Divyasha Doshi

હેલ્લો મેમ ... પર્સનલ મેસેજ બોક્સમાં મેસેજ ચમકે... તમારે અંગત રીતે તેમની સાથે વાત ન કરવી હોય તો પણ મેસેન્જરમાં મુજસે દોસ્તી કરોગી જેવા સવાલો મોટાભાગની સ્ત્રીઓને મળતા હોય છે. ગુજરાતીની વાત કરીએ તો મેં અંગત રીતે કરેલા અભ્યાસ મુજબ દરેક ઉંમરની સ્ત્રીઓની સાથે દોસ્તી કરવા માટે ગુજરાતના પુરુષો તૈયાર હોય છે. તમે એમને ફ્રેન્ડલિસ્ટમાં સામેલ કર્યા હોય કે ન કર્યા હોય તો પણ અંગત મેસેજ મોકલીને સંપર્ક કરવા પ્રયત્નો કરે. લાગ્યું તો તીર નહીં તો તુક્કો. કેટલાક વળી જવાબ ન આપો તો કહે કે અરે જવાબ તો આપો. અને જો સ્ત્રી એમ લખે કે અંગત વાતચીત નહીં કરે તો સામે એવું ય કહે કે તો પછી ફ્રેન્ડસ શું કામ બનાવ્યા. ફેસબુક પર મોટાભાગના પુરુષો ડેટિંગની શોધમાં જ આવતા હોય છે. તેમાં જરૂરી નથી કે ફિજિકલ સંપર્ક કરવા માગે પણ માનસિક જરૂરિયાત અને સંતોષ માટે પણ સંબંધની ઈચ્છા હોય. સાયકોલોજિસ્ટ પ્રશાંત ભીમાણી સાથે વાતચીતમાં જાણવા મળ્યું હતું કે પુરુષો મોટેભાગે સ્ત્રીના દેખાવ પર ફીદા થઈ જતા હોય છે. સુંદર યુવતી કે મહિલાના ફોટાઓ પર જે રીતે લાઈક કે કોમેન્ટ લખાય તેના પરથી પુરુષની માનસિકતા છતી થતી હોય છે. ઉંમરના બાધ વગર કોમ્પલિકેટેડ સંબંધોના સમીકરણો સાયકોલોજિસ્ટ પાસે પહોંચતા જ હોય છે. સોશિયલ સાયબર સાયકોલોજી કહી શકાય.

ફાયનાન્સ ઓનલોઇન ડોટ કોમ દ્વારા કરાયેલા સર્વેમાં જાણવા મળ્યું છે કે ૧૭ % પુરુષો ડેટિંગ માટે સોશિયલ મીડિયાનો ઉપયોગ કરે છે જ્યારે માત્ર ૭ ટકા સ્ત્રીઓ જ ડેટિંગ માટે સોશિયલ મીડિયાનો ઉપયોગ કરે છે. પણ જો આ સર્વે આપણે ત્યાં થાય તો ટકાવારી ચોક્કસ વધી જાય. સોશિયલ મીડિયા દરેક વખતે ખરાબ જ હોય તેવું નથી. આજે અહીં તેના સારા પાસાંઓને જોવાનો પ્રયત્ન કરીશું. સોશિયલ મીડિયા દ્વારા પુરુષત્વને નવો આયામ મળે છે તે તો દરેક સંશોધનકારો સ્વીકારે જ છે. કઇ રીતે તે જોઇએ---

પુરુષોને બહુ સોશિયલ થવું ગમતું નથી હોતું. ભલે કહેવાતું હોય કે પુરુષોની સાયકોલોજીમાં કંઇ કોમ્પલિકેટેડ નથી હોતું. સિમ્પલી મેનમાં સિમ્પલ શબ્દ આવતો હોવા છતાં સોશિયલ મીડિયામાં પુરુષોની આઇડેન્ટિટી કળવી મુશ્કેલ હોય છે. સાયકોલોજિસ્ટ અને માર્કેટિંગવાળા બેઉ જણાઓએ તેનો અભ્યાસ કર્યો છે. માણસો આદતના ગુલામ હોય છે અને સોશિયલ મીડિયા પણ આદત તરીકે હવે આપણા જીવનમાં દખલ દઈ જ રહ્યું છે. ફેસબુકથી લઈને બ્લોગ, ટ્વીટરથી લઈને વોટ્સએપ મોબાઈલ દ્વારા જીવનની ઝીણીમાં ઝીણી બાબતોનું અપડેટ સતત થતું રહેતું હોય છે. અને તેમાં પણ પૌરુષત્વના એવા પાસાં છતાં થાય છે જે જાણીતા છે છતાંય અહીં બદલાયેલા જણાય છે. પુરુષો મોટેભાગે ભાવનાઓને વ્યક્ત કરવાનું ટાળે છે કે અમારા સ્ત્રીઓની સરખામણીએ વાતો ઓછી કરે છે અને લાગણીઓ વ્યક્ત કરવાની તેમને આદત નથી હોતી. પણ સોશિયલ મીડિયા પર પુરુષો હવે એવા એવા વિષયો પર સંવાદ કરે છે જે સામાન્ય રીતે તેઓ ટાળતા હોય છે અથવા ક્યારેય એ વિષયો પર ચર્ચા જ નથી કરતા હોતા.

સોશિયલ મીડિયાએ પુરુષોની ભીતરની છબીને બહાર લાવી દીધી છે. ક્યારેક નવાઈ લાગે કે આ પુરુષની માનસિકતાનો તો ખ્યાલ જ નહોતો. ડેડીસ બ્લોગ અને ડાયપર કેવી રીતે બદલવા, બાળકો સાથે મિત્રતા કેવી રીતે કેળવવી અને અફકોર્સ ડેટિંગ અંગે પણ સલાહ-સૂચનોની આપલે કરે છે. પુસ્તકો, રાજકારણ અને સ્પોર્ટસ તો એમના એવરગ્રીન વિષયો છે અને રહેશે જ. પુરુષો ગ્રુપ થેરેપીમાં બોલવા કરતાં તેમના માટે સોશિયલ મીડિયા વધારે સરળ છે એવું કહી શકાય. સ્ત્રીઓની એક ફરિયાદ હોય છે કે સોશિયલ મીડિયામાં પુરુષોને સ્ત્રીઓ સાથે અંગત મૈત્રી કરવામાં ખાસ્સો રસ હોય છે. પણ તેમાં બિચારા પુરુષો શું કરે તેમને પૂર્વજો તરફથી એટલે કે મન મળ્યું છે મર્કટ જેવું... પુરુષ માત્રનો રસ એક પત્નિવ્રતમાં નથી ટકી શકતો. તેમને પોતાની પત્નિ અને ગર્લફ્રેન્ડ સિવાય દરેક અન્ય સ્ત્રી માટે ફેન્ટસી કરવી ગમતી હોય છે. સોશિયલ મીડિયાનો મોટો ફાયદો એ કે તેમને ફેન્ટસી માટે અનેક રસ્તા મળી રહે છે. ખરેખર પોર્ન જોતાં જો પકડાઈ જવાના ડર હોય કે વાયરસથી ડરતાં હોય તો ય સોફ્ટ પોર્ન જોવાનું તેઓ ટાળી નથી શકતા. સોશિયલ સાઈટના ઉપયોગથી મૈત્રી કરી પોતાની ફેન્ટસી સુધી પહોંચવાના ય પ્રયત્નો કરશે. પુરુષો સૌથી વધુ યુટ્યુબનો ઉપયોગ કરે છે. તેમને અન્ય વિષયોની સાથે આઇટમ સોન્ગ જોવા પણ ગમતા હોય છે. આ બાબતે પુરુષની ઉંમરમાં કોઇ બાધ હોતો નથી. લવરમૂછિયાથી લઈને ધોળી મૂછવાળાને પણ થોડો સમય પહેલાં ટેલિવિઝન પર એક મોબાઈલ ઓપરેટરની જાહેરાત આવતી હતી તેમાં દાદાને મુન્ની બદનામ હુઇ ગીત સાંભળતા પૌત્રી પકડે છે. જાહેરાતવાળા જાહેરાત બનાવતા પહેલાં દરેકના માનસનો અભ્યાસ કરતાં હોય છે. એની વે મોબાઈલ પર કે કોમ્પયુટર પર પુરુષો સ્ત્રીઓના ફોટા કે ગીતો જોવામાં વધારે સમય વીતાવે છે. તેનું કારણ ટેસ્ટેટેરોન જ છે.

મોબાઈલ , આઈપેડ સાથે તમે કેટલી ય વાર પુરુષોને ડીનર ટેબલ પર, ફંકશનમાં, મીટિંગમાં, શ્મશાનમાં, ટ્રેનમાં ઊભા ઊભા , ફિલ્મ જોતાં કે પછી તમારી સાથે વાત કરતાં પણ મેસેજિંગ કે ટેક્સ્ટ વાંચતા કે લખતાં જોયા હશે. આ ટેકનોલોજી આપણને ઓબ્સેસિવ કમ્પલસિવ ડિસઓર્ડર આપે છે. કેટલા પુરુષો તો અડધી રાત્રે બાથરૂમ જવા ઊઠે તો સાથે મોબાઈલ લઈને જાય. અરે દિવસે ય ઓફિસ ટોઇલેટમાં તમે તો એક હાથે મોબાઈલ પર ટેક્સ્ટ કરતાં કે વાંચતા જોયા જ હશે. ઇટ્સ કોમ્પલિકેટેડ રાઈટ? વહેલી સવારના આપણે ત્યાં પહેલાં કર મધ્યે તું ગોવિંદ .... શ્ર્લોક બોલીને ખાલી હાથ જોઇને સવાર પડતી પણ હવે ઊઠીને સીધા મોબાઈલ લઈને ટ્વીટર, ફેસબુક, ઇમેઇલ જોતાં પુરુષોમાં તમે તો નથી જ ને? આદત પડી જતી હોય છે વારે વારે મોબાઈલ જોવાની. અપડેટ રહેવાની અને એમાં ય જો ... ગર્લફ્રેન્ડ હોય તો... પછી કહેવું જ શું. નવા લવ ફોટો, લવક્વોટ શોધવા .... ઇમોકેશન વગેરે વગેરે ઉંમર અચાનક નાની થઈ જતી અનુભવાય... થેન્કસ ટુ સોશિયલ મીડિયા...ટેસ્ટેટેરોન પણ વધી જાય.

પુરુષોના મનમાં સેક્સના વિચારો ન હોય ત્યારે સ્પોર્ટસના વિચારો હોય છે. ટ્વીટર, ફેસબુક,બ્લોગ અને વ્હોટ્સએપ ઉપર પણ સતત સ્પોર્ટસ અંગે ટીકાટિપ્પણ અને ચર્ચાઓ... પોતાની લાઈક માઇન્ડેડ વ્યક્તિઓ સાથે ગ્રુપિંગ પણ થાય. ટ્રેકર્સથી લઈને ફુટબોલર, ક્રિકેટર, મેરેથોન, રાજકારણ, સાહિત્ય વગેરે વગેરે અનેક ક્ષેત્રે પુરુષત્વની હરીફાઈ હોય. સ્પોર્ટસમાં જે પેશનથી તમે પુરુષો ચર્ચા કરો રમતમાં જે રીતે એકરૂપ થઈ જાઓ તે જોઇને અમને સ્ત્રીઓને ખરેખર ઇર્ષ્યા પણ આવે અને સારું ય લાગે કે હાશ... અહીં કોઇ બીજી સ્ત્રી નથી તમારું ધ્યાન જે અમારાથી દૂર કરી રહી છે. ટ્રેનમાં કે બસની મુસાફરીમાં ય પુરુષોને મોબાઈલ પર ક્રિકેટ કે ફુટબોલની ગેમ રમતાં જોયા છે. અહીં પુરુષોની હરીફાઈ સ્ત્રીઓ નથી કરી શકતી.

મહત્ત્વની વાત એ કે સોશિયલ મીડિયા પુરુષત્વનું એવું પાસું રજૂ કરે છે કે જે પહેલાં અજાણ્યું હતું. તે એ કે પુરુષો પણ કનેક્ટ થવા ઉત્સુક હોય છે. સંવાદ સાધવા તત્પર હોય છે. તે પછી અન્ય પુરુષો સાથે હોય કે પછી સ્ત્રી સાથે હોય. તેઓ ફક્ત ટાઈમપાસ નથી કરતા પણ મિનિંગફુલ રીતે જોડાવા, જાણવા ય ઉત્સુક હોય છે. સોશિયલ મીડિયાનું સૌથી સારું પાસુ એ છે કે સરખો રસ ધરાવતી દુનિયાના કોઇપણ ખૂણામાં રહેતી અનેક વ્યક્તિઓ સાથે આપણને જોડી આપે છે. મેન ટુ મેન ટોક અહીં શક્ય બનતી હોય છે. ફિલ્મ, મ્યુઝિક , રાજકારણ, રમતગમત , પ્રવાસ, વાંચન આ મુખ્ય વિષયો હોય છે જ્યારે મેન ટુ મેન ટોક ચાલતી હોય સોશિયલ મીડિયા પર, હા તેમાં ગાળો ય આવે જ... શબ્દો, વાક્યો અને માહિતીની આપલે સાથે મંતવ્યોની હારોહાર વણાઈ જતી મેનલી સ્લેન્ગ લેન્ગવેજ.... નો વે ત્યાં અમારો પ્રવેશ નથી. પૌરુષિય સંવાદ સ્ત્રી વગર પણ શક્ય બને છે અને સ્ત્રી સાથે ય શક્ય બને તે સોશિયલ મીડિયા પર. પુરુષોને બોલકા, સંવાદ સાધતા કરી મૂકવા માટે સોશિયલ મીડિયાનો આભારે ય માનવો જ ઘટે.

ગયા અંકમાં પુરુષોને સતાવતી એકલતા વિશે લેખ સંબંધે અનેક સવાલો પુરુષો તરફથી મળ્યા. કોઈકનું માનવું છે કે લગ્ન કર્યા હોય તો એકલતા ન અનુભવાય તો તેની સામે સવાલ આવ્યો કે લગ્ન ન કર્યા હોય તે પુરુષનું શું? શું લગ્નથી ખરેખર એકલતા દૂર થાય? આ બધા સવાલોએ બીજો લેખ લખવા પ્રેરી. આજે ધનતેરસ અને દિવાળીનું પર્વ હોય અને એકલતા અને ગમગીનીની વાત કરવી કે નહીં તે વિચાર પણ આવ્યો. દિવાળીનું પર્વ અમાસના દિવસે આવે. આપણે દીવા પ્રગટાવી અંધકારને દૂર કરીએ. મુંબઈમાં તો અંધારું જણાય નહીં પણ અંતરિયાળ ગામોમાં જાઓ તો દીવાનું પ્રાગટ્ય અંધારામાં અનેરી આભા રચે. ખૂબ બધું અંધારું અને ટમટમતા તેલના દીવાઓ સુંદર, શાંત વાતાવરણ ઘડે. એમાં નીતર્યા વિચારો ન આવે તો જ નવાઈ. એટલે જ જ્યારે બીજા દિવસે સવારે નવા વરસની આભા જીવનમાં પણ નવા પરોઢની લાલિમા જુએ.

દીવાના સૌમ્ય પ્રકાશમાં લાંબેની નહીં પણ પાસેની વસ્તુઓ સ્પષ્ટ દેખાય. જીવડાંઓ પણ તેના તરફ આકર્ષાય. આ સૌમ્યતા સો વૉલ્ટના બલ્બના કંડીલમાં ન જણાય. એક જમાનો હતો જ્યારે દિવાળીમાં ક્યારેય કોઈ બારણા બંધ ન હોય. આસપાસના પડોશીઓ સતત એકબીજાના ઘરમાં અવરજવર કરે. નવા વરસે તો સગાંવ્હાલાંઓ પણ ભેગા થાય. તે છતાં કેટલાક વિધુર, એકલા પુરુષોના ઘરમાં બપોરે એકલતાનું અંધારું ઘેરી વળે. ૪૫ અને ૫૪ વરસની વય એવી હોય છે કે ત્યારે ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળની સાથે એક અંતર અનુભવાય છે. અધૂરાં સપનાંઓ પૂરા કરવાની શક્યતાઓ નહીંવત હોય છે. તો સપનાંઓ જોવાની હિંમત ખૂટી ગઈ હોય છે. વર્તમાનમાં જીવવાનું આપણા શાસ્ત્રો કહે છે પણ તેને અનુસરવું અઘરું હોય છે. વળી વધતી વયની સાથે આવતી પોતાની કે પોતાના સ્વજનની બીમારી. બાળકોનું પોતાના વિશ્ર્વમાં ખોવાઈ જવું વગેરે પુરુષ પોતાની સંવેદનાને ક્યાંક અંદર બંધ કરી દે છે. બાહ્ય રીતે તે સ્વસ્થ રીતે બોલે છે, ભળે છે પણ અનેક બદલાતી પરિસ્થિતિઓ અને વધતી વયને સ્વીકારવું કે પહોંચી વળવું મુશ્કેલ લાગે છે. ન કહેવાયેલી વાત સ્ટ્રેસ બનીને કાર્ડિયોવેસ્ક્યુલર બીમારીઓ પેદા કરે છે.

કેટલીય વાર આપણે સાંભળીએ છીએ કે નાની વયે ફલાણા ભાઈને હાર્ટએટેક આવી ગયો. કશું જ નહોતું ને અચાનક ચાલી ગયા. બાયપાસ અને એન્જિયોપ્લાસ્ટી આ ઉંમરે વધે છે. બ્લડપ્રેશર, ડાયાબિટીસની દવાઓ દસમાંથી આઠ વ્યક્તિઓ લેતી હશે. તો વળી એવુંય બોલાય કે કોઈ જ વ્યસન નહોતું તે છતાં એવું કેમ બન્યું? વ્યસનનો પક્ષ નથી લેવો પણ વ્યસન ધરાવનાર સ્ટ્રેસથી તાત્પૂરતા મુક્ત થતાં હોય છે, વળી મોટેભાગે તેઓ મિત્રો સાથે વ્યસન નિમિત્તે પણ મળતાં હોય છે. જ્યારે સાદો, સરળ માણસ બહારથી સ્વસ્થ હોય, દરેક કામ હસતાં હસતાં કરતો હોય પણ તેની અંદર ન સમજાય એવી ગડમથલ ચાલતી હોય. તે વિશે તેને પત્ની સાથે કે મિત્ર સાથે સંવાદ કરવાની આદત ન હોય તો તે ડિપ્રેશન અનુભવે છે. તેની અસર તરત જ બહાર દેખાય એવું જરૂરી નથી. આજના ગ્લોબલ જમાનામાં સતત ઉપભોક્તાવાદ, ભવિષ્યના પેન્શન અને બીમારીમાં સલામતીને પણ વીમા દ્વારા ખરીદવાની. માર્કેટ તમારામાં સતત અસલામતીનો ભય ભરે છે. જેથી એ ભય દ્વારા તમે વધુને વધુ સલામતીની ખરીદી કરો. સલામતી ખરીદવા માટે તમને વધુ પૈસા જોઈએ. જેટલા પણ હોય તેટલા પૈસા આજે ઓછા જ પડે. એટલે ફેઈલ્યોરિટીનો ભય પણ પુરુષને સતત અંદરથી કોરી ખાતો હોય છે. જેમ જેમ ઉંમર વધે તેમ એ ભય વધુ ઘેરો બનતો જાય. મિત્રો અને સ્વજનના ટોળાંથી ઘેરાયેલો રહેતો વ્યક્તિ પણ હૃદયના કોઈક ખૂણે અસલામતીના ભયને પાળીને બેઠો હોય.

પહેલાના જમાનામાં સંતોષ હતો એટલે પૈસા ઓછા હોય કે ન હોય તો પણ સુખ હતું. આજે સુખ આપણે બહાર જ શોધીએ છીએ. પરિણીત હો તો પત્નીને કેટલું સોનું આપી શકાયું, કેટલા દેશોમાં ફરવા લઈ શકાયું. બાળકોને વિદેશમાં ભણવા મોકલી શકાયા કે નહીં? અપરિણીત હોય તો પછી મારું કોણ કરશે એટલે પૈસા કમાવામાં જીવન જીવવાનું રહી જ ગયું હોય. મિત્રો અને સ્વજનો સાથે સંબંધો નિભાવવાનો સમય ન મળ્યો હોય. જે વ્યક્તિ પોતાની ચિંતા, ભય વિશે બીજી વ્યક્તિ સાથે વાત નથી કરતી તેને એકલતા અને અસલામતી સૌથી વધુ અનુભવાય છે. પુરુષ તરીકે પોતે ચિંતિત કે ભયભીત હોય કે પછી સો કોલ્ડ જવાબદારીઓ નિભાવી ન શક્યો હોય તો તેને પુરુષત્વની નાલેશી લાગે. સ્ત્રીઓની ઉપર જેમ સમર્પણ, ત્યાગ, સેવા અને સદાચારના સ્ટિગ્મા હોય છે તેમ પુરુષોને માથે પણ આ સ્ટિગ્મા ચોંટેલા હોય છે. જેના વિશે કહેવાતું કે વિચારાતું નથી. પુરુષપ્રધાન સમાજની તકલીફો પુરુષોને પણ નડે છે. વળી ન્યુક્લિઅર ફેમિલી થવાને લીધે આવી એકલતા વધી રહી છે. ગામડાઓ ખાલી થઈ રહ્યા છે તો શહેરોમાં દરેકે દુનિયા નાની જ રાખી હોય છે. વળી, યુવાનીમાં કમાણી એ જ એકમાત્ર લક્ષ્ય રાખ્યું હોય છે. ઉંમર વધતાં પોતાની ક્ષમતા ઓછી થઈ રહી છે તે સ્વીકારવું અઘરું બને છે. બોલીવૂડમાં પણ જુઓને પચાસ વરસના અભિનેતાઓ યુવાન પ્રેમીની, લડાયક હીરોની ભૂમિકાઓ કરતા હોય છે. લોકોને હજી પણ રજનીકાન્ત કે શાહરુખ, સલમાન, આમિર હીરો તરીકે ગમે. એ લોકો જે રીતે સ્ક્રીન પર વર્તતા હોય છે તે રીતે એટલી જ વયનો પુરુષ વર્તી શકે છે ખરો? તો એ લોકો શું કામ ચાલે છે? ફેન્ટસી - પુરુષોનેય આ ઉંમરે આવું કરી શકાય તેવી કલ્પના ગમે છે. બાકી વાસ્તવિકતામાં તો આસપાસ દેખાતા યુવાનોમાં તેમનું સ્થાન રહ્યું હોતું નથી. જનરશેન ગેપ દેખાતો હોય છે. સ્વીકારવો અઘરો લાગે છે. યુવાન સ્ત્રીઓ હવે કાકા કહે. કેટરિના, અનુષ્કા સલમાન સાથે ફિલ્મમાં ઈશ્ક કરશે, પણ તમારી સામે જોશેય નહીં.

આવા અનેક રિજેકશન, ફેઈલ્યોરિટી પુરુષને સતત એકલો પાડી દે છે. સતત બદલાતી દુનિયા સાથે તાલ મિલાવવો સહેલો નથી રહેતો. હા, સોશિયલ મીડિયા તમને નવી ઈમેજ ઊભી કરવામાં થોડાઘણા અંશે મદદરૂપ થાય છે. પણ માનસિકતા કેવી રીતે બદલાય? આ બધું ફરીથી વિગતે લખ્યું કારણ કે પહેલાં તો અંધારું જોવું પડશે. સ્વીકારવું પડશે પછી તેમાં સમજણનો દીવો પ્રગટાવવાનો છે. આપણું અજવાળું ઊભું કરવાનું છે. તેમાં હવે લાંબે નહીં પણ નજીકનું જોવાનું છે. પાસે જે છે તેનો સ્વીકાર અને તે પરિસ્થિતિને સુંદર બનાવવાની છે. ભૂતકાળ પણ અંધારામાં જ છે. તેને જોવાની કે પકડી રાખવાની મથામણ છોડી દેવી જોઈએ.

નવો શોખ કેળવવો. જે પહેલાં કરી નહોતા શક્યા એ હવે કરવું. જેમકે તબલા, સિતાર, ગિટાર જેવા કોઈ વાજિંત્ર શીખવા બહાર જાઓ. ભણવાની ઈચ્છા હોય તો ભણો, રમતગમત માટે ક્લબમાં જોડાઓ. પેઈન્ટિંગ શીખવાનું ગમતું હોય તો તે કરો. સમાજસેવા કરવી હોય તો ફક્ત પૈસા આપીને છૂટી ન જાઓ. ખરેખર કામ કરો. જેમ કે ગરીબ બાળકોને મફતમાં ટ્યુશન આપવું. આમ કરવાથી તમે ફરીથી યુવાન સમાજ સાથે જોડાશો. તમારી ઉંમરની વ્યક્તિઓ સાથે પણ નવું શીખો કે નવા સ્થળોને એક્સપ્લોર કરો. જીવનની એકવિધતા તોડીને બહાર નીકળો. નવા વિશ્ર્વનું દર્શન થશે. ભણવાનું કે શીખવાનું કમાણી માટે જ હોય તે માન્યતાને તોડો. અભ્યાસ કોઈપણ ઉંમરે પોતાના આનંદ માટે થઈ શકે. સ્ત્રીઓ જેમ પોતાનું વિશ્ર્વ નથી રચતી કે પોતાના આનંદ માટેનો અવકાશ નથી રાખતી એ જ રીતે પુરુષ પણ માળખામાં બંધાઈને પોતાનું વિશ્ર્વ નથી ઊભું કરતો. પોતાનું વિશ્ર્વ એટલે આંતરિક વિકાસનું વિશ્ર્વ. પોતાના વ્યક્તિત્વને સતત વિકાસ તરફ લઈ જશું તો એકાંત સભર બનશે. વિકાસ એટલે સત્તા નહીં. સંસ્થાઓમાં પ્રમુખ કે ટ્રસ્ટી થવું એવું નહીં. ફરીથી નીચેથી શરૂઆત કરો. ગ્રાસરૂટ લેવલની વ્યક્તિઓ સાથે જોડાઓ. બીજાની સાથે વાતો કરો. સંવાદ કરવાની કળા શીખવા જેવી છે. બીજાની સાથે અને પોતાની જાત સાથેનો સંવાદ તમને ક્યારેય એકલતાના અજગરને ભરખવા નહીં દે. ચાલીસની ઉંમર બાદ દરેક પુરુષે પોતાની જાત સાથે અને જાત માટે થોડો સમય વિતાવવો જોઈએ. પૈસાની પૂજા કરવાથી સુખ, સમૃદ્ધિ નથી આવતી. હા, સગવડો જરૂર આવે. જીવન સમૃદ્ધ બને છે સભરતાથી, સંતોષથી. દરેક સગવડ તમને વધુ ને વધુ એકલતા આપે છે તે વિશે વિચારજો. જ્યારે તમે નાના હતા અને સગવડો નહોતી ત્યારે વધુ આનંદ હતો એવું મોટાભાગનાને ફેસબુક પર અને મેગેઝિનોમાં કહેતાં જોઈ શકાશે. તો પછી આજે એ જ આનંદ કેમ નથી? દિવાળી પર એવા મિત્રો અને સગાંવ્હાલાંને રૂબરૂ મળીએ જેમને લાંબા સમયથી મળ્યા નથી. અહંકાર બાજુએ મૂકીને સામે ચાલીને મળવા જાઓ. તમારા પ્યુન, ક્લાર્ક કે કામવાળાને ઘરે શુભેચ્છા આપવા જાતે જાઓ. ગિફ્ટ મોકલી છૂટી ન જાઓ. વોટ્સએપ અને ફેસબુકને પાંચેક દિવસ બંધ કરી રૂબરૂ લોકો સાથે સમય વિતાવો.

આ દિવાળીએ દીવો પ્રગટાવી થોડું આત્મનિરીક્ષણ કરીએ અને નવા વરસથી નવી શરૂઆત કરીએ. સૌને દિવાળીની શુભેચ્છા.

મિત્રો સાથે કોફીબારમાં બેઠા સહજ વાતચીત થતી હતી તેમાં કંગના રનૌત અને રિતિક રોશન વિશે ચર્ચા ઉપડી અને સહસા જ એક મૈત્રિણીએ મને સીધું જ પૂછ્યું કે, તને શું લાગે છે આ બન્નેમાં કોણ સાચું બોલે છે? મને તો લાગે છે કે પુરુષો હંમેશાં સ્ત્રીઓનો ઉપયોગ જ કરતા હોય છે.’

એ મૈત્રિણીએ સવાલ સાથે પોતાનો અભિપ્રાય આપીને તેની સાથે સહમત થવા મને જાણે આમંત્રણ આપ્યું. મારે જવાબ આપતાં પહેલાં વિચાર કરવો પડ્યો, કારણ કે સ્ત્રી પુરુષોના સંબંધમાં દરેક વખતે એકને એક બે એવું સીધું ઈક્વેશન ન હોય તે શક્ય છે. તરત જ મને મોનિકા લેવેન્સ્કી અને ભૂતપૂર્વ અમેરિકન પ્રમુખના અફેર સ્કેન્ડલનો બહુ ગાજેલો કિસ્સો યાદ આવી ગયો. મોનિકા પોતે કહે છે કે, હા તેના પાવરફુલ બોસે તેનો ફાયદો ઉઠાવ્યો પણ તેમના સંબંધો પરસ્પર સંમતિથી બંધાયા હતા. ૨૦૧૬માં વેનિટી ફેરને તેણે આપેલી મુલાકાતમાં કહ્યું હતું. ધારો કે મોનિકાએ અમેરિકન પ્રમુખ નહીં પણ કોઈ બીજા પુરુષ સાથે સંબંધો બાંધ્યા હોત અને એ વ્યક્તિની પત્નીને ખબર પડી હોત અને ડ્રામા રચાયો હોત વગેરે વગેરે પણ આપણને મોનિકા કોણ છે તેની ખબર ન હોત.

ધારો કે એ જ રીતે કંગનાએ કોઈ બીજી ઓછી લોકપ્રિય કે જાહેરજીવનમાં ન હોય તેવી વ્યક્તિ સાથે સંબંધ બાંધ્યો હોત તો આજે છે તે ચર્ચામાં મીડિયાને રસ ન પડ્યો હોત. કંગનાએ રિતિકને એક્સ કહ્યો છે. અર્થાત કે તેમની વચ્ચે સંબંધો નથી રહ્યા. તો પછી તેને જાહેરમાં લાવવાની શું જરૂર હતી? હા, જરૂર હોય જો સામી વ્યક્તિએ નો મીન્સ નો સાંભળ્યા છતાં તેના પર જાતીય સંબંધ બાંધવાની છૂટ લીધી હોય. શારીરિક કે માનસિક હરેસમેન્ટ થયું હોય. જેમ આદિત્ય પંચોલીના કિસ્સામાં થયું હતું. અહીં એકવાત જરૂર પૂછવાની મન થાય કે સ્ત્રી જ્યારે પુખ્ત હોય અને પરિણીત પુરુષ સાથે સંબંધ બાંધે છે સહમતીથી તો પછી પાછળથી બ્લેમગેમ રમવાનો શો અર્થ છે? અહીં ૧૯૯૪માં બનેલી અંગ્રેજી ફિલ્મ યાદ આવે છે ડિસ્કલોઝર. માઈકલ ડગ્લાસ અને ડેમી મુરનો બેનમૂન અભિનય હોય છે. માઈકલ ડગ્લાસ પર સેક્સુઅલ હરેસમેન્ટનો કેસ દાખલ થાય છે. હકીકતમાં માઈકલ ડગ્લાસ પોતે સેક્સુઅલ હરેસમેન્ટનો ભોગ બન્યો હોય છે. તે લડી લે છે. તેની બોસ જે તેની એક્સ ગર્લફ્રેન્ડ છે તે પોતાની સત્તાનો ઉપયોગ કરી પરિણીત માઈકલ સાથે ફરીથી સંબંધ બાંધવાનો પ્રયત્ન કરે છે. માઈકલ દાદ નથી આપતો એટલે અહંકારગ્રસ્ત માનુની માઈકલ પર સેક્સુઅલ હરેસમેન્ટનો કેસ કરી દે છે. પુરુષ માટે પોતે નિર્દોષ છે તે સાબિત કરવું મુશ્કેલ હોય છે. રિતિક રોશન વિરુદ્ધ છેલ્લાં બે વરસમાં કંગના ઘણું કહે છે. રિતિક તેમની વચ્ચે કોઈ સંબંધ નહોતા એવું સ્ટેટમેન્ટ આપ્યા બાદ ચૂપ જ રહે છે, કારણ કે તેને ખબર છે કે વાત જેમ આગળ ચર્ચાશે તેમ તેની હેડલાઈન્સ બનશે. ગ્લેમર ઈન્ડસ્ટ્રીઝમાં સ્ત્રી-પુરુષો એકબીજા સાથે સહજતાથી વર્તતા હોય છે. તેમાં પણ ફિલ્મોમાં તો પ્રેમીનો રોલ કરવાનો હોય છે. એકબીજાની ખાસ્સુ નજીક આવવાનો મોકો હોય છે. તેમાં અનેકવાર પરસ્પર સહમતીથી કેટલાક સંબંધો બંધાતા હશે. કારણ કે આખરે તો એ લોકો પણ માણસો જ છે. બન્ને વ્યક્તિઓ પછી એકબીજાના વ્યક્તિત્વના આદર સાથે પોતપોતાની દુનિયામાં પરત ફરતી હશે. દીપિકા પાદુકોણ અને રણબીર કપુરના સંબંધો હતા અને તેને માટે દીપિકાએ ક્યારેય ખેદ નથી વ્યક્ત કર્યો કે ન તો રણબીરને જાહેરમાં ઉતારી પાડ્યો છે. એવું જ કેટરિના કૈફ અને કરિના કપુર વિશે ય કહી શકાય.

પુખ્ત સ્ત્રી તરીકે પોતાના એક્સ સાથે સહજ આદરથી ડિસટન્સ જાળવવું જરૂરી છે. મને અહીં એક જ વિચાર આવે કે કંગના સારી અભિનેત્રી છે. તેણે પોતાનો કારકિર્દી પોતાની પ્રતિભાથી ઘડી હોય તો સેક્સુઅલ વાયલન્સના પુરાવા ન હોય તો ખોટી રીતે કોઈ પુરુષને જાહેરમાં ઉતારી પાડવો યોગ્ય નથી. આ મારો અંગત અભિપ્રાય છે. બીજાનો અભિપ્રાય જુદો હોઈ શકે અને તેનો હું આદર કરૂં છું. વળી મોનિકા લેવિન્સ્કીને યાદ કરીએ તો એણે પોતે જ કહ્યું છે કે એણે ઓફિસમાં એકવાર બિલ ક્લિન્ટનને કહ્યું હતું કે મને તમે ગમો છો તેણે અંગ્રેજીમાં ક્રશ શબ્દ વાપર્યો છે. આવું કહેતી સમયે મોનિકાએ બિલની આંખોમાં આંખ પરોવી હશે. અમેરિકન પ્રમુખ આખરે પુરુષ છે. ૨૨ વરસની યુવાન સ્ત્રી તેને આમંત્રણ આપતી હોય તો ક્ધટ્રોલ નહીં થયો હોય. વળી મોનિકા પોતે જ કહે છે કે તેમની વચ્ચે જે સંબંધ બંધાયો તે સહમતીથી હતો. બિલ ક્લિન્ટન પ્રતિભાશાળી પુરુષનો સ્વામી છે અને સ્ત્રીઓ પણ પુરુષો પ્રતિ આકર્ષાતી હોય છે તે સહજ છે. પણ, સ્પર્શ કરવાની પહેલ પુરુષ કરતો હોય છે. પોતાને ગમતો પુરુષ પહેલ કરે તે સ્ત્રીઓને પણ ગમતું હોય છે.

અલબ્રાઈટ કોલેજના સાયકોલોજીના પ્રોફેસર ડો ગ્વેન્ડોલિન સીડમેન સ્ત્રી પુરુષ રિલેશનશિપનો અભ્યાસ પણ કરે છે તેમણે વેસ્ટર્ન ઈ.એરોસન-વી અબ્રાહમના અભ્યાસ ઈમ્પોર્ટન્સ ઓફ ફિજિકલ એટ્રેકટિવનેસ ઈન ડેટિંગ બીહેવીઅરને ટાંકતા સાયકોલોજી ટુડેના પેપરમાં લખ્યું છે કે સ્ત્રી અને પુરુષ બન્ને સામી વ્યક્તિના દેખાવથી પ્રભાવિત થઈને એકબીજા પ્રત્યે આકર્ષાય છે. ગ્વેન્ડોલિન આખાય તેમના પેપરમાં સ્ત્રી સંબંધે સમાજમાં પ્રવર્તતી માન્યતાઓને અભ્યાસપૂર્ણ પુરાવાઓ આપીને તોડે છે. જેમ કે સ્ત્રીને કેઝયુઅલ સેક્સમાં રસ હોતો નથી. તેને પ્રેમમાં જ રસ હોય છે. અભ્યાસમાં જાણવા મળે છે કે પુરુષો સેક્સુઅલ પાર્ટનર વિશે વધુ પડતું વધારીને કહે છે જ્યારે સ્ત્રીઓ લગભગ ન બોલવાનું પસંદ કરે છે. એનો અર્થ એ કે પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બન્નેને અનુકૂળ આકર્ષણ હોય તો સંબંધ બંધાય છે. પણ સોશિઅલ એટલે કે સામાજિક સ્ટિગમાને લીધે સ્ત્રીઓ પોતાનું મન કળવા દેતી નથી.

એવામાં કોઈ સફળ સ્ત્રી જ્યારે પોતાના સંબંધોની વાત કરે તો તેને આજે અહોભાવથી જોવામાં આવે છે. અને જો એ સ્ત્રી પોતે એ સંબંધમાં પીડિતા રહી હોય તો સમાજને સહાનુભૂતિ દર્શાવીને પોતે જાતીય સમાનતાનો આદર કરે છે તે દર્શાવવું ગમતું હોય છે. ધારો કે કોઈ સામાન્ય સ્ત્રી પોતાના સંબંધોની વાત જાહેરમાં કરે તો સમાજ તેને કઈ રીતે જોશે તેની કલ્પના કરો. સ્ત્રીને સન્માન અને આદર આપવાની બાબતમાં અનેક ભેદભાવ આપણે ત્યાં પ્રવર્તે છે. તેને સમાનતા આપવાની વાત તો બહુ દૂર છે હજી. કંગના અને રિતિકના સંબંધોમાં તેમનું સેલિબ્રિટી સ્ટેટસ વધુ મહત્ત્વનું છે. બાકી સંબંધોએ દરેક વ્યક્તિની નબળાઈ રહ્યા છે અને રહેશે. સ્ત્રીઓએ સમાનતા અને આદર જોઈતા હોય તો સંબંધોને પણ પુખ્ત વ્યક્તિની જેમ સ્વીકારવા પડશે. સંબંધો બાંધ્યા પછી તેના વિશે ગુનાહિતતા અનુભવ્યા વગર તેનો સ્વીકાર કરવો. સંબંધોને સામાજિક રીતે સ્વીકારી ન શકાય કે તેનો ઉપયોગ ન કરી શકાય તો તેનો સ્વીકાર કરવો કે પછી સંબંધો બાંધવા જ નહીં. પુખ્ત સ્ત્રી જ્યારે પરસ્પર સહમતીથી સંબંધોમાં આગળ વધે છે તો એની દરેક જવાબદારી પણ સ્વીકારવા તૈયાર રહેવું જરૂરી છે. મોનિકાની બાબતમાં એ સારું હતું કે તેણે ક્યારેય બ્લેમગેમ નથી રમી. એને પોતાને સત્તાને કારણે સહન કરવું પડ્યું હોવા છતાં. ભૂલ એ જ હતી કે તેણે બિલ ક્લિન્ટન નહીં પણ અમેરિકન પ્રમુખ સાથે સંબંધો તેની ઓફિસમાં કામ કરતી વખતે બાંધ્યા હતા અને તે વિશે એણે મિત્રની આગળ દિલ ખોલીને વાત કરી હતી. એ મિત્રએ તેની વાત ટેપ કરીને જાહેર કરી એટલે જ ઈન્કવાયરી અને કેસ ચાલ્યો. એણે ક્યારેય કોઈની ય સામે બિલ સાથેના અફેરની વાત કહી જ ન હોત તો? એ જ રીતે કંગનાએ રિતિક સાથેની વાતને જાહરેમાં ચર્ચા ન કરી હોત તો? આદિત્ય પંચોલી સાથે તે લિવ ઈન રહેતી હતી ત્યારે એ સફળ નહોતી. આદિત્ય પરણિત હતો અને તેની છાપ વિશે દરેક જણ જાણતા જ હતા. કંગનાને પણ ખબર જ હશેને! બાકી હવે કંગના અને રિતિકના સંબંધોના સચ્ચાજૂઠાનો ખુલાસો તો કાયદો જ કરશે કારણ કે હવે મામલો કાયદાના હાથમાં છે.

ખેર, દિલ પર કિસીકા જોર નહીં. પણ સંબંધો ન ટકે તો તેને ખૂબસૂરત મોડ દે કે ભૂલના અચ્છા. ફરી એકવાર જો કોઈપણ સંબંધમાં (પરિણીત કે અપરિણીત) હિંસા હોય તો તેનો વિરોધ કરવો જરૂરી છે અને ફરિયાદ કરવી પણ જેથી બીજી વ્યક્તિ તેનો ભોગ ન બને. વળી અન્યાય કરનાર જેટલો જ સહેનાર પણ જવાબદાર હોય જ છે.

બોસ્ટનગ્લોબ મેગેઝિનનો પત્રકાર બિલી બેકર લખે છે કે જ્યારે મને એવું ભાન કરાવવામાં આવ્યું કે જો હું મારા તરફ ધ્યાન નહીં આપું તો જીવનથી હારી જઈશ. પણ ત્યારે જ ખ્યાલ આવ્યો કે એ ચેતવણી મોડી હતી, હું ખરેખર એ સ્ટેજ પર પહોંચી જ ગયો હતો. આગળ તે લખે છે કે આ રિઅલાઈઝેશન કરાવવા માટે જ એ ઘટના બની હતી કદાચ. થોડા દિવસ પહેલાં એડિટરે તેમની કેબિનમાં બોલાવીને કહ્યું કે તમે મિડલ-એજ પુરુષોને મિત્રો નથી હોતા તે વિષય પર એક લેખ તૈયાર કરો.

એક્સક્યુઝ મી ? મારે તો ઘણાં મિત્રો છે. શું તમે મને લૂઝર કહી રહ્યા છો? મારા આ પ્રતિભાવ બાદ એડિટરે ખુલાસો કર્યો કે મોટા ભાગના પુરુષોની ઉંમર જેમ જેમ વધે છે તેમ પોતાના અંગત મિત્રો ગુમાવે છે, તેની અનેક સાબિતીઓ મળી રહી છે. આ બાબત તેમની તબિયત પર માઠી અસર કરે છે.

અચ્છા? સારું હું વિચારીશ. આવું કહીને મધ્યમ વયે પહોંચેલો બિલ પોતાના ટેબલ તરફ જતાં પોતાના જીવન વિશે વિચારવાનું શરૂ કરે છે. તેને પોતાના હાઈસ્કૂલના મિત્રોની યાદ આવે છે. તેમાંના એકાદ બેને બાદ કરતાં કેટલાયને તે છેલ્લા વરસ કે બે વરસથી મળ્યો જ નથી. તો કેટલાકને દસકાઓથી જોયા નથી. એ જેમને મિત્રો માનતો હતો તેમની સાથે સોશિયલ મીડિયા દ્વારા સંપર્કમાં હતો પણ મળવાનું તો શક્ય બનતું જ નહોતું. તેને પોતાનું ભવિષ્ય એકલતાના અંધારામાં ખોવાઈ જતું જણાયું. સાવ સામાન્ય લાગતો વિષય તેના માટે મહત્ત્વનો બનવા લાગ્યો.

કોઈપણ પુરુષને એમ કહીએ કે તે ડેન્જર ઝોનમાં પ્રવેશી રહ્યો છે તો તે તરત જ કબૂલ નહીં કરે. તમને લાગશે કે આપણા ભારતદેશમાં એકલતા મેળવવા માટે ઝંખવું પડે તેવી સ્થિતિ છે. તો ભૂલો છો, જરા તમારી આસપાસના પ્રૌઢ વ્યક્તિની આંખમાં આંખ પરોવીનો જોશો તો એક જાતની નિસહાય એકલતા જણાઈ આવશે. બગીચામાં કે ખાલી રેલવે પ્લેટફોર્મના બાંકડા પર એકલા કે ટોળાંમાં બેઠેલા પ્રૌઢ પુરુષ જે રીતે દોડતી દુનિયાને જોતો હશે તેમાં ભાગ્યે જ ઉત્સાહનો અણસાર જોવા મળશે. ગામના ચોતરાઓ પર કે બસસ્ટેન્ડ પર બેસી રહેતા એકલતાના ટાપુ પર સ્થિર થઈ ગયેલા પુરુષોને જોઈને બે ઘડી વિચાર કરજો. કેમ ક્યાંય તમને આ રીતે સ્ત્રીઓ એકલી બેઠેલી નથી દેખાતી? જોકે તેમાં પિતૃસત્તાક માનસિકતા પણ કામ કરે જ છે. તે છતાં ટોળાંમાં રોજ બેસવા આવનાર પ્રૌઢની કેટલીય વાતો અન્યને ખબર નહીં હોય. વળી તેમાં મુખ્યત્વે તો એકલતાનો ઓછાયો જ તેને કનડતો હશે.

અમેરિકામાં વસેલા ભારતીય જનરલ સર્જન વિવેક મૂર્તિએ અનેક વાર અમેરિકન પુરુષો માટે કહ્યું છે કે કેન્સર, હાર્ટ ડિસીઝ કે ઓબેસિટી(મેદસ્વિતા)નો રોગ લોકોને ગ્રસી નથી રહ્યો પણ એકલતા લોકોના સ્વાસ્થ્ય પર સૌથી વધુ અસર કરી રહી છે. આ ન દેખાતો રોગ આખાય વિશ્ર્વમાં ધીમી ગતિએ લોકોને કોતરી રહ્યો છે. હાલમાં જ એક દૂરના સ્વજનને મળવા જવાનું બન્યું. ગુજરાતના નાના શહેરમાં જ્યાં મેગા શહેરની ભાગદોડ નથી. એ સજ્જન ઘરમાં એકલા અને પથારીવશ હતા. તેમના પત્ની થોડાં વરસ પહેલાં ગુજરી ગયા છે. બાળકો થયા નથી. હવે ભાગ્યે જ કોઈ તેમને મળવા આવે છે. હા કેટલાક યુવાન સહૃદયી તેમનું ધ્યાન રાખે છે પણ મળવા આવવાનું ઓછું બને છે. નેવું વરસની ઉંમર છે અને પથારીવશ અવસ્થામાં સિગારેટની આદત છૂટી નહોતી. દેખાઈ રહ્યું હતું કે સિગારેટે જ તેમને હજી સુધી એકલા નહોતા પડવા દીધા. અહીં સિગારેટને પ્રમોટ કરવા માટે આ નથી લખ્યું પણ માનવીય સંબંધોની વાસ્તવિકતાનો ચિતાર આપવા લખ્યું છે.

અહીં બિલની વાત ફરીથી. તે પોતાના સમય વિશે આગળ લખે છે કે તે પરાંમાં બે બાળકો અને પત્ની સાથે રહે છે. રોજ કલાક બે કલાક કામ પર જવા આવવાનો સમય જાય. તેની પાસે વીક ડેઝમાં બાળકો માટે કે ઘર માટે સમય જ હોતો નથી. પત્રકાર હોવાથી ક્યારેક તો વીકએન્ડમાં પણ કામ કરવું પડે. કસરત કરવાનો સમય પણ માંડ મળતો હોય ત્યાં મિત્રો સાથે જસ્ટ હેન્ગઆઉટ કરવાનો સમય ક્યાંથી હોય? આ વાંચતા વિચાર આવ્યો કે આપણે ત્યાં તો આનાથી પણ વધુ ખરાબ પરિસ્થિતિ છે. મુંબઈમાં કે પછી ભારતમાં નાના શહેરોને બાદ કરતાં લોકો રોજના બેથી પાંચ કલાક કામ પર આવવા જવાના વિતાવે છે. કામના આઠ કલાક જોડીએ તો મોટાભાગના પુરુષો દસથી બાર કલાક ઘરની બહાર કામ નિમિત્તે રહે છે. તેમની પાસે મિત્રોની સાથે વીતવાનો સમય જ ન હોય તે સમજી શકાય છે.

કેમ્બ્રિજ સાઈકિયાટ્રિસ્ટ ડૉ. રિચાર્ડ એસ સ્વાર્ટઝે ધ લોન્લી અમેરિકન ડ્રિફટીંગ અપાર્ટ ઈન ટ્વેન્ટી ફર્સ્ટ સેન્ચુરી નામનું પુસ્તક લખ્યું છે. ડો. રિચાર્ડ કહે છે કે મોટાભાગના પુરુષો કામની વ્યસ્તતામાં ફેમીલિ ટાઈમ માંડ આપી શકતા હોય ત્યાં પોતાના માટે સમય કેવી રીતે કાઢે? એટલે જેમ જેમ તેમની વ્યસ્તતા વધવા લાગે તેમ તેઓ મિત્રો સાથેનો સમય ઓછો કરવા માંડે છે. આજની કટથ્રોટ કોમ્પિટિશનમાં મોટેભાગે તેમની પાસે સમય જ રહેતો નથી. ૧૯૮૦ના દાયકા બાદ થયેલા અનેક અભ્યાસ જણાવે છે કે જે લોકો સામાજિક રીતે સંકળાયેલા રહે છે તેમના કરતાં એકલા પડી ગયેલા લોકોને કાર્ડિયો, વેસ્ક્યુલર, અલ્ઝાઈમર જેવી સમસ્યાઓનો વધુ સામનો કરવો પડે છે. પછી ભલે ને તે વ્યક્તિ ડાયેટ કરતી હોય કે રોજ કસરત કરતી હોય, સિગારેટની જેમ એકલતા પણ વ્યક્તિને ધીમા ઝેરની જેમ અસર કરે છે.

તમને લાગશે કે આવું તે કંઈ હોતું હશે? પણ ૨૦૧૫માં જ બ્રિંગહામ યુનિવર્સિટી દ્વારા ત્રણ લાખ પાંત્રીસ હજાર લોકોનો પાત્રીસ વરસ સુધી ભેગા કરાયેલા ડેટાનો અભ્યાસ કરતાં જણાયું કે એકલતામાં રહેતા કે એકલા પડી ગયેલા લોકો ૨૬ થી ૩૫ ટકા જલદી મૃત્યુ પામે છે. તેમના મૃત્યુમાં એકલતા એક મહત્ત્વનું ફેકટર હતું. ડૉ. રિચાર્ડ કહે છે કે એકલતા કરતાં પણ મોટાભાગના લોકો એકલતા અનુભવાય છે તે કબૂલ નથી કરતાં. બીજાની સામે એકલતા વિશે કહેતા તેમને શરમ આવે છે, તેમનો અહમ્ ઘવાય છે, કારણ કે લોકોમાં એવી માન્યતા છે કે એકલતા લાગે છે એવું કબૂલવું એટલે પોતે લૂઝર છે એવું કબૂલવું. સાઈકિયાટ્રિસ્ટ ડિપ્રેશનની જેમ એકલતાને પણ સ્ટીગમામાંથી બહાર લાવવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. આપણે એકલા પડી ગયા છે એમ કહીએ ત્યારે એવું કહી રહ્યા હોઈએ છીએ કે કુટુંબ કે સ્વજન સાથે આપણો મેળ નથી. મિત્રો નથી. પુરુષો મોટેભાગે પોતાનો અહમ્ સાચવવા એવું પણ જતાવે કે મને કોઈ ફરક નથી પડતો. સોશિયલ મીડિયા પર વધુ સમય વિતાવનાર વ્યક્તિઓ કઈ રીતે રૂબરૂ સંપર્કમાં રહી શકતા હશે? સહેલું નથી હોતું એકલતાને કબૂલ કરવી કોઈપણ વ્યક્તિ માટે. સતત કામ કરતી અને લોકોની વચ્ચે રહેતી વ્યક્તિ પણ એકલી હોઈ શકે છે.

એવું નથી કે આવી વ્યક્તિઓ મિત્રો સાથે બેસતી નથી. ક્યારેક ફરવા જવું, પિકનિક પર જવું કે બીયર પીતાં તડાકા મારવા છતાં તમે એકલા હોઈ શકો છો. મિત્ર એટલે જેની સાથે દરેક અંગત વાત થઈ શકે. દરરોજ મળવાનું બની શકે. ફક્ત વોટ્સએપ્પ પર કે ફેસબુક પર ખબર પૂછી લેવાના અને વાત પણ નહીં કરવાની તેને મિત્રતા કહી શકાય ખરી? ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૭માં બોસ્ટનમાં થયેલી એક કોન્ફરન્સમાં ચર્ચાયું કે પુરુષોને ભેગા થવા માટે કોઈકને કોઈક પ્રવૃત્તિની જરૂર હોય છે જ્યારે સ્ત્રીઓ ફોન ઉપર પણ મિત્રતા રાખી શકે છે. એટલે કે ખુલીને વાત કરી શકે છે. સ્ત્રીઓ લાંબી વાતો કરે છે તેનો ફાયદો આ પણ છે. ડૉ. રિચાર્ડ પણ કહે છે કે તેમની પત્ની ફોન પર બહેન સાથે કલાકો સુધી રોજ વાત કરે છે. જ્યારે હું પાંચ મિનિટ જ વાત કરી શકું. મારા દરેક પુરુષ મિત્રો પણ ફોન પર લાંબી વાત કરતા નથી. પુરુષે જો એકલા ન પડવું હોય તો થોડો પ્રયત્ન કરવો પડશે. પોતાના કોચલામાંથી બહાર આવવું પડશે. મને આની સાથે નથી ફાવતું કે મને સમય નથી એવું કહેવાને બદલે એવી કોઈ પ્રવૃત્તિ શોધો કે જેમાં તમારે બીજા પુરુષ મિત્રો સાથે નિયમિત મળવું પડે. જેમ કે મેરેથોન દોડવી, દર રવિવારે એકાદ કલાક રમતો રમવી કે પછી જીમમાં જવું કે રોજ સવારે બીચ પર મિત્રો સાથે ચાલવા જવું.

તન અને મનના સ્વાસ્થ્ય માટે મિત્રો સાથે નિયમિત સમય વિતાવવો આવશ્યક છે. નહીં તો શક્ય છે કે તમે ચીડચીડિયા અને કંટાળાજનક પ્રૌઢ વ્યક્તિ બનીને રહી જશો. પાંત્રીસ વરસની વયથી જ તમે પૈસા કમાવાના ચક્કરમાં એકલા ન પડી જાઓ તેનું ધ્યાન રાખવાનું શરૂ કરો. મિત્રો બનાવો એટલું જ નહીં તેમની સાથે નિયમિત વાતો કરો, સમય વીતાવો.

હમણાં વોટ્સએપ પર એક સંદેશો ફરી રહ્યો છે. તેમાં સ્ત્રીઓ જે ઘરમાં કામ કરે છે તેની કિંમત આંકીને જો દર મહિને તેનું રોકાણ કર્યું હોય તો આજે તે ઘરવાળી તમને વિદેશની ટૂર પર લઈ જઈ શકે એટલી સંપત્તિની માલકણ હોય.

મેસેજ સારો છે અને યોગ્ય પણ છે. તે છતાં કશે પણ આ રીત અપનાવાતી કે જાગ્યા ત્યારથી સવાર કહીને ઘરમાં ફેરફાર થયો હોય તેવી સ્થિતિ જોવા મળી નહીં. હા, કેટલાક પુરુષો ટેક્સ બચાવવા માટે પત્નીના નામે કેટલીક સંપત્તિ કરે છે અને કેટલુંક રોકાણ પણ કરે છે. તે છતાં એ રૂપિયાને પોતાની રીતે વાપરવાનો અધિકાર તે સ્ત્રીને હોતો નથી. કેટલીક વખત તો સ્ત્રીને ખબર પણ નથી હોતી કે તેના નામ પર કેટલી સંપત્તિ છે. સ્ત્રીઓ કહેશે કે અમને જરૂર જ શું હોય? સ્ત્રીના માતાપિતાને જરૂર પડી હોય ત્યારે તે સહજતાથી એ સંપત્તિમાંથી

સગવડ કરી શકે છે ખરી? જો હા તો તે ઘરમાં સમાનતા છે એવું કહી શકાય.

સતત થતાં રહેતાં અભ્યાસ અને સંશોધનમાં એક જ વાત બહાર આવે છે કે ભારતમાં પાર્લામેન્ટમાં ફક્ત ૧૧ ટકા સ્ત્રીઓ છે. જ્યારે કોર્પોરેટ ક્ષેત્રે તો હજી બે આંકડામાં ય મહિલાઓની સંખ્યા પહોંચી નથી. હાલમાં જ નવરાત્રીનું પર્વ ગયું અને હવે દિવાળી આવશે. આ દરેક તહેવારોમાં નારીશક્તિની આરાધના કરવામાં આવે છે. દિવાળીમાં સરસ્વતી, મહાલક્ષ્મી અને મહાકાળીનું આરાધન કરવાનો મહિમા છે. તે છતાં આપણે ત્યાં સ્ત્રી શક્તિને સમાન અધિકાર આપવામાં નથી જ આવતો.

સ્ત્રીઓને થતાં અન્યાયની વાત કરવામાં આવે કે અનેક વિદ્વાન પુરુષો (પોતાને માનતા) તરત જ કહેશે કે શું હમ્બગ વાતો કરે રાખો છો? અમારા ઘરમાં તો સ્ત્રીઓને પૂર્ણ સ્વતંત્રતા છે. ગામડાંઓની વાત નથી આ તો મેગા અને મેટ્રો સિટીમાં રહેતા પુરુષોની વાત છે. અને હા, કેટલીક સ્ત્રીઓ પણ કહેશે કે પૂર્ણ સ્વતંત્રતા છે ઘરમાં. ચલો કબૂલ પણ કેટલાક નિરીક્ષણ અને સવાલોના જવાબ તમે આપી શકશો?

હજી આપણે ત્યાં સ્ત્રીઓ અને પુરુષોના ભાગલા પાડવામાં આવે છે. એવું કહીને કે સ્ત્રીઓને તકલીફ ન પડે એ માટે. તો વિચાર કેમ નથી આવતો કે તકલીફ પડે જ કઈ રીતે? સ્ત્રી પર બળજબરીથી પોતાની જાતને થોપતાં અને સ્ત્રીને ફક્ત ઉપભોગનું સાધન તરીકે જોનાર પુરુષો જ સ્ત્રી અને પુરુષના બે જુદાં ભાગ પાડવાના મત ધરાવતાં હોય છે. કેમ એવો સમાજ ન રચી શકાય કે જ્યાં સ્ત્રી-પુરુષને એકબીજાની સાથે રહીને ય એકબીજાનો ડર ન લાગે?

આવે સમયે કેટલાકને કહેતાં સાંભળ્યા છે કે આગની બાજુમાં ઘી રાખો તો પીગળે જ. આવી દલીલો કરવા કરતાં સ્વસ્થ સમાજની રચના કરી હોય તો કેટલાય બનાવો ટાળી શકાય છે. સમાનતા નથી એટલે જ આ પ્રશ્ર્નો ઊભા થાય છે. કેટલાક ઘરોને બાદ કરતાં મોટાભાગના ઘરોમાં ઘરના કામ ફક્તને ફક્ત સ્ત્રીઓએ જ કરવાનાં હોય છે. પછી તે સ્ત્રી બહાર કામ કરવા જતી હોય કે માત્ર ગૃહિણી હોય. બહાર અને ઘરના ભાગ જે પાડવામાં આવ્યા છે તે બાબતે અનેક દલીલો થઈ ચૂકી છે. અહીં તેનો ફરીથી ઉલ્લેખ નથી કરવો. પુરુષો જ નહીં સ્ત્રીઓ પણ એવું જ માનીને વર્તતી હોય છે કે ઘરના કામની જવાબદારી અમારી જ હોય, કારણ કે પુરુષો બિચારા તે કરી શકે નહીં. નવરાત્રીમાં ગુજરાત જવાનું બને જ. ત્યાં જોયું કે નવરાત્રીના ગરબા, ભક્તિ ખૂબ જ ભાવપૂર્વક કરવામાં આવે.

મોટાભાગના લોકો ઉપવાસ કરે. બપોરે કે સાંજે ગરબા, સત્સંગ હોય. બહેનો વધુ થાકી જતી દેખાય. કારણ કે ગરબા ઉપરાંત ઘરના પણ કામ કરવાના. જ્યારે પુરુષો મોડા ઊઠી શકે, સાંજે કે રાત્રે મિત્રો સાથે ગામગપાટા હાંકી શકે. સ્ત્રીઓને ક્યારેય ચોરા પર કે પાનની કે સોડાની દુકાને ટોળાંમાં શાંતિથી ઊભેલી કે બેસીને રિલેક્સ કરતી ન જોઈ. પુરુષો જ્યારે બહાર ટોળાંમાં બેઠા હોય ત્યારે સ્ત્રીઓને રસોડામાં કે ઘરમાં ઝટપટ કામ પતાવતાં જોઈ. વળી આ તહેવારોમાં મહેમાનો પણ આવે એટલે વધારાનાં નાસ્તા-પાણી કરવાની જવાબદારી પણ વધે જ. તે સમયે માસ્વરૂપ એ નારીશક્તિની તકલીફોનો વિચાર કરવામાં નથી આવતો.

મને યાદ છે કે દિવાળીમાં પહેલાં ઘરની સફાઈ જાતે કરવાની રહેતી ત્યારે ઘણાં પુરુષો મદદ કરતાં હતાં. માળિયું સાફ કરવાની જવાબદારી પુરુષોની જ રહેતી. પણ હવે કેટલાક જ ઘરમાં સફાઈમાં પુરુષો પણ સાથ આપે છે.

સ્ત્રીએ ક્યારે ઊઠવું, શું કરવું, ન કરવું કે શું પહેરવું, ન પહેરવું બધું જ પુરુષોને ધ્યાનમાં રાખીને કરવાનું હોય છે. પારંપરિક પોષાક સાડી જ દરેક સ્ત્રીઓ પહેરે પણ પુરુષો હવે ધોતી ઝભ્ભો તો પહેરતાં નથી? નવરાત્રી કે દિવાળીની ગરમીમાં પણ સ્ત્રીઓ સાડી અને ઘરેણાં ચઢાવશે કેમ કે આપણી સંસ્કૃતિ છે તો પુરુષો તો શર્ટ અને પેન્ટ જ મોટેભાગે પહેરશે.

આ બધી પરંપરાને નામે સ્ત્રીઓના મનમાં આમ જ કરાય અને આમ ન જ કરાય એવી ગ્રંથિઓ રોપવામાં આવી છે. હા, જો સ્ત્રીને પોતાને સાડી પહેરવી હોય તો વાત અલગ છે પણ તેણે એ દિવસે પણ જીન્સ અને ટીશર્ટ પહેરવું હોય તો કેમ ન પહેરી શકે? ફરી અહીં સુધરેલા, શ્રીમંત કુટુંબોની વાત નથી. મધ્યમવર્ગ જે ઘણો મોટો વર્ગ છે તેમના ઘરોમાં

સ્ત્રીઓની પરિસ્થિતિ હજી પણ અસમાનતાના ધોરણો પર જ ચાલે છે. શિક્ષણ આવ્યું પણ અસમાન પરંપરા ન ગઈ.

પુરુષોને માટે ઘણાં બદલાવો આવ્યા પણ સ્ત્રીઓનું જીવન ખાસ બદલાયું નહીં. તેમનાં બંધનો તૂટ્યાં નહીં. સ્ત્રીઓને ભણાવવામાં આવે કે તેને સારો વર અને ઘર મળે. નોકરી કરવી કે વ્યવસાય કરવો તે પતિ અને સાસુ-સસરા નક્કી કરે તેના પર જ આધાર રાખે. કેટલાકના ઘરમાં તો ચોખ્ખું કહેવામાં આવે કે બહાર કામ કરવા જવું હોય તો જાવ પણ ઘરના કામ અટકવા ન જોઈએ.

આવાં ધોરણ પુરુષો માટે નહીં કારણ કે એ બિચારા બહાર કામ કરીને થાકી જાય પણ સ્ત્રી થાકે નહીં. બહાર કામ કરીને આવતી સ્ત્રી રસ્તામાંથી શાકભાજી ખરીદીને આવે અને સીધી રસોડામાં જાય. જ્યારે વહેલો આવેલો પુરુષ ઘરમાં આવીને ટીવી જોતો બેઠો હોય અને જો સ્ત્રીને મોડું થાય તો ઘડિયાળ સામે જોતો ધૂંઆપૂંઆ પણ થતો હોય. આર્થિક રીતે સધ્ધર પત્ની પણ પોતાને ગુનાહિત માની નીચી ગરદને સીધી રસોડામાં જઈ ફટાફટ કામ કરીને ટેન્શન ઓછું કરવાનો પ્રયત્ન કરે.

આવું લગ્ન પહેલાં ય ઘરમાં જોયું હોય. ભાઈઓ કોલેજથી આવીને ક્રિકેટ રમે કે ટીવીમાં જુએ ને કેટકેટલા વાદવિવાદ કરે, જ્યારે બહેન કોલેજથી આવીને સીધી રસોડામાં મમ્મીને મદદ કરે. મમ્મી ઘરમાં ન હોય તો ભાઈ અને પિતાની સગવડો સાંચવે. તેને ક્યારેય અસમાનતા નડે નહીં. કાળજીરૂપી, સેવારૂપી પ્રેમ ફક્ત સ્ત્રીઓએ જ કરવાનો હોય. પુરુષો તો ફક્ત પ્રેમ કરે જેમાં તેના રક્ષણની જવાબદારી જ હોય.

જો સ્ત્રી ના પાડે કે હું ઘરમાં કામ નહીં કરું તો તેને ઘરની બહાર નીકળી જવાનો રસ્તો દેખાડવામાં આવે. પોતાની કોઈ સંપત્તિ પર અધિકાર ન હોય તે સ્ત્રી ક્યાં જાય? સ્ત્રી ઘરમાં કામ કરે છે તો પુરુષ બહાર કામ કરવા જઈ શકે છે તે ધોરણે પણ સ્ત્રીને સંપત્તિ પર સમાન અધિકાર આપવામાં આવતો નથી.

મેસેજીસ વાંચવા સારા લાગે, ફોરવર્ડ પણ કરવાના પણ અમલમાં મૂકવામાં તકલીફ જરૂર જ થાય કારણ કે અડધું રાજપાટ આપી દેવું કોઈને ગમતું નથી. જ્યારે સમાજમાં સાચી સમજ અને બદલાવ આવશે ત્યારે ખરા અર્થમાં નવરાત્રી-દિવાળી ઉજવાશે. આ વરસે દિવાળીની સફાઈમાં જુની અસમાનતાની સમજને સાફ કરી શકીએ તો સમાનતાના દીવડાઓ પ્રગટાવી શકાશે.