખારી એ કચરામાંથી ખાવાનું શોધીને ખાઈ રહ્યો હતો. મીનુને ખૂબ ખરાબ લાગ્યું. અને તેને વિચાર આવ્યો કે આ ખાવાનું સારી રીતે ગરીબ ભૂખ્યા લોકોને મળવું જોઈએ. આ રીતે કોઈ ભૂખી વ્યક્તિ ખાય તે એને અપમાનજનક સ્થિતિ લાગી. હૉટેલિયર તરીકે લોકોના પેટ અને દિલને સંતોષ પહોંચડવાની તેની ફરજનો વિસ્તાર તેણે વધારવાનું વિચારીને હૉટેલની બહાર નમમ મરમ લખીને એક મોટું ફ્રિજ મૂક્યું. તેમાં એ દરરોજ પાંચસોએક પેકેટ ખાવાનું મૂકી દે છે. જે પણ વ્યક્તિને જરૂર પડે તેમાંથી ખાવાનાનું પેકેટ લઈ શકે છે. આ ફ્રિજ ક્યારેય બંધ નથી હોતું કે ન તો તેને લૉક છે. ગમે તે સમયે કોઈપણ વ્યક્તિ તેમાંથી ખાવાનું લઈ શકે છે. કોઈએ તેને સવાલ પૂછ્યો કે ધારો કે કોઈ ગરીબ ન હોય એવી વ્યક્તિ તેમાંથી ખાવાનું લઈ જાય તો? મીનુ કહે છે કે તે એમનો પ્રશ્ર્ન છે મારો નહીં. મારી ભાવના એટલી જ છે કે જે વધેલું ખાવાનું હોય તે કચરા ટોપલીને બદલે આ ફ્રિજમાં પેકેટ રૂપે જાય જેથી કોઈપણ ઘર વગરની કે ગરીબ વ્યક્તિ જે ખાવાનું ખરીદી શકતી નથી તે એમાંથી પેકેટ લઈને સન્માનપૂર્વક પોતાનું પેટ ભરી શકે.

મીનુ પૌલિને અહીં એક વિચાર લોકો સમક્ષ મૂક્યો છે કે તમે ખોરાકનો બગાડ ન કરો. તેને ભૂખ્યા લોકો સુધી પહોંચાડો. મીનુ નથી ઈચ્છતી કે કોઈ તેની હૉટેલમાંથી ખરીદીને ફ્રિજમાં ખાવાનું મૂકે. તે ફક્ત એટલું જ ઈચ્છે છે કે વધારાનું ભોજન જે તેઓ ઉપયોગમાં નથી લેવાના તે આ ફ્રિજમાં મુકાય. તે લોકોને ઘરમાં વધતું ભોજન પણ ફ્રિજમાં મૂકી જવા પ્રેરિત કરે છે. કેટલાકને એવો પણ પ્રશ્ર્ન થયો કે તેને માટે ફ્રિજ મૂકવાની શું જરૂર બહાર કોઈ ટ્રેમાં કે બોક્સમાં પણ આવા પેકેટ્સ મૂકી શકાય. મીનુની વાત દિલને સ્પર્શી જાય એવી છે કે તો પછી તેમાં બગાડ અટકતો નથી. ફ્રિજ એટલા માટે કે ખાવાનું તેમાં બગડે નહીં. લોકો સુધી સારું ખાવાનું જ પહોંચે. તેની ઈચ્છા છે કે લોકોમાં ભોજનનો બગાડ ન થાય તેવી જાગૃતિ આવવી જોઈએ, કારણ કે સામે પક્ષે તમારી આસપાસ જ હજારો એવા લોકો હશે જે ભૂખ્યા સૂઈ જતા હશે કે કચરામાંથી ખાવાનું વીણીને ખાતા હશે.

મીનુનો આ વિચાર ખરેખર જ હૃદયસ્પર્શી છે. આપણી પાસે પૈસા છે એટલે ખાવાનાનો બગાડ કરવાનો આપણને અધિકાર નથી મળી જતો. આપણી સંસ્કૃતિમાં તો ભૂખ્યાને ભોજન કરાવવાનો મહિમા અનેરો છે. વિશ્ર્વભરમાં અનેક સ્તરે આ રીતે ભૂખ્યાને ભોજન કરાવવાનો યજ્ઞ ચાલી રહ્યો છે. ગ્રીસમાં ગ્રીક ઓર્થોડોક્સ લેડિઝ ફિલોપ્ટોકસ સોસાયટી છે. તેઓ છેલ્લાં બે વરસથી ફિડ હન્ગર નામે પ્રોજેક્ટ ચલાવે છે. તેમાં દરેક મહિલાઓ જાતે જમવાનું બનાવીને ફુડ પેકેટ્સ તૈયાર કરીને ભૂખ્યા લોકો સુધી પહોંચાડે છે. અમેરિકામાં પણ હંગર રિલિફ નામે કાર્યક્રમોમાં સેલિબ્રિટિઝ જોડાતી હોય છે. આપણે ત્યાં પણ અનેક સંસ્થાઓ ગરીબોને ખિચડી ખવડાવવાના કાર્યક્રમો કરતી હોય છે. તે છતાં દરેક ભૂખી વ્યક્તિ સુધી પહોંચી શકાતું નથી. તો બીજી તરફ અન્નનો વેડફાટ આપણે કરતા હોઈએ છીએ. જર્મનીમાં હૉટેલમાં ખાવાનાનો બગાડ કરવા માટે તમને દંડ થઈ શકે છે. ભલે તમે પૈસાથી તમારું ભોજન ખરીદ્યું હોય પણ તેનો અર્થ એ નથી કે તમે સમાજના સાધનોનો બગાડ કરો. એક તરફ કરોડો લોકો ભૂખે મરતા હોય ત્યારે આપણે જરૂર કરતાં વધુ ખાવાનું મગાવીને તેનો વેડફાટ કરીએ તે યોગ્ય નથી જ. સ્ત્રીએ એક માતા તરીકે પોતાના બાળકોને આ સંસ્કાર આપવા જોઈએ. અનેકવાર આપણે હૉટેલમાં બાળકો માટે બે ત્રણ વધારાની ડિશ મગાવતા માતાપિતા જોઈએ છીએ. આ બધું જોઈને એવું નથી લાગતું કે આપણે ત્યાં પણ દંડ લાગુ કરવો જોઈએ? લગ્ન સમારંભોમાં તો હજી પણ બેફામ વેડફાટ થતો હોય છે. ખવાય કે ન ખવાય તે છતાં ડિશ ભરીને ખાવાનું લઈ લેતી વ્યક્તિઓ આપણને દેખાતી જ હોય છે. વળી એટલી બધી વાનગીઓ હોય છે કે તે દરેકનો વપરાશ થવો શક્ય નથી જ હોતો. કેટલીક સંસ્થાઓ એ વધારાનું અન્ન ભેગું કરીને ગરીબો સુધી પહોંચાડે છે, પણ અન્નપૂર્ણા ગણાતી સ્ત્રીઓએ આ બાબતે આગળ આવીને અન્ન અને પાણીનો બગાડ ન કરવાનું પોતાના ઘરથી તો શરૂઆત કરવી જ જોઈએ. અને શક્ય હોય તો ભૂખ્યા લોકો સુધી વધારાનું અન્ન પહોંચાડવાની વ્યવસ્થા પણ નમમ મરમ ફ્રિજ મૂકીને કરી જ શકાય.

તાઓ પોર્સે લીનો પોતાની વેબસાઈટ પર એના વિશેની માહિતીમાં સૌથી પહેલું ધ્યાન ખેંચે એવી બાબત છે ૯૮ વરસની યુવાન. તાઓ માને છે કે ઉંમર શરીરની વધે છે વ્યક્તિની નહીં. જો આપણે સશક્ત હોઈએ તો જીવનમાં એવું કશું જ નથી હોતું જે ન કરી શકાય. ત્રણવાર હિપ સર્જરી(નિતંબના હાડકાનું રિપ્લેસમેન્ટ પણ ) અને પગમાં મુકાયેલા રોડ સાથે તાઓ આજે પણ દરેક યોગાસન કરીને લોકોને શીખવાડી શકે છે. એટલે જ દુનિયાની જીવંત સૌથી મોટી ઉંમરની યોગગુરુ તરીકે ગિનેસ બુક ઑફ વર્લ્ડમાં ૯૩ વરસની ઉંમરે તેમનું નામ નોંધાયું છે. તાઓના પિતા ફ્રેન્ચ અને માતા મણિપુરી એટલે કે ભારતીય હતી. એ લોકો ભારત આવતાં હતાં ત્યારે રસ્તામાં જ તાઓનો જન્મ થયો હતો. જો કે તેને જનમ આપતાં જ તેની માતાનું અવસાન થયું અને તેનો ઉછેર તેના માસી અને માસાએ કર્યો. પત્નીના વિયોગનું દુ:ખ લઈને તેના પિતા ભારત છોડીને જતા રહ્યા હતા. તેના માસા રેલરોડ સિસ્ટમનું પ્રોગ્રામિંગ કરતા હોવાથી તાઓને એશિયામાં ફરવા મળ્યું. તાઓને યાદ છે તે સમયે મહાત્મા ગાંધીને માસાની સાથે બે વખત મળ્યાનું. બીજા વિશ્ર્વયુદ્ધની શરૂઆત થતાં તાઓ ફ્રાન્સ ચાલ્યાં ગયાં હતાં.

તાઓ આઠ વરસનાં હતાં તે સમયે પોંડિચેરીમાં તેમણે પહેલીવાર લોકોને દરિયા કિનારે યોગાસન કરતાં જોયા અને તેને ગમી ગયું. તેણે પણ આસનો કરવાની વાત કરી તો તેની માસીએ ના પાડતાં કહ્યું કે યોગાસનો ફક્ત પુરુષો જ કરી શકે. આમ યોગાસન પ્રત્યે આકર્ષણ તેને બાળપણથી જ હતું, પરંતુ પદ્ધતિપૂર્વક તેનું અધ્યયન છેક ૧૯૮૨માં કર્યું. બીકેએસ અયંગર પાસે ઓરબિન્દો આશ્રમમાં તે યોગ શીખી અને ન્યૂયોર્કમાં તેણે વેસ્ટચેસ્ટસ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ યોગની સ્થાપના કરી લોકોને યોગાસન શીખવાડવાની શરૂઆત કરી. એ પહેલાં ૧૯૪૦ની સાલથી તે ફેશન મોડલ તરીકે કામ કરી રહ્યા હતા. પેરિસની પ્રખ્યાત બ્રાન્ડ માટે તેમણે કામ કર્યું. નાટકો અને ફિલ્મોમાં પણ કામ કર્યું. જેમ જેમ તાઓની ઉંમર વધી રહી હતી તેમને લાગ્યું કે યોગાસન કરીને શરીરને લવચિક બનાવી શકાય. તેઓ કલ્પના જ કરી નહોતાં શકતાં કે ક્યારેક તેઓ સવારે ઊઠે અને શરીર જકડાઈ જાય એવું કે તેઓ હલનચલન ન કરી શકે. એટલે જ તેમણે યોગાસનને પદ્ધતિસર શીખીને સર્ટિફિકેટ મેળવ્યું અને જે પોતે માને છે તે બીજાને પણ શીખવાડવાનું શરૂ કર્યું. હોલીવૂડમાં તેમની ઓળખાણ કંઈક અનોખી જ હતી. સાડી પહેરેલી મહિલા જે ફ્રેન્ચ ભાષા બોલે છે. તાઓનો બીજો પ્રેમ છે સાડી. તેમણે ભારતમાંથી યોગાસન અને સાડી લઈ જવાનું પસંદ કર્યું હતું. હોલીવૂડના સ્ટાર્સને યોગાસન શીખવાડીને સ્વસ્થ રહેવાનું તાઓએ શીખવાડ્યું. શરૂઆતમાં તો તેઓ મફતમાં જ શીખવાડતા હતા પણ પછી તેમણે વ્યવસાયિક ધોરણે ક્લાસ શરૂ કર્યા. તાઓ કહે છે કે વૃક્ષ આપણને ઘણું શીખવાડે છે. અમેરિકામાં ઠંડીના દિવસોમાં વૃક્ષ પણ ઠીંગરાઈ જાય. વળી ગરમીના દિવસો આવે એટલે તરોતાજા થઈ જાય. તેમણે પોતાની અંદર જ શક્તિ સંઘરી રાખી હોય છે. એ જ રીતે આપણી અંદર જ શક્તિનો સ્ત્રોત હોય છે. તેને ફક્ત જાગૃત કરવાની જરૂર હોય છે. યોગ એ લાઈફસ્ટાઈલ છે. યોગાસન અને નૃત્ય એ બે બાબત મને તરોતાજા રાખે છે. જીવનમાં કશું જ અશક્ય હોતું નથી. બસ તમારી ઈચ્છા બળવત્તર હોવી જોઈએ.

લાંબું અને સ્વસ્થ જીવનનું રહસ્ય છતું કરતાં તાઓ પોર્સે લીન્ચ કહે છે કે એક તો વ્યક્તિએ ઓછો ખોરાક લેવો જોઈએ. વધુ ખાવાથી તકલીફો થઈ શકે પણ ઓછું ખાવાથી કદી કોઈ મરતું નથી. તાઓ પોતે વહેલી સવારના ઊઠી જાય છે અને ફળનો રસ અને ફળ ખાઈને દિવસની શરૂઆત કરે છે. ત્યારબાદ ખૂબ જ ઓછું બપોરનું ભોજન અને રાતનું વાળું તે બીજાઓની સાથે વહેંચીને લે છે. બીજું રહસ્ય ઉજાગર કરતાં તાઓ કહે છે કે વ્યક્તિએ સતત પ્રવૃત્તિશીલ અને પોઝિટિવ રહેવું જોઈએ. યોગાસન તો તેઓ બાળપણથી કરે છે પણ સતત નવું શીખતાં રહેવાનું તાઓએ કદીય છોડયું નથી. ૮૭ વરસની ઉંમરે

તેમણે બોલરૂમ ડાન્સ શીખ્યો. એટલું જ નહીં ત્યારબાદ તેમણે વિવિધ નૃત્ય સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લઈને ૭૦૦ જેટલાં ઈનામો જીત્યાં છે. અમેરિકા ગોટ ટેલેન્ટમાં પણ તેમણે ભાગ લીધો છે. તેઓ કહે છે કે મારી જિંદગીમાં ક્યારેય હું શું ન કરી શકું તેવો વિચાર કર્યો જ નથી. સવાર પડતાં જ સૌ પ્રથમ હું વિચારું કે આજનો મારો દિવસ સૌથી સારો અને સફળ જશે. આખું જીવન હું કંઈક ને કંઈક નવી પ્રવૃત્તિ શીખતી રહી અને સતત મારી જાતને વ્યસ્ત રાખતી રહી. જ્યારે મારા નિતંબના હાડકાનું રિપ્લેસમેન્ટ કરાવ્યું ત્યારે ડૉકટરે મને કહ્યું હતું કે તમે પદ્માસન નહીં કરી શકો. ઓપરેશનના થોડા મહિના બાદ મેં પદ્માસનમાં ફોટો ડૉકટરને મોકલાવ્યો. તેમણે પોતાની હૉસ્પિટલના નોટિસ બોર્ડ પર મૂક્યો અને લખ્યું મિરેકલ વિમેન(ચમત્કારી સ્ત્રી). આવો ચમત્કાર દરેક વ્યક્તિ કરી શકે છે. નિયમિત યોગાસન કરવા તેનાથી સ્વસ્થતા, લવચિકતા અને સ્ફૂર્તિ મળે. બીજું સતત નવું કશુંક મનગમતું શીખવું જોઈએ. ત્રીજું ઓછું ખાવું. તેને કારણે સ્વસ્થ, સુંદર અને યુવાન રહી શકાય છે. એટલે જ તાઓ ક્યારેય અંગ્રેજોની જેમ .૯૮ યર્સ ઓલ્ડ નથી લખતી પણ ૯૮ યર્સ યંગ લખે છે. તેનું કહેવું છે કે તમે જેવું વિચારો તેવું જ જીવન બને છે. હું તો હજી આજે પણ તરવરાટભરી યુવતી છું અને સો વરસે પણ રહીશ.