Divyasha Doshi

હાલમાં સોશિયલ મીડિયા પર માસિક ધર્મને લઈને અનેક વિચારો આગ ઓકી રહ્યા છે. ગયા મહિને જ સૌરાષ્ટ્ર જવાનું થયું ત્યારે મિત્રને ઘરે સ્ત્રીઓએ ઉપવાસ કર્યો હતો. સામા પાંચમનો. આજે એકવીસમી સદીમાં ભણેલી ગણેલી સ્ત્રીઓ ઉપવાસ કરે એ સારી જ વાત છે, પરંતુ સ્ત્રી હોવાને કારણે થતી ભૂલ કે પોતાને અપવિત્ર માનીને ઉપવાસ કરવો તે જરા ખટક્યું.

યાદ આવ્યું કે મને પણ સમાજે સમજાવ્યું હતું કે સ્ત્રીઓ અપવિત્ર હોય એટલે વરસમાં એકવાર પોતાને કષ્ટ આપીને ભગવાનની માફી માગવી જોઈએ. નવરાત્રીમાં માતૃસ્વરૂપે પૂજાતી સ્ત્રીને અપવિત્ર ગણવી કેટલી વિરુદ્ધ બાબત?

નારી તું નારાયણી કહેનાર સમાજ જ સ્ત્રીને ફક્ત સ્ત્રી હોવાને કારણે જ અપવિત્ર ગણાવતા અચકાતો નથી. સ્ત્રી જો રજસ્વલા થાય તો જ માતા બની શકે તે કુદરતી બાબતને સમય આવે કેટલી આસાનીથી ભૂલી જવાય છે. માતાજીને પૂજનારો સમાજ સ્ત્રીને અપવિત્ર કહીને તેને ગર્ભગૃહમાં કે મંદિરમાં પ્રવેશ આપતો નથી.

માતા સીતાએ અગ્નિપરીક્ષા આપી છતાં પુરુષોત્તમ ગણાતા રામે તેમનો ત્યાગ કર્યો હતો. તો ધારો કે સીતાએ અગ્નિપરીક્ષા આપવાની ના પાડી હોત તો શું ફરક પડી જાત? તો કદાચ સ્ત્રીઓને આજે પવિત્રતાની અગ્નિ પરીક્ષાઓમાંથી પસાર થવું ન પડત.

આપણા વિદ્વાન અભ્યાસુ ડૉ. ગૌતમ પટેલને મળવાનું બન્યું. તેમણે રામાયણનો અભ્યાસ કરીને દેશવિદેશમાં પેપર રજૂ કર્યા છે તેમ જ અનેક પુસ્તકો પણ લખ્યાં છે. તેમણે મને કહ્યું કે મૂળ રામાયણમાં સીતા અગ્નિ પરીક્ષાનો પ્રસંગ છે જ નહીં. તે પાછળથી ઉમેરાયો છે જ્યારે તેને નાટ્યસ્વરૂપ અપાયું તે સમયે. નાટક તોજ બને જો તેમાં નાટ્યાત્મકતા હોય. વાત સાચી જ છે.

આજે પણ અનેક ધારાવાહિકોમાં નાટ્યાત્મકતાનો ઉપયોગ થઈ જ રહ્યો છે. એટલે આ અપવિત્ર અને પવિત્ર હોવાની વાત ફક્તને ફક્ત સ્ત્રી માટે જ હોય તે સ્થાપિત કરવા માટે આ પ્રસંગ લાવવો કદાચ જરૂરી હતો. આ પવિત્રતાની વાત એટલી હદે આપણાં (સ્ત્રીઓના) લોહીમાં વણાઈ ગઈ છે કે હજી ય આપણી આસપાસ એવી

સ્ત્રીઓ મળી રહેશે જે પોતાને કોઈને કોઈ કારણસર અપવિત્ર માનતી હશે.

જેમકે... ‘તુલસી મારે ત્યાં થતાં જ નથી. મારું ઘર ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર પર છે અને આવતાં જતાં ટાઈમમાં બેસતી સ્ત્રીઓનો પડછાયો પડી જતો હશે.’ પત્રકારત્વમાં કામ કરતી એક યુવાન છોકરીએ વાતવાતમાં મને કહ્યું.

‘શીટ યાર આ મેન્સીસ પણ આવતા અઠવાડિયે આવશે. મારી ઑફિસમાં સત્યનારાયણની પૂજા રાખી છે. હવે મારે મેન્સીસ મોડું આવે તેની ગોળીઓ ગળવી પડશે.’ બૅંકમાં ઑફિસર તરીકે કામ કરતી ૪૦ વરસીય મહિલાએ કહ્યું.

જો આપણે મહિલાઓ જ પોતાની જાતને નીચી, અપવિત્ર માનવાનું ચાલુ રાખીશું તો શંકરાચાર્ય જેવા ધર્મગુરુઓ પણ કહેશે કે સ્ત્રીઓ જો શનિની પૂજા કરશે તો સ્ત્રીઓ પરના બળાત્કારોમાં વધારો થશે, આવા ધડમાથા વગરના વાક્ય સાંભળીને નવાઈ ન લાગવી જોઈએ. બળાત્કાર વધશે એનો અર્થ એ કે સ્ત્રીઓને સ્વતંત્ર વ્યક્તિ તરીકે વિચારવાનો અધિકાર નથી. સ્ત્રીઓના અવાજને દબાવી દેવા માટે સજા કરવાની આ બર્બર રીત સદીઓથી ચાલી આવી છે.

શંકરાચાર્ય જેવા ધર્મગુરુના પદે પહોંચનાર વ્યક્તિ પાસેથી સમાજને યોગ્ય માર્ગદર્શન મળે એવી અપેક્ષા રહે છે. તેઓ જ જો આમ ગમે તેવા સ્ટેટમેન્ટ્સ આપશે તો સમાજમાં તાલિબાની માનસિકતા વધે તો નવાઈ નહીં.

સ્ત્રીઓને માસિક આવે એટલે તે અપવિત્ર છે અને તેનાથી કશે અડાય નહીં તેવી માન્યતાઓ બની છે. હકીકતે સ્ત્રીઓને માસિક વખતે પડતી તકલીફમાં આરામ કરવા મળે એટલા માટે ત્રણ દિવસ ન

અડવાની વાત આવી હશે. બાકી જો માત્ર માસિક આવવાને કારણે જ જો સ્ત્રી અપવિત્ર થતી હોય તો કોઈપણ સ્ત્રીને માસિક આવે તે મંજૂર નથી જ.

સેક્સ એ પુરુષ માટે અપવિત્ર ન હોય તો સ્ત્રી પણ શું કામ તેનાથી અપવિત્ર થવી જોઈએ ? માસિક આવવું કે સેક્સની ઈચ્છા તે બધું જ કુદરતી છે. વળી બળાત્કાર કરનાર પાપી ગણાવો જોઈએ. બળાત્કારનો ભોગ બનનારે શું કામ પોતાને ખરાબ માની શરમ અનુભવવી જોઈએ. આજની શિક્ષિત પ્રજાને આ બધું સમજાવવું પડે છે તે આશ્ર્ચર્યની વાત છે. આપણે જે વિજ્ઞાન ભણીએ છીએ, ભણાવીએ છીએ તે ખોટું છે? એવો પ્રશ્ર્ન જરૂર થાય.

ભગવાનમાં શ્રદ્ધા હોવી એ અલગ વાત છે. આધ્યાત્મિક બાબત છે. મંદિરો અને પૂજા માણસોએ બનાવ્યા છે અને તેના નિયમો પણ માણસોએ બનાવ્યા છે.

આપણા ઉપનિષદોમાં તો આત્માની વાત કરવામાં આવી છે જેને અગ્નિ બાળી શકતો નથી, પાણી ભીંજવી શકતો નથી. આત્માને ન કોઈ આકાર છે કે ન કોઈ જાતિ કે ધર્મ છે. ખરેખર આ આત્માને કોઈ જાતિ કે ધર્મ હોય તેવું કોઈ શાસ્ત્ર કહે નહીં. હા એ શાસ્ત્રોને તોડી મરોડીને સમજાવનારો મનુષ્ય ચોક્કસ જ કહે, કારણ કે આપણે હવે વેદ-ઉપનિષદ કે ગીતા પણ વાંચતા નથી.

છાંદોગ્ય ઉપનિષદમાં બ્રહ્મ વિશે કહ્યું છે કે આ વિશ્ર્વ તેના મૂળમાં રહેલા કોઈ અગ્નિથી ઊકળી રહ્યું છે, આ અગ્નિ તે વિશ્ર્વના પ્રાણરૂપ રસને અથવા અમૃતને તપાવી રહ્યો છે. તે રસ બરાબર શુદ્ધ થઈને પોતાના સૂક્ષ્મ રૂપમાં સૂર્યની ચારે તરફ ભરાઈ જાય છે. આ પ્રક્રિયા વિરાટ વિશ્ર્વમાં અને વ્યક્તિના આંતરિક માનસમાં પણ થઈ રહી છે. આપણું મન આ જ અમૃતરસને પીને શાંત, પ્રસન્ન અને સમતોલ બની રહે છે.

ચાર દિશાઓ સિવાય પાંચમી દિશા પણ છે, તેને ઊર્ધ્વ કહેલ છે. આ દિશા ગુહ્ય છે. સર્વની ચારે તરફ, સર્વની ઉપર અને સર્વની અંદર તે રહેલી છે. તેનો અધિષ્ઠાતા અધિકાન બ્રહ્મ છે.

આમાં ક્યાંય સ્ત્રી કે પુરુષની વાત નથી. સર્વ એટલે કે બધાની વાત છે. જીવસૃષ્ટિ માત્રની વાત છે. આગળ ઉપનિષદોમાં કે વેદોમાં કે અધ્યાત્મમાં ક્યાંય સ્ત્રીને નિમ્ન ગણવામાં આવી નથી. ઊલટાનું મીરાં તો કહે છે કે વૃંદાવનમાં કૃષ્ણ સિવાય બીજો કોઈ પુરુષ ન હોય. બધા જ ભક્ત ગોપી જ હોય.

ભગવાન પાસે જઈને સ્ત્રી-પુરુષના ભેદભાવ મટી જતા હોય છે. ત્યાં તો ફક્ત આત્મા જ હોય કે જે પરમાત્માને પામવા ઉત્સુક હોય. કોઈ ભૌતિક આસક્તિથી પૂજા ન કરો એવું ધર્મગુરુઓ કહે તો માન્ય છે પણ ગમે તેવાં નિવેદનો કરી સમાજનું અહિત કરતાં ધર્મગુરુઓ તાલિબાની માનસિકતા જ ધરાવતાં હોઈ શકે.

બદલાવની શરૂઆત સ્ત્રીઓએ પોતાને પાપી કે અપવિત્ર ન માનીને કરવી પડશે, કારણ કે સમાજને અને ધર્મગુરુઓને જન્મ આપનારી માતા પણ સ્ત્રી જ છે. સમાજની સોચ બદલવા માટે સ્ત્રીઓએ પોતાની વિચારધારાને વિસ્તૃત કરવી પડશે. નવા સમતોલ સમાજની રચના કરવા શક્તિરૂપે પોતાને જોવી પડશે. નવરાત્રીમાં જે માતાજીની પૂજા થાય છે તે સ્ત્રી સ્વરૂપા છે, શક્તિ સ્વરૂપા છે તે પોતાની દીકરીઓ સાથે અન્યાય ન જ કરે.

ટ્રિપલ તલાકનો મુદ્દો એટલો બધો ચર્ચાયો કે સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા આપવામાં આવેલાં નિવેદન પ્રત્યે સામાન્ય માણસોનું ધ્યાન ગયું જ નહીં. વળી તેને પિતૃસત્તાક સમાજ સાથે સંબંધ હોવાથી પણ તેને નજરઅંદાજ કરવામાં આવે છે એવું કહી શકાય. મેરિટલ રેપ એટલે કે પતિ દ્વારા પત્ની પર થતાં બળાત્કારને ગુનાહિત માની શકાય નહીં એવું સુપ્રીમ કોર્ટે ઈન્ડિપેન્ડટ થોટ વિરુદ્ધ યુનિયન ઈન્ડિયાના કેસમાં ચુકાદો આપતા કહ્યું. આ વાત છે ઓગષ્ટના પહેલાં અઠવાડિયાની. ઈન્ડિયન પીનલ કોડ ૩૭૫માં ૨ એક્સેપ્શનમાં બદલાવ લાવવાની ના પાડી દીધી છે. આ સેકશન એક્સેપ્શન પતિને પ્રોટેક્ટ કરે છે. આ સેકશનમાં કહેવાયું છે કે પતિ પોતાની પત્ની જે ૧૫ વરસથી નાની ન હોય તેની સાથે ઈન્ટરકોર્સ એટલે કે સેક્સ કરે તો તે બળાત્કાર ન ગણી શકાય. પણ એ જ એક્સેપ્શનમાં એવું પણ કહેવાયું છે કે પુરુષ જો ૧૮ વરસથી નાની સ્ત્રી સાથે તેની સંમતિ કે સંમતિ વિના સેક્સ કરે તો તે બળાત્કાર કહેવાય. અર્થાત જો સગીરા પરિણીત હોય તો તે બળાત્કાર ન કહેવાય. ઈન્ડિપેન્ડટ થોટ જેમણે ૨૦૧૩માં અરજીમાં માગણી કરી હતી કે દરેક સગીરાને સલામતી મળવી જોઈએ પછી તે પરિણીત હોય કે ન હોય તેમને લગ્ન કર્યા હોય કે ન કર્યા હોય. 

આપણે ત્યાં સ્ત્રીએ લગ્નની સંમતિ આપી એટલે સેક્સની પણ સંમતિ આપી એવું માની લેવામાં આવે છે. ઉપરોક્ત સેકશન વિશે વાત થઈ તે તો માઈનર એટલે કે સગીરાના સંદર્ભમાં છે. પણ મેરિટલ રેપ વિશે આપણે ત્યાં ગંભીરતાથી વિચારાતું નથી. હકિકતમાં તો ભારતમાં સૌથી વધુ છોકરીઓના બાળવિવાહ થાય છે. એટલે કે પંદર વરસ કરતાં મોટી હોય પણ ૧૮ વરસ કરતાં નાની હોય. અને લગ્ન કર્યા બાદ આ બાળકી જે પત્ની બને તેની સાથે સંબંધ બાંધવો પતિ માટે ગુનો નથી બનતો. સ્ત્રીઓ સૌથી વધુ ઘરમાં જ હિંસાનો શિકાર થતી હોય છે તે અનેક અભ્યાસોમાં સાબિત થયું છે. ૨૦૧૨માં નિર્ભયા કેસ થયો ત્યારબાદ સ્ત્રીઓ પર થતી સેક્સુઅલ હિંસા બાબતે આકરા નિયમો ઘડવા માટે ત્રણ જણાંની વર્મા કમિટી રચવામાં આવી હતી. તેમાં ભારતના પ્રથમ મહિલા ન્યાયાધીશ સ્વ.લીલા શેઠ પણ હતા. લીલા શેઠ મેરિટલ રેપના હિમાયતી હતા. તેમનું માનવું હતું કે જો મેરિટલ રેપનો કાયદામાં સમાવેશ થાય તો અનેક સ્ત્રીઓને હિંસક પતિ સામે રક્ષણ મળી શકે. જો કે મોટાભાગના માનવું છે કે આવો કાયદો લાવવાથી તેનો દુરુપયોગ થઈ શકે અને લગ્ન સંસ્થા સામે ખતરો ઊભો થાય. વળી આ બળાત્કાર સાબિત કરવાનું મુશ્કેલ બને. 

સૌથી વધારે ડોમેસ્ટિક વાયોલેન્સ એટલે કે ઘરેલું હિંસાના ગુનાઓ બને છે. ૨૦૧૩ના નેશનલ ક્રાઈમ બ્યુરોનો રેકોર્ડના(એનસીબીઆર) આંકડા જોઈએ તો ૧,૧૮,૦૦૦ ઘરેલું હિંસાના કેસ નોંધાયા હતા. જ્યારે ન નોંધાયા હોય એનો આંકડો પણ કંઈ ઓછો નહીં હોય. એવું આ ક્ષેત્રે કામ કરતાં નારી સંગઠનો અને સમાજશાસ્ત્રીઓનું માનવું છે. એનસીબીઆરના પ્રમાણે ૯૮% બળાત્કાર સ્ત્રીના નજીકની વ્યક્તિઓ દ્વારા જ થતા હોય છે. આપણે તેમાં મિત્રો, સંબંધીઓ, સહકર્મચારીઓ માની લઈએ પણ પતિ વિશે વિચારી શકતા નથી. 

એક સ્ત્રી નામે મનીષા(ખોટું નામ) ૧૮ વરસની હતી ત્યારે એરેન્જ્ડ મેરેજ થયા. પતિને તે હજી જાણતી પણ નહોતી અને પહેલીવાર જ તેને એકાંતમાં મળી રહી હતી. એટલે લગ્નની રાત્રે તે સેક્સ માટે તૈયાર નહોતી પણ તેના પતિએ તેની વાત ન માની અને તેની ઈચ્છા વિરુદ્ધ તેની સાથે સંબંધ બાંધ્યો. 

લગ્નના છ વરસ થયા અને તેનો પતિ દારૂ પીને તેની સાથે જબરદસ્તીથી સંબંધ બાંધતો. હિંસક પણ થતો. તે ગર્ભવતી થઈ અને ડોકટરે થોડો સમય સંબંધ બાંધવાની ના કહી હતી, પણ તેનો પતિ માનવા તૈયાર નહોતો. તેનો ગર્ભ પડી ગયો. કસુવાવડના ત્રીજા જ મહિને તે ફરીથી ગર્ભવતી બની. 

બીજી એક સ્ત્રીની વાત છે તેના લગ્નને ત્રણ વરસ થયા. તેને નોકરી મળી પણ પગાર બધો તેનો પતિ લઈ લેતો. બાળકને પ્લે સ્કૂલમાં મૂકવા માટે તેણે પતિ પાસે પૈસા માગ્યા તો માર પડ્યો અને તેનું નાક તોડી નાખ્યું. અને તેના પર બળાત્કાર કર્યો. તે ડોકટર પાસે ગઈ ટાંકા આવ્યા. તે નજીકના પોલીસ સ્ટેશને ગઈ. પોલીસોએ સહાનુભૂતિપૂર્વક સાંભળ્યું, ચા પીવડાવીને તેને ઘરે જઈને એડજસ્ટ કરવાનું કહ્યું. તેના કોમ્પ્રોમાઈઝ કરવાથી પતિની હિંસા ઓર વધી. હિંસક બળાત્કારનો તે ભોગ બનતી. માતાપિતાએ સમાજ શું કહેશે છૂટી થઈશ તો કહી તેને હજી કોમ્પ્રોમાઈઝ કરવાની સલાહ આપી. પણ તેણે હિંમત કરીને જુદી રહેવા લાગી અને છૂટાછેડાનો કેસ કર્યો. છૂટા થયા બાદ તેની નોકરી કાયમી થઈ. તેણે પીએચડી પણ કર્યું અને સુખી થઈ. તેનું કહેવું હતું કે સ્ત્રીએ પોતાના જીવનની જવાબદારી લેવી જોઈએ. કોઈ બીજું તેની સહાય કરી શકતું નથી. 

૨૦૧૩ની સાલમાં સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘે ભારત સહિત છ પેસેફિક એશિયન દેશોમાં ૧૦૦૦૦ પુરુષોનો સર્વે કરાવ્યો. તેમાં મોટાભાગના પુરુષોએ પોતાની પત્નિ પર બળાત્કાર કર્યાનું કબૂલ્યું હતું. આપણે ત્યાં એવી પણ માન્યતા છે કે મર્દાનગી તો જ પુરવાર થાય જો પુરુષ પોતાની પત્નીને દાબમાં રાખે. તેને ડરાવીને રાખે. ૨૦૧૪માં યુનાઈટેડ નેશન પોપ્યુલેશન ફંડ અને ઈન્ટરનેશનલ સેન્ટર ફોર રિસર્ચ ઓન વિમેન દ્વારા કરવામાં આવેલા અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું હતું કે ભારતમાં પૌરુષ્ય એટલે સ્ત્રીને દાબમાં રાખવી. તેની સાથેના અંગત સંબંધમાં દરેક નિયમ તે જ નક્કી કરે. તેમાંથી ૬૦% પુરુષોએ કબૂલ્યું કે તેઓ સ્ત્રી ઉપર હિંસાનો ઉપયોગ કર્યો છે. લાફો મારવો, લાતો મારવી, ચોટલાથી પકડવી, બાળવું વગેરે ૨૦૦૫-૬માં થયેલા નેશનલ હેલ્થ ફેમિલી સર્વેમાં પણ જાણવા મળ્યું હતું કે પરિણીત મહિલાઓ પર હિંસા તેના પતિ દ્વારા જ થતી હોય છે. હિંસાનો ભોગ બનનાર ચારમાંથી એક જ સ્ત્રી કોઈની મદદ માગે છે.લગ્નજીવનમાં થતી સેક્સુઅલ હિંસા વિશે સ્ત્રીઓ ભાગ્યે જ કોઈને વાત કરે છે કે પછી મદદ માગે છે, જ્યારે શારીરિક હિંસા માટે તેઓ કુટુંબની અન્ય વ્યક્તિઓની મદદ માગે છે. આમ પણ સ્ત્રીની ના સાંભળવા તેમાં પણ પત્નીની ના સાંભળવી પુરુષોને ગમતી નથી હોતી. સ્ત્રીની ના હોય તે છતાં જબરજસ્તીથી સંબંધ બાંધવો તે બળાત્કાર જ ગણી શકાય. ખેર, પણ આપણે ત્યાં બંધબારણે થતી હિંસાને મોટાભાગે દબાવી રાખવામાં આવે છે. 

અહીં તો સ્ત્રીની ઉંમર જે અઢાર વરસથી નાની હોય તેની સાથે થતાં અન્યાય બાબતે વિરોધ છે, પણ કેટલાકની દલીલ છે કે મેરિટલ રેપનો કાયદો ઘરની શાંતિ ડહોળાવી શકે છે કે પુરુષને અન્યાય કરી શકે છે. હકીકત એ છે કે હજી આજે પણ દર સો બળાત્કારે માત્ર ૬ બળાત્કારના કિસ્સા વિશે ફરિયાદ નોંધાવાય છે. તેમાં પણ આ બળાત્કારની ફરિયાદમાં પતિ સિવાય અન્ય વ્યક્તિઓએ જ કર્યા હોય છે તે જ હોય છે. આપણે લગ્નને પવિત્ર માનીએ છીએ પણ તેમાં પતિ દ્વારા થતાં હિંસક અત્યાચાર અને બળાત્કારનો આપણને વાંધો નથી હોતો. આ તે કેવી વાત? હવે આ વિશે વિચારવાની જરૂર નથી લાગતી? ટ્રિપલ તલાક કે જેમાં એક ઝાટકે સ્ત્રીથી છેડો ફાડી નાંખે છે તે વિશે વિચારનાર સમાજે હવે રોજે રોજ હિંસાથી રહેંસાતી સ્ત્રીઓ વિશે પણ વિચારવું જોઈશે. 

ઘર બહાર સ્ત્રીની સલામતી વિશે આજે આપણે જાગૃત થઈને પગલાં લઈ રહ્યા છીએ પણ જ્યાં ઘરની ચાર દીવાલો વચ્ચે સ્ત્રીની સલામતી ન હોય તેના વિશે વાત કરતાં પણ આપણે ત્યાં સંકોચ અનુભવાય છે ત્યાં ન્યાયની પુકાર કોણ સાંભળે? શું એવો રસ્તો ન નીકળી શકે જેમાં સ્ત્રીને ન્યાય મળે અને પુરુષને અન્યાય પણ ન થાય? 

હાલમાં જ રજૂ થયેલી આયુષ્યમાન ખુરાના અભિનીત શુભમંગલ સાવધાન ફિલ્મમાં પૌરુષીય અહંકારની વાત કરવામાં આવી છે, જે કેટલો બટકણો હોઈ શકે. એટલું જ નહીં પિતૃસત્તાક માનસિકતાનોય અહંકાર પુરુષને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે એની વાત કરવામાં આવી છે.

પુરુષ અહમ્ની આસપાસ ગેરસમજનાય તાણાવાણા વીંટળાયેલા છે. આ અહમ્ ક્યારેક બરડ તો ક્યારેક પથ્થર જેવો બની જતો હોય છે. સ્ત્રીઓને સૌથી વધુ ડર પુરુષો કરતાં પણ પુરુષોના અહંકારનો લાગે છે. એટલે જ સ્ત્રીઓ પુરુષના અહમ્ વિશે કહેતી હોય છે કે હેન્ડલ વીથ કેર ... કારણ કે પુરુષનો અહમ્ ઘવાય, તૂટે કે પથ્થર બની જાય કોઇપણ પરિસ્થિતિ આવકાર્ય નથી હોતી. અને જો સ્ત્રીને પુરુષના અહંકારને જાળવતાં આવડી જાય છે તો તે રાજ કરે છે. આવી શિખામણ અનુભવી સ્ત્રીઓ નવી પરણવા જઈ રહેલી દરેક યુવતીને આપતી હોય છે.

મેલ ઇગો શબ્દ આપણે આજે વારે વારે વાપરીએ છીએ કે સાંભળીએ છીએ, પણ અહમ્ શબ્દ જ્યારે પુરુષ કે સ્ત્રી સાથે જોડાય કે તેનાં અર્થઘટનો બદલાય છે. પુરુષ અહમ્ શબ્દમાં મિસ્ટીરિયસ પાવરફુલ મશીનનો પડઘો સંભળાય. તો સ્ત્રીને સમજવી અઘરી છે કહીને તેનો વીંટો વાળી દેવામાં આવે છે.

પુરુષનો ઇગો સંવેદનશીલ છે કે કોમ્પ્લેક્સ તે સમજવું અઘરું બની રહે છે. તમે ગુગલમાં સર્ચ કરો તો મેલ ઇગોને જાળવવા માટે શું કરવું તેની અનેક ટિપ્સ વાંચવા મળશે. વળી તેમાં મોટે ભાગે એક બાબત જરૂર દેખાશે કે પુરુષ અહમ્ ખૂબ જ કિંમતી છે અને નાજુક છે તેની સાથે જાળવીને કામ લેવું જોઇએ. જાણેકે પૌરુષત્વ અને અહમ્ બન્ને એક જ ન હોય તેવો પણ ભાસ ઊભો થાય છે. કારણ કે આપણને દરેક બાબતો ચોકઠામાં બેસાડીને જોવાની આદત પડી ગઈ હોય છે. પુરુષનું વર્તન આવું હોવું જોઇએ તો જ તે યોગ્ય અને સ્ત્રીએ અમુક રીતે જ વર્તવાનું. આ આચારસંહિતાઓ કોણે ઘડી ? અનલોક યોર કોન્ફિડન્સના લેખક ડૉ. ગેરી વુડસ કહે છે કે પુરુષ અને સ્ત્રીનું વર્તન તેમના જનનાંગોના આકાર ઉપરથી જાણે નક્કી કર્યું છે. પુરુષની પ્રવૃત્તિઓ બાહ્ય હોય અને સ્ત્રીની પ્રવૃત્તિ આંતરિક હોય. બારમાં બેસીને સિગારેટના કશની સાથે પેગ ચઢાવીને ગાળો બોલે તે પુરુષ.... અને ઘરમાં બેસીને રોટલી વણે કે સાફસફાઈ કરે તે સ્ત્રી. પાનના ગલ્લે પોલિટિક્સ અને ક્રિકેટની પંચાત કરે તે પુરુષ અને ઘરના ઓટલા કે સોસાયટીના બાંકડે બેસીને સાસુ અને પડોશીની પટલાઈ કરે તે સ્ત્રી. આ ક્રમ ઊલટો થાય તો શું પુરુષનું પુરુષપણું ખતમ થઈ જશે ? એવું તો નથી જ હોતું. પણ પુરુષ અંગે ખોટી મિથ ઊભી કરવામાં આવી છે.

અમુક રંગો પુરુષના અને અમુક રંગો સ્ત્રીના એ કોણે નક્કી કર્યું. એક મિત્ર દંપતીએ નવો મોટો ફ્લેટ લીધો અને તેને જાણીતા ઇન્ટિરિયર ડિઝાઈનર પાસે ડિઝાઈન કર્યો. એમના ઘરે જઈએ એટલે ગર્વ સાથે તમને ડિટેઈલમાં ઘર બતાવે, દરેક બાબત ચોકસાઈપૂર્વક નક્કી કરેલી. દરેક વસ્તુની જગ્યા અને રંગોનો મેળ પાડેલો. તેમને એક દીકરી અને દીકરો પણ છે. તેઓ ટીનએજર છે. તેમનો રૂમ બતાવતા દંપતીના ચહેરા પર ગર્વની ઝલક બમણી થઈ જતી. દીકરાનો રૂમ બ્લ્યુ રંગનો અને તેમાં બોક્સિંગ બેગ, ફૂટબોલરના ચિત્રો... દરેક બાબત પૌરૂષીય હોય તેનું ખાસ ધ્યાન રાખવામાં આવ્યું છે તેવું જણાવ્યું. દીકરીનો રૂમ પિંક રંગનો ... સિલ્કની ચાદર, દીવાલ, કબાટ, તકિયા દરેક વસ્તુ પિંકના શેડમાં અને દરેક વસ્તુમાં ગર્લી ટચ આપવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. ત્યારે ક્યાંક વાંચેલું યાદ આવ્યું કે ૧૯મી સદીમાં પિંક - ગુલાબી રંગ તે પુરુષોનો ગણાતો અને બ્લ્યુ રંગ તે સ્ત્રીત્વની ઓળખ હતો. આ વ્યાખ્યાઓ કોણે બાંધી હતી અને કોણે બદલી હતી ? તે આપણે જ વિચારવું રહ્યું ને!

કેટલીક વખત આ ડિફાઈન્ડ એટલે કે નક્કી કરેલા વર્તનને કારણે ખોટા અહંકારમાં પુરુષ પોતાનું અને અન્યનું અણધાર્યું નુકસાન પણ કરી બેસે છે. પોતાની મર્દાનગીની જવાબદારી સમજીને સ્ત્રીની રક્ષા માટે લડાઈ કરી શકતો પુરુષ સ્ત્રી પર બેરહમીથી બળાત્કાર પણ કરી શકે છે.સાયકોલોજીના જનક ફ્રોઇડની દરેક વાત સાથે આપણે સહમત ન થઈએ તોય.. ઇગોની વાત આવે તો ફ્રોઇડને યાદ કરવો જ પડે કારણ કે તેણે જ આ સુપર ઇગોની થિયરી આપી છે. તેના મતે ઇચ્છાઓનો જન્મ થાય છે તમારા વ્યક્તિત્વમાંથી જે તમારી ઓળખ છે. આ ઓળખમાં સુપરઇગો પણ જેકિલ એન્ડ હાઈડની જેમ છુપાયેલો છે. કોઇ એક જાણીતા સાયકોલોજીસ્ટે કહ્યું છે કે યદશહ ળફક્ષ મજ્ઞ ૂવફિ,ં લજ્ઞજ્ઞમ ળફક્ષ જ્ઞક્ષહુ મયિફળ જ્ઞર. આ ઇવિલ એટલે ઇગો અહમ એવું ફ્રોઇડનું કહેવું છે.

આ અહમ ન હોય તો સેલ્ફ કોન્ફિડન્સ આત્મવિશ્ર્વાસની ઊણપ વર્તાય છે તો જો વધુ પડતો હોય તો તેમાંથી ઉદ્ધતાઈની વાસ પણ આવે છે. પુરુષ અહમમાં વારંવાર આ બન્ને બાબતો જોઇ શકાય છે કારણ કે બાળપણથી પુરુષે આમ જ વર્તવાનું અને આમ ન વર્તાય તેના ચોકઠાં પાડી દેવામાં આવ્યાં હોય છે. એ ચોકઠાઓ સ્ત્રીઓ માટે ય પાડવામાં આવ્યાં જ છે પણ તેને માટે ફેમિનીસ્ટ મુવમેન્ટ શરૂ થઈ. જ્યારે પુરુષને માટે આ ચોકઠામાં ગોઠવાઈને વર્તવા સિવાય છૂટકો જ નથી. તેને સતત પૌરુષત્વની ધાર પર ચલાવવામાં આવે છે. તેને બિચારો બાપડો કહેવા માત્રથી તેની હસ્તીને ખતમ કરી નાખવામાં આવી શકે. કહેવાય છે કે પુરુષને મારવો હોય તો હથિયારની જરૂર નથી હોતી. તેના અહમને વારંવાર ઠેસ પહોંચાડો કે તોડી પાડો બસ પુરુષ ખતમ. આ બાબતનો જાણે અજાણે સ્ત્રીઓ ઉપયોગ કરી લેતી હોય છે.

બાળપણથી છોકરો તેની માતાને ગર્વ થાય તેવો બાળક બની રહેવા માટે તનતોડ મહેનત કરે છે. અને જ્યારે તે મોટો થાય છે ત્યારે એનો પડઘો તેને ગમતી સ્ત્રીમાં પણ જોવા ઇચ્છે છે. જો સ્ત્રી પુરુષને સતત ટોક્યા કરે કે બેજવાબદાર છે એવું કહે તો વાત ત્યાં પૂરી થઈ જાય છે. એ પુરુષ એવી સ્ત્રી સાથે કદીય જોડાઈ શકતો નથી.

ધારો કે પત્નીએ પતિને ઑફિસેથી આવતાં કોઇ વસ્તુ લાવવાનું કામ સોંપ્યું હોય અને સાંજે પતિ તે વસ્તુ લાવવાનું ભૂલી જાય તો પત્ની ગુસ્સે થઈ તેને કહે કે, તમે સાવ બેજવાબદાર છો આટલું પણ કરી નથી શકતા. તો બસ અહમની આગ ભડકશે. પુરુષને થશે હું આટલું ન કરું તેમાં અત્યાર સુધી મારી કરેલી દરેક બાબત બેકાર..? હું બેજવાબદાર. પુરુષને અમુક જ શબ્દો સંભળાય છે જે તેના ઇગોને ફ્લેટર કરે પંપાળે યા તો તેના ઇગોને ઠેસ પહોંચાડે. તેને શબ્દોની ભાષા કરતાં વર્તનની ભાષા સ્પષ્ટ સમજાય છે. બે પુરુષો વચ્ચે જ્યારે વાત થાય છે ત્યારે કોઇ બ્લેમ ગેમ કે ઇમોશનલ ગેમ ન રમાય. મેન ટુ મેન સીધીને સટ વાત હોય છે. પુરુષોને સમજવા માટે આ બાબત સ્ત્રીઓએ સમજવાની જરૂર છે.

પુરુષે પણ પોતે જ સાચો છે એવો ખોટો અહમ રાખ્યા વિના બીજી વ્યક્તિ પણ સાચી હોઇ શકે તેવી દૃષ્ટિ કેળવે તો અનેક સમસ્યાઓ નિવારી શકાય છે. સાયકોલોજીસ્ટોનું કહેવું છે કે અહમના પડદા નીચે સારઅસારનાં સમીકરણો ખોરવાય નહીં તેના યોગ્ય પ્રમાણભાન સાથે પુરુષ વર્તે તો ઑફિસ હોય કે ઘર તે સુપરહીરો બની શકે છે. મોટેભાગે પુરુષનો અહમ જ તેને તારે છે કે મારે છે. જે પુરુષ અહમને ઈસ્યુ બનાવે તે ક્યારેય સફળ થઈ શકતો નથી. તેને લાગે છે કે તે જીતી રહ્યો છે પોતાની બાજીમાં પણ જીતીને પણ તે હારેલો જ રહે છે. સત્તા અને અહંકારમાં પુરુષ છકી શકે છે. સત્તા અને નમ્રતામાં સાચા અર્થમાં સફળ અને લોકપ્રિય થઈ શકે છે.

દર એકાદ બે વરસે બની બેઠેલા બાબાઓ દ્વારા જાતીય શોષણની વાત બહાર આવે છે તેમાંથી હવે તો કંઈક શીખ મેળવીએ
ટેલિવિઝન ચેનલ કે અખબાર દરેક સમાચારમાં રામરહીમ ઉર્ફે ગુરમીતની જ ચર્ચાઓ ચાલી રહી છે. તેની લીલાઓની, સમૃદ્ધિની વાત લોકો ખૂબ રસપૂર્વક વર્ણવી રહ્યા છે અને જોઈ રહ્યા છે. એવું તો નહોતું કે આ પહેલાં તેના વિશે કોઈને ખબર નહોતી? હા બહાર નહોતું આવ્યું. વળી આ બાબા જે રીતે સમૃદ્ધિનું અને પોતાની ફેશનેબલ ટેલેન્ટનું પ્રદર્શન કરી રહ્યા હતા તે છતાં લોકો તેનામાં અંધશ્રદ્ધા ધરાવતા હતા તે જોઈને નવાઈ લાગે. ખેર જોકે આ વાત નવીનવાઈની નથી. સ્ત્રીઓને આવા બાબાઓ અને બાપુઓના પગ પકડવાનું ગમતું હોય છે. શ્રદ્ધા અને અંધશ્રદ્ધાની વચ્ચે ભેદ પારખતાં સમાજે શીખવું પડશે. કોઈ બાબા કે બાપુ ચમત્કાર કરીને નસીબ નહીં બદલી શકે. જો એવું જ હોય તો આજે અનેક બાવાઓ જેલમાં મજૂરી ન કરતા હોત. 

૨૦૧૩માં આસારામ અને નારાયણસાઈની લીલાઓની ચર્ચા પૂરજોશમાં હતી. ગુરમીતની જેમ તેમની પણ દરરોજ નવી પોલ ખૂલી રહી હતી. નવાઈ તો એ લાગે કે કેટલીબધી સ્ત્રીઓ અને છોકરીઓ તેમના સકંજામાં ફસાઈ હતી. અને શક્ય છે કે હજી કેટલીય સ્ત્રીઓ ચુપ બેસી હશે. આ પહેલાં ૨૦૧૦ની સાલમાં નિત્યાનંદ સ્વામીના સેક્સ કૌભાંડોની વાત ચગી હતી. આજે મીડિયા દ્વારા આટલી વાતો બહાર આવી રહી હોવા છતાં કહેવાતા સંતોની આસપાસ સૌથી વધુ પ્રમાણમાં સ્ત્રીઓ હોય છે. ગુરમીત ઉર્ફે રામરહીમને બળાત્કાર બદલ સજા થઈ ત્યારે પણ અનેક સ્ત્રીઓએ તેના બચાવમાં હિંસક આંદોલન કર્યું હતું. એ જ રીતે આસારામના સપોર્ટમાં આજે પણ ઘણી સ્ત્રીઓ હોઈ શકે. ત્યારે એક પ્રશ્ર્ન જરૂર ઉદ્ભવે કે કેમ આજે પણ સૌથી વધુ સ્ત્રીઓ સંતોમહંતો અને બાપુની વાણીમાં આવી પોતાની જાતને સમર્પિત કરવા તૈયાર હોય છે?

સાયકોલોજિસ્ટ અને રિલેશનશિપ કાઉન્સેલરો આ અંગે કહે છે કે સ્ત્રીઓ ભણેલી હોય કે અભણ આજની સ્ત્રી હોય કે કાલની તેમની માનસિકતા એક જ હોય છે. તેમને પોતાના જીવનમાં મિરેકલ બદલાવ જોઇએ છે. તેમને પોતાને કોઇ સમજે, મહત્ત્વ આપે તે ગમે છે. સ્ત્રીઓ લાગણીથી કામ લેતી હોય છે. અને આવા બાબાઓ, બની બેઠેલા બાપુઓને આ બાબતની જાણ હોય છે. તેઓ સ્ત્રીઓની સાયકોલોજીને જાણતા હોય છે અને તેનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે પણ જાણતા હોય છે. અને જે સ્ત્રીઓ આવા બાબાઓની નજીક જાય છે તેઓ પોતાના ઘર, પતિ કે જીવનમાં બદલાવ ઇચ્છતી હોય છે. તેમને થાય છે કે બાબા કોઇ ચમત્કાર કરશે અને તેમનું જીવન બદલાઈ જશે. આવા બાબાઓ કે બાપુઓ બોલવામાં માસ્ટર હોય છે. તેમના શબ્દો આવી સ્ત્રીઓને હિપ્નોટાઈઝ એટલે કે વશીકરણનું કામ કરે છે. ધીમે ધીમે તેઓ તેમના શબ્દો પ્રતિ નહીં પણ તેમના પ્રત્યે આકર્ષણ અનુભવે છે. પોતાના ઘરની કે કુટુંબની સેવા કરતાં આવા બાબાઓની સેવા કરવામાં માટે તેઓ તત્પર રહે છે. અને પોતાની જાતને ધન્ય માને છે. બસ, આવી માન્યતામાં સ્ત્રી ફસાય તેની જ આવા ઢોંગી લોકો રાહ જોતા હોય છે.

બીજું આ સ્ત્રીઓને આવા કોઇ બાબાના ગ્રુપમાં જોડાઈને પોતાની આગવી ઓળખ હોય તેવો ભ્રમ પેદા થાય છે. તેમનું મહત્ત્વ સાબિત થતાં અહમ્ પુષ્ટ થાય છે. જેમ જેમ તેઓ પોતાની ઓળખ અને સત્તા ગ્રુપમાં મેળવતાં જાય તેમ તેમનું જીવન સાર્થક થયું અનુભવાય અને પછી બાબાની નજીક હોવાનો ગર્વ પણ ઉમેરાય. ધર્મ પ્રત્યેની આસ્થા અને કાર્યને લોકો શંકાની નજરે નથી જોતા. એટલે તેમને ઘરની બહાર નીકળવાનો પણ વાંધો નથી આવતો, કારણ કે અનેક સ્ત્રીઓ સાથે જતી હોય છે. બાબાના સ્પર્શ માટે પડાપડી કરતી પણ જોવા મળશે. 

તેમના પગનો , હાથનો સ્પર્શ કરવા મળે તો તે સમયે તેઓ ધન્યતા અનુભવે છે. આવા બાબાઓ જાણતા હોય છે કે કઈ સ્ત્રી કે છોકરી તેમના સકંજામાં ફસાશે. આ સ્ત્રીઓને સત્તા, પૈસા કે ધાકધમકીથી ચૂપ કરી દેવામાં આવે છે. એટલે આવી વાતો બહાર ભાગ્યે જ આવે છે કારણ કે આ બાપુઓનો અનુયાયી વર્ગ અને ધાક જબરા હોય છે. અને વળી સ્ત્રીઓને પોતાની બદનામીનો ડર હોવાને કારણે પણ તેઓ બોલતી નથી. કેટલાં વરસો પહેલાં બે સાધ્વીઓએ રામરહીમ વિરુદ્ધ ત્યારના વડા પ્રધાન અડવાણીજીને લખવાની હિંમત કરી તે પણ નવાઈ લાગે છે. અને આટલા વરસો બાદ તેમની ફરિયાદને ન્યાય મળ્યો તે દર્શાવે છે કે જે સ્ત્રીઓ અન્યાય વિરુદ્ધ અવાજ ઉઠાવે છે તેને વહેલો કે મોડો ન્યાય મળે જ છે. આસારામબાપુ, નારાયણસાંઈ, નિત્યાનંદ સ્વામી, મહેન્દ્રગિરિ જેવા લોકો વિશે આપણે જાણીએ છીએ, પરંતુ ક્યારેય વિચાર્યું છે કે આજે એકવીસમી સદીમાં આજની નારી પણ આવા સ્વામી, સાધુઓ પર કેમ આંધળો વિશ્ર્વાસ મૂકે છે?

માનસચિકિત્સકોનું કહેવું છે કે સ્ત્રીઓને ગમે છે જ્યારે તેમને કોઇ વ્યક્તિ મહત્ત્વ આપે છે. તેમાંય જેનું સમાજમાં સ્થાન હોય, લોકો તેને માનતા હોય તેવી વ્યક્તિની નજીક હોવું જીવનને સાર્થક લાગે છે, કારણ કે તેમને પરિવારમાં કે ઘરમાં એટલું મહત્ત્વ નથી મળતું. તેમની કદર નથી થતી એટલે જ મંદિરો, આશ્રમોમાં સ્ત્રીઓની સંખ્યા વધુ દેખાશે. ભગવાનમાં શ્રદ્ધા રાખવી ખરાબ નથી પણ કોઇ વ્યક્તિને પોતાની જાતને સમર્પિત કરવા સુધીની કે પોતાનું શોષણ કરવા દેવું તે યોગ્ય નથી.

થોડા જ સમયમાં નવરાત્રી આવશે અને દશેરાએ રાવણદહન પણ થશે. ખરું રાવણદહન ત્યારે જ થશે જ્યારે ઘરમાં કે ઘરની બહાર આવા અનેક માથાં લઈને ફરતાં રાવણને સમર્પિત ન થઈએ. રાવણે પણ સાધુનું સ્વરૂપ લઈને જ સીતાને ફસાવી હતી. આ પરંપરા આજના રાવણોએ પણ ચાલુ રાખી છે એવું ચોક્કસ કહી શકાય. યાદ રાખવું જોઈએ કે સીતા રાવણને વશ નહોતા થયા કે રાવણે સીતા પર બળજબરી નહોતી કરી, પણ આ તો કળિયુગના રાવણ છે. શ્રદ્ધા રાખવી જ હોય તો ભગવાનમાં અને જાતમાં રાખીએ, આવાં બની બેઠેલા બાબાઓ પર શું કામ ઓળઘોળ થઈએ? લાગણીમાં આવીને કોઇ નિર્ણય લેવા કે પોતાની જાતને અસહાય માનવા કરતાં નારીએ પોતાના શક્તિસ્વરૂપને ઓળખતાં શીખવું પડશે. વખત આવે આવા રાવણોને ખુલ્લા પાડતાં અચકાવાની જરૂર નથી. તેમ કરવાથી બીજી અનેક નારીનું શોષણ અટકાવવામાં આપણે મદદરૂપ બનીએ છીએ.