Divyasha Doshi

છોકરો પપ્પાને પૂછે છે, ‘પપ્પા તમે અફઘાનિસ્તાન ગયા છો?’

પપ્પા છાપામાંથી મોં કાઢી નવાઈ સાથે પૂછે છે, ‘ના કેમ?’ 

તો પછી આ ટેરરિસ્ટ સાથે લગ્ન કઈ રીતે કર્યા... 

આ જોક દરેક પુરુષનો ગમતો હોઈ શકે. અમે સ્ત્રીઓ દરિયાદિલ છીએ તમારી સાથે હસી પણ લઈશું. પરંતુ, ક્યારેય વિચાર્યું છે કે ટેરરિસ્ટનું નામ લઈએ કે ઝનૂની ખૂનખાર પુરુષનો ચહેરો જ કેમ દેખાય ? હા ફિલ્મોમાં ક્યારેક સુંદર સ્ત્રીઓને પણ આતંકવાદી ગ્રુપની મેમ્બર બતાવાય છે. ગ્લેમર માટે જ સ્ત્રી પાત્રને ટેરરિસ્ટ એટલે કે આતંકવાદની સાથે ફિલ્મમાં એક યા બીજા પ્રકારે મૂકવામાં આવે છે. બાકી આતંકવાદમાં કોઇ સંવેદનને કે ગ્લેમરને સ્થાન નથી. હાલમાં જ પાકિસ્તાનમાં થયેલા આતંકી હુમલા બાદ બીજા કોઇ વિષયે લખવાનું સૂઝતું જ નથી. એટલે આતંકવાદનો વાદ તમારે આજે સહેવો પડશે. ટેરરિઝમ કે આતંકવાદને આપણે અંગત પ્રતિક્રિયા રૂપે મૂકવા લાગ્યા છીએ, તે પણ ચર્ચાનો વિષય છે. દરેક ક્રૂરતા કે હિંસા ટેરરિઝમ ન હોઇ શકે. આજે દરેક વિષયે એકસ્ટ્રીમ રીતે વિચારવાની ફેશન છે. પછી તે વ્યક્તિ હોય કે વિચારધારા હોય. 

૧૬ ડિસેમ્બરે પેશાવરમાં બાળકોની કત્લેઆમ જોયા બાદ કેટલાય પ્રશ્ર્નો આપણા દરેકના મનમાં સળવળે છે. સૌ પહેલાં તો આનો શું અર્થ ? માસૂમ બાળકો અને સ્ત્રી પર કોઈ વીર હાથ ઉપાડે જ નહીં. તો પછી શું આ પુરુષો પોતાના જીવન સાથે વીરત્વ પણ ગુમાવી ચૂક્યા હતા ? આટલી ક્રૂરતા કઈ રીતે થઈ શકે ? બદલો લેવાની ભાવના આટલી ક્રૂર થઈ શકે ? સાથે જ જો આપણા હાથમાં બંદૂક આપી દેવામાં આવે તો દરેક તાલિબાનીને પોઇન્ટ બ્લેન્ક ઉડાડી દેતા આપણા હાથ પણ કદાચ કંપે નહી. બદલાની લાગણી આપણામાં પણ સળવળે છે તે જોવાની જરૂર જણાતી નથી. પેશાવર હુમલા બાદ સોશ્યલ મિડિયામાં અને ચોરેને ચૌટે બે પ્રકારની કોમેન્ટો, ચર્ચાઓ જોવા મળી. એક તો દરેકને ખૂબ આઘાતને દુખ પહોંચ્યું તો બીજી તરફ કેટલાકે કહ્યું કે હવે પાકિસ્તાનને ખબર પડશે કે દુખ કોને કહેવાય. તેમને હાથના કર્યા હૈયે વાગ્યા છે. વગેરે વગેરે.... આતંકને કોઈ ધર્મ કે ચહેરો નથી હોતો. તેમાં ફક્ત ને ફક્ત ક્રૂરતા જ હોય છે. (ઇતિહાસમાં બનેલી ક્રૂર ઘટનાઓ જેમ કે રોમ, હિટલરયુગ વગેરે ભૂલવા ન જોઇએ.) બર્બર ક્રૂરતા જે આતંકીઓ પહેલા પોતાની સાથે કરે છે. અને પછી પોતાની આસપાસના વાતાવરણને ક્રૂર આંદોલનોથી ભરી દે છે. અમેરિકાના જાણીતા સાયકોલોજિસ્ટ લેક્ચરર, અભ્યાસુ લેખો અને પુસ્તકોના લેખક સ્ટીવ ટેઈલરે આઉટ ઓફ ધ ડાર્કનેસ ટર્મોઇલ ટુ ટ્રાન્સફોર્મેશન નામે પુસ્તક લખ્યું છે. તેઓ કહે છે કે બીજાની પીડા જોઇને સહાનુભૂતિ થવી ખૂબ સ્વાભાવિક છે. જો બીજા માટે કોઇપણ પ્રકારની સહાનૂભુતિ ન થાય તો તે વ્યક્તિ નોર્મલ નથી હોતો. સાયકોપેથ હોય છે. આતંકવાદી બનવા માટે સૌથી પ્રાથમિક શરત હોય છે કે તમે કોઇને માટે સહાનુભૂતિ ન અનુભવો. ગ્રુપની બીજી વ્યક્તિને કે અન્ય કોઇ વ્યક્તિને પણ તેઓ ઓબજેક્ટ - એક વસ્તુ ટાર્ગેટ તરીકે જ જોઇ શકે. કોઇ જ સહાનુભૂતિ સિવાય તેઓ ક્રૂરતાપૂર્વક મારી નાખી શકે. એટલે જ આતંકવાદી જેહાદ એટલે કે જાતે મરીને પણ બીજાને મારવા માટે તૈયાર થઈ જાય છે. તેને પોતાની જાત પ્રત્યે પણ સહાનુભૂતિ નથી હોતી. દયા-માયા કે સહાનુભૂતિનો પ્રદેશ તેમના માટે અજાણ્યો હોય છે. એટલે જ આતંકવાદી કે બીજા પર ક્રૂરતા આચરનાર વ્યક્તિ સૌ પ્રથમ પોતાની સાથે અને પોતાની નજીકની વ્યક્તિઓ પ્રત્યે ક્રૂર બને છે ત્યાર બાદ બીજા માટે ક્રૂર થઈ શકે. 

બદલાની ભાવનાનો ક્યારેય અંત નથી હોતો તે સંવેદનશીલ વ્યક્તિ સમજી જ શકે છે. વળી સંવેદનશીલ વ્યક્તિ ક્યારેય બીજા પ્રત્યે ક્રૂર વર્તન કરી શકતી નથી. સંવેદનતંત્ર જેનું કામ જ ન કરતું હોય તેવી વ્યક્તિ જ ક્રૂરતાથી રમકડાંને તોડે, ક્રૂર વિડિયો ગેમ્સ રમે કે ક્રૂરતાથી બીજી વ્યક્તિને મારી નાખી શકે. ક્રૂર રમત રમતાં જો આનંદ આવતો હોય તો ક્યાંક આપણી અંદર હિંસક સંવેદના હોઈ શકે. તો વળી પત્ની પર કે બાળકો પર હાથ ઉપાડવો. રસ્તામાં કોઇની પણ સાથે મારામારી કરવી. હિંસક બની જવું તે કશેક સ્વભાવમાં ઓછે વત્તે અંશે હોય જ છે. 

આતંકવાદીમાં ક્રૂર સંવેદના વધુ હોય છે કારણ કે સંવેદનશીલતાનો અભાવ હોય છે. બાળકો પ્રત્યે આપણને સૌથી વધુ સહાનુભૂતિ હોય છે એટલે જ તેમને જાહેરાતોમાં પણ ઉપયોગ વધી રહ્યો છે. અને એટલે જ બાળકોની કત્લેઆમ જોઇ દરેક સામાન્ય સંવેદનતંત્ર ધરાવતી વ્યક્તિઓ હચમચી ગઈ. આ વાત તાલિબાની વિચારધારા ધરાવનાર સુપેરે જાણતા હતા. તેમણે આ પહેલાં પણ વિશ્ર્વમાં અનેક સ્તરે હુમલાઓ કર્યા છે. અને સતત ક્રૂરતા આચરી છે. પણ આ કત્લેઆમ સાયકોપેથ ભેજાની પેદાશ છે. ઇસ્લામિક ગ્રુપ આઇએસઆઈએલ અને તાલિબાનો પણ સ્ત્રીઓને ફક્ત પોતાની જાતીયવૃત્તિ સંતોષવાનું સાધન ગણીને તેમને તાબે ન થનારને હણી નાખે છે. બીજાની પત્ની, માતા, દીકરી હોય તેવી હજારો સ્ત્રીઓ પર તેમણે બળાત્કાર કર્યા અને તેમને રહેંસી નાખી. હાલમાં જ સિરિયા અને લિબિયામાં આ કવાયતો આતંકવાદીઓ ધ્વારા ચાલી જ રહી છે. પરંતુ, તેની કોઇ આતંકી અસર વિશ્ર્વ પર નથી થઈ. જ્યારે બાળકોની સાથે પુરુષ પણ સંકળાયેલો હોય છે તે વાત સુપેરે જાણતા આ તાલીબાનો સહજતાથી ક્રૂરતાની હદ વટાવી શકે છે. નહીં તો તેઓ મારનાર આતંકીઓના ફોટા જાહેર ન કરત. 

સ્ટીવ કહે છે કે આતંકવાદમાં યુવાનોની સંખ્યા વધુ હોય છે.( આપણે ત્યાંથી પણ ચાર યુવાનો આઇએસઆઈએસ-એલ જેવા (ઇસ્લામિક સ્ટેટ ઓફ ઇરાક એન્ડ લિવેન્ટ) ગ્રુપમાં જોડાવા ગયા હતા). કિશોર કાળ એ બદલાવનો - પોતાની ઓળખ ઊભી કરવાનો સમય હોય છે. તે સમયે પોતાની ઓળખની શોધમાં કિશોર માનસ સહેલાઈથી ફન્ડામેન્ટલ વિચારધારાથી પ્રેરિત થઈ શકતો હોય છે. સ્થાપેલ હિતો સામે બળવો પોકારીને પોતાની અલગ ઓળખ ઊભી કરવાની મથામણમાં હોય છે. અને આ બાબત આતંકવાદી જુથના નેતાઓ સારી રીતે જાણતા હોય છે. ધર્મના નામે એક થવું તે બહાનું હોય છે પણ ખરેખર તો સંવેદનહીન માણસોનો સમૂહ પોતાની જુદી ઓળખ અને આતંકને પોતાનું રાજ્ય માની લે છે.

એક બાજુ વિકાસની હોડમાં પણ માણસ સતત હરીફાઈ ઊભી કરી પોતાની સફળતાને જ લક્ષ્ય રાખીને આગળ વધવાની વિચારધારા ઊભી કરે છે. તેમાં પણ ઉપભોક્તાવાદ, મૂડીવાદ એ હથિયાર છે. તેની સામે ઝનૂનપૂર્વક ઊભો થતો ધાર્મિક વિચારધારાનો પણ વર્ગ છે. સત્તા, મૂડી અને ઉપભોક્તાવાદમાં જ્યારે સંવેદનહીનતા પ્રવેશે છે ત્યારે એ આતંકવાદીનું ગ્રુપ ઊભું કરે છે, કારણ કે એકલા હાથે વધુ પામી શકાતું નથી. ન સફળતા, ન સત્તા કે ન તો ધનવૈભવ. કોઇ ઓછું સંવેદનશીલ છે તો કોઇ વધુ.... તો વળી કોઇ જરાપણ સંવેદના કે સહાનૂભુતિ અનુભવતું નથી. આસપાસ નજર કરશો તો આપણે દરેક વ્યક્તિઓ પોતાની વિચારધારાઓના ગ્રુપ બનાવીને બેઠા છીએ. કોઇપણ ગ્રુપમાં ન રહેનાર વ્યક્તિને સહજતાથી સ્વીકારવામાં નથી આવતી. પોતાના અંગત ગ્રુપને ફાયદો કરવો અને તે માટે બીજાને કટઓફ્ફ કરવું તેવું નાનું સરખું રાજકારણ દરેક જગ્યાએ રમાતું હોય છે. કુટુંબ, કંપની, સમાજ, રાજ્ય, દેશ અને આંતરરાષ્ટ્રિય સ્તરે રાજકારણના સમીકરણો રચાતાં હોય છે. આતંકવાદ પણ એક જાતનું રાજકારણ જ છે. જેમાં સીધી કે આડકતરી રીતે આપણે દરેક જણ સહભાગી છીએ. રિવોલ્યુશન- ચળવળ,સ્વતંત્રતા અને આતંકવાદના ભેદ અંગે પણ વિશ્ર્વમાં ચર્ચાઓ ચાલી જ રહી છે. તે ફક્ત જાણ ખાતર....

આ લેખ નારીવાદી માનસિકતાથી નથી જ લખી રહી... તેની ખાતરી આપી રહી છું પરંતુ, દરરોજ બનતા બનાવો વિશે વિચારવાની, વાત કરવાની તમારી સાથે જરૂરત છે. બળાત્કાર શું કામ ? કેમ ? અને તેના કારણો વિશે સાથે મળીને ચર્ચા કરવાની જરૂર છે. આ સ્ત્રીઓની કે પુરુષોની જુદી બાબત નથી જ. આમાં બન્ને જાતિ સંકળાયેલી છે. સદીઓથી આ બાબતમાં ફરક નથી પડ્યો. બળાત્કાર કરનાર પુરુષોને એક જાતનો પાશવી આનંદ આમાંથી મળે છે. રાજાઓથી લઈને ભિખારી સુધીના દરેક સ્તરે પુરુષ ધ્વારા સ્ત્રી પર બળાત્કારો થતા આવ્યા છે અને થઈ રહ્યા છે. આ અંગે તમને પણ જાણવાની ઇચ્છા હશે જ કે બળાત્કાર કરવાની ઇચ્છા સહજતાથી નથી થતી તો બીજાને કેમ થાય છે.

પુરુષનું માનસ સેક્સ અંગે વિચાર કરતું હશે. સ્ત્રીને પાછું ફરીને જોવું પુરુષના ટેસ્ટેટોરોનમાં જડાયેલું છે તેનો અસ્વીકાર ન થઈ શકે કારણ કે તે કુદરતી છે. સ્ત્રીની ફળદ્રુપતાથી પુરુષ આકર્ષાય તે પ્રાણીઓમાં પણ બને જ છે. સ્ત્રીને જોવા માત્રથી પતી જતું નથી ત્યારે તેને પામવાની પ્રબળ ઇચ્છા જાગે છે. અને જ્યારે તેને પામી શકાતું નથી ત્યારે બળાત્કાર થાય છે. એવી પણ એક થિયરી વિશ્ર્વભરના સાયકોલોજીસ્ટ અને સોશિયોલોજીસ્ટ ધ્વારા આકારવામાં આવી છે. પરંતુ, આ માનસ જ્યારે પાશવી પીડામાં આનંદ માણતું થઈ જાય ત્યારે રુગ્ણ બને છે તે સ્વીકારવું રહ્યું. તેને સાયકોપેથ કહેવામાં આવે છે. દિલ્હીમાં હાલમાંજ ટેક્સી ડ્રાયવર યાદવ ધ્વારા કરવામાં આવેલ બળાત્કાર સાયકોપેથનો હતો એમ કહી શકાય. કારણ કે તેણે આ પહેલાં પણ બળાત્કાર કર્યા છે. ગામમાં તેનાથી સ્ત્રીઓ ડરતી હતી. તો પછી કેમ તે અત્યાર સુધી ન સારવાર હેઠળ રહ્યો કે ન તો જેલમાં રહ્યો. તે બિન્દાસ ખુલ્લેઆમ મરજી મુજબ જીવતો હતો. કારણ કે પુરુષપ્રધાન માનસિકતા આપણા સમાજમાં હજી પણ પ્રવર્તી રહી છે. સીતારામ યાદવે ગામમાં એક ચાચી પર બળાત્કાર કર્યો હતો. પણ તેના પતિએ તેને ચુપ રહેવા કહ્યું. એટલું જ નહીં જ્યારે યાદવ હમણાં પકડાયો ત્યારે પેલી સ્ત્રીએ બોલવાની હિંમત કરી તો બધાની હાજરીમાં તેના પતિએ ચાચીને મોંઢા પર થપ્પડ મારીને ચુપ રહેવા જણાવતા કહ્યું કે હજી કેટલી બેઇજ્જતી કરાવશે....? કારણ કે બળાત્કાર કરનારને આપણો સમાજ અંદરખાનેથી અસ્વીકાર કરતો નથી. પણ જેના પર બળાત્કાર થયો હોય છે તેને જ આરોપીના પાંજરામાં ઊભી રાખીને જોવામાં આવે છે. જેમ કે એ સ્ત્રીનું ચારિત્ર સારું નહોતું. બીજા પર કેમ નહીં ને તેના પર જ કેમ થયો ? ચોક્કસ સ્ત્રીએ થોડી છૂટછાટ લીધી હશે ... કે સ્ત્રીઓ કેવા ટૂંકા કપડાં પહેરે છે તો પુરુષોનું મગજ ખરાબ થાય જ ને...વગેરે બીજું કે બળાત્કાર થયો એટલે તે સ્ત્રી ખરાબ થઈ ગઈ. અપવિત્ર થઈ ગઈ. અસ્વીકાર્ય થઈ ગઈ વગેરે વગેરે આવી માન્યતા કેમ અને ક્યાં કારણોથી ઊભી થઈ તેવો પ્રશ્ન પણ આપણને થતો નથી. ચોરી થયેલા દાગીના કે રુપિયા પાછા મળે તો તે અપવિત્ર નથી થતા. પણ સ્ત્રી એ મિલકત ગણવામાં આવે છે એટલે પુરુષને તેના પર માલિકીભાવ અનુભવાય છે. તેથી બળાત્કાર કરનાર પણ એ જ વિચારધારાથી બળાત્કાર કરતો હોય છે અને જેના પર બળાત્કાર થાય છે તે સ્ત્રીને નકારનાર પુરુષ પણ એ જ ભાવના કારણે તેને અપનાવી શકતો નથી. અને સ્ત્રી જેણે બળાત્કારની શારિરીક પીડા કરતાં પણ પોતાના પુરુષની, કુટુંબીઓની અને સમાજની માનસિકતા વધુ પીડાદાયક હોય છે. 

સાયકોપેથ બળાત્કારી બાળપણમાં કોઇક રીતે સ્ત્રીઓ ધ્વારા એક યા બીજી રીતે ટોર્ચર થયો હોઈ શકે. માતા ધ્વારા કે અન્ય કોઇપણ સ્ત્રી ધ્વારા. એટલે તે સ્ત્રીને પોતાની દુશ્મન ગણીને તેના પર બળાત્કાર કરીને બદલો લેવાની ભાવના પોષતો હોય છે. આમ તો મોટેભાગે પોતાની તાકાત દર્શાવવા અને બદલાની ભાવનાથી જ બળાત્કાર થતા હતા. પણ આજના યુગમાં જે બળાત્કાર થાય છે તેમાં મોટેભાગે બળાત્કારી સ્ત્રીઓને આગળ વધતી અને કામ કરતી કે સ્વતંત્ર રીતે ફરતી જોઇ શકતો નથી. સતત પડદા પર કે બહાર પોતાના વ્યક્તિત્વ સાથે ફરતી, કામ કરતી સ્ત્રીઓને જોઇને ઇર્ષ્યા અને ઘૃણાના ભાવ તેના મનમાં ભરાયા કરતાં હોય છે. પછી જ્યારે મોકો મળે ત્યારે તે બળાત્કાર કરીને પોતાના મનમા ભરી રાખેલા ઘૃણિત વિચારોથી છૂટકારો મેળવતો હોય છે. મનમાં જેટલી વધારે કડવાશ કે રોષ હોય તેટલા જ પ્રમાણમાં તે સ્ત્રી પર અત્યાચાર કરીને બદલો લેતો હોય છે. 

બે વરસ પહેલાંના ગેંગરેપના કિસ્સામાં આરોપીઓને તે છોકરી સામે કોઇ અંગત અદાવતતો હતી જ નહી. પણ તે સ્ત્રી સમાજની બીજી દરેક સ્ત્રીનું પ્રતિનિધિ બની જાય છે. આરોપીઓના મનમાં વળી ગૈંગરેપ પણ એક જાતની માનસિક રુગ્ણતાનો જ પ્રકાર છે. બીજા સાથે મળીને કરેલો ગુના સમયે ગુનાહિતતાનો ભાવ નથી આવતો સાથે એમ કરવાથી તેમના ટેસ્ટેટરોન અને એડ્રિનલ ગ્રંથિઓ લોહીમાં વધુ વેગે દોડે છે તે પુરવાર કરવાનો મોકો મળી જતો હોય છે. 

પુરુષપ્રધાન માનસિકતા હોવાને કારણે આરોપીઓને માટે કડક સજાની જોગવાઈ કે ફાસ્ટ ટ્રેક કોર્ટ પણ નથી થતી. હજી ગયા અઠવાડિયે મુંબઇના એક એડવોકેટ સીમા પાટિલે હાઇકોર્ટમાં અરજ કરી કે તે પોતાની બળાત્કારની ફરિયાદ પાછી લેવા માગે છે કારણ કે પોલીસ કાર્યવાહી કરવામાં લાંબો સમય લઈ રહી છે અને પોતે ગઈ ગુજરી ભૂલીને હવે જીવન જીવવા માગે છે. કોઇપણ સ્ત્રીને આવી અરજી કરવી પડે ૨૧મી સદીમાં તે દર્શાવે છે કે સ્ત્રીના વ્યક્તિત્વનો આદર આજે પણ નથી થઈ રહ્યો. ચોરી કરનારને સજા થતી હોય છે, નહીં કે ચોરી જેને ત્યાં થાય તેને. પણ બળાત્કાર કે છેડતીના મામલામાં નજરિયો જ બદલાઈ જાય. કેમ આવી વિચારધારા છે એ વિચારીશું... તો સમજાશે કે હજી પુરુષપ્રધાન માનસિકતા જ સમાજને ચલાવે છે. સ્ત્રીઓને છૂટ આપીશું તો સમાજ ખરાબ થશે એવું પંચાયતો કહેતી હોય છે. તે પણ પુરુષોની જ બનેલી હોય છે. શું કામ મોટેપાયે તેનો વિરોધ નથી થતો ? કારણ કે મોટાભાગે પુરુષો તે વિરોધમાં સામેલ નથી થતા. અને જે પુરુષપ્રધાન માનસિકતા નથી ધરાવતા 

તે વર્ગ ઘણો નાનો છે. 

આજે પણ ઘરોમાં સ્ત્રીઓને માટે અને પુરુષોને માટેના નિયમો જુદા હોય છે. દીકરી અને દિકરામાં ફરક કરવામાં આવે છે. ત્યાં માનસિકતા કઈ રીતે બદલાય ? સ્ત્રીઓને જોવાની તમારી માનસિકતા બદલશો તો પણ સમાજ બદલાશે. સ્ત્રીઓના કપડાં કે શરીરની સામે જોઇને તેમનું મૂલ્યાંકન ન કરો. બળાત્કારી માનસ રુગ્ણ છે તેનો ઇલાજ થવો જોઇએ કે પછી તેને સજા થવી જોઇએ. સ્ત્રીને ગુનાહિત ભાવ અનુભવવાની જરૂર ન પડે તેવો સમાજ નિર્માણ કરવા શું પુરુષ સક્ષમ નથી ? ૧૩ ડિસેમ્બરના અખબારમાં સમાચાર છે કે છેલ્લા ચાર વરસમાં સ્ત્રીની છેડતીના કે બળાત્કારના કિસ્સાઓમાં ૧૬૦ % વધારો નોંધાયો છે. આ આંકડાતો જેની ફરિયાદ થઈ હોય તેના છે. એનો અર્થ કે ઉપભોક્તા વાદ જેમ વધી રહ્યો છે તેમ સ્ત્રીને પણ મિલકત જ માનવામાં આવતી હોય તો આ આંકડાઓમાં વધારો થાય તેમાં નવાઇ નથી. 

પોલીસ, સરકાર, અખબારો વગેરે પણ વ્યક્તિઓ ધ્વારા જ બન્યા હોય છે. સ્ત્રીને મિલકત તરીકે જોવાની પ્રથા આજે પણ છે જ એટલે જ ઓનર કિલિંગ કે બળાત્કાર જેવા કિસ્સા બનતા રહે છે. અપરાધીઓને સજા થાય કે નહી

શરદબાબુનો નાયક સાચુકલો ન હોવા છતાં પ્રખ્યાત છે અને સૌને પોતીકો લાગે છે. એટલે જ વાતવહેવારમાં પણ તેનો વાટકી જેવો ઉપયોગ થતો રહે છે. જરા મોઢું ઉતારીને બેસેલા પુરુષને દેવદાસ કહીને બોલાવવાનો ચાલ પણ છે. રિતિક રોશન અને સુઝાન ખાનના છૂટાછેડાની વાત શરૂ થઈ ત્યારથી લોકોને તેમાં રસ પડવા માંડ્યો તે ફક્ત તેઓ સેલિબ્રિટી હોવાને કારણે નહી, પરંતુ દરેક છૂટાછેડા લેનાર વ્યક્તિ પ્રત્યે એક જાતની સહાનુભૂતિ અનુભવાતી હોય છે. કારણ કે તેમાં બે વ્યક્તિના દિલ તૂટ્યાનો અહેસાસ હોય છે. હૃદય ભાંગવું તે પોતાનું હોય કે બીજાનું પણ તેની પીડાનો અનુભવ દરેકને કરી શકાતો હોય છે. એટલે જ દુખભરી ગઝલો સાંભળવી દરેકને ગમે છે. જો કે જ્યારે તમારું હૃદયભગ્ન થાય છે ત્યારે એની અસર વધુ પ્રમાણમાં થાય છે એ વાત અલગ છે. ત્યારે દેવદાસની પ્રતીતિ દરેક પુરુષને થતી હોય છે. 

ગયા અઠવાડિયે જ્યારે રિતિક રોશનના છૂટાછેડા મંજુર થયા ત્યારે એક ફોટો અખબારોમાં છપાયો હતો. રિતિક અને સુઝાન બન્ને કોર્ટમાંથી બહાર આવી રહ્યા હતા અને નીચે કેપ્શન હતું કે સુઝાન સ્વસ્થ છે પણ રિતિક પોતાના ઇમોશન ગોગલ્સમાં છુપાવી રહ્યો છે. સાચું હશે આવું ? એવો વિચાર જરૂર આવ્યો હતો કારણ કે પુરુષને દુખ થાય તેવું માનવાની આપણી માનસિક તૈયારી નથી હોતી. પુરુષનું દિલ વજ્ર જેવું હોય તેવું માનવું આપણને સહેલું ને સરળ લાગે છે. એટલે જ દેવદાસ કૃતિ લોકપ્રિય હોવા છતાં દેવદાસ થઈને ફરતી વ્યક્તિને સહજતાથી સ્વીકારવામાં નથી આવતી. તેની મજાક પણ ઉડાવવામાં આવે તો નવાઈ નથી લાગતી. પરંતુ, હકીકત સાવ જુદી છે. હકીકતે પુરુષ ખૂબ જ હર્ટ થતો હોય છે. હૃદયભગ્નતાને સ્વીકારવું તેના માટે સરળ નથી હોતું. કેટલીકવાર દેખાય નહીં છતાં એ પુરુષ અંદર તૂટી રહ્યો હશે. તેના જીવન પર અસર થતી જ હોય છે અને તેની અસરો પણ દેખાય છે. સિવાય કે એ પુરુષના જીવનમાં બીજું કોઇ પાત્ર હોય.

છૂટાછેડા કેટલાક પુરુષ માટે હાશકારો લાવનારા હોઇ શકે તો કેટલાક માટે જીવનને છિન્નભિન્ન કરનારો અનુભવ પણ હોઇ શકે. જો કે તે દરેકના જીવનમાં ક્યા સંજોગોમાં આ ઘટના બને છે તેના પર આધાર હોય છે. પણ તમે જેને લાંબા સમયથી ચાહતા હો અને તે સંબંધ ખતમ કરી નાખવાનો હોય ત્યારે કોઇપણ વ્યક્તિ માટે તેમાંથી બહાર આવવું મુશ્કેલ બની શકે છે પછી તે સ્ત્રી હોય કે પુરુષ. પીડાને કોઇ જાતિ નથી હોતી. હા તેને સહેવાની અને તેમાંથી બહાર આવવાની રીત બન્ને જાતિની અલગ હોઇ શકે. સ્ત્રીઓ માટે સહેલું હોઇ શકે છે કારણ કે તેઓ બીજાની સામે પોતાનું દર્દ રડી શકે છે. કહી શકે છે. જ્યારે પુરુષને બીજા સામે રડવું કે પીડા કહેવી સહેલી નથી લાગતી. તે અંદરને અંદર ઘૂંટાયા કરતો હોય છે. પુરુષ જ્યારે કોઇ સ્ત્રી સાથે બંધાવાનું નક્કી કરે છે ત્યારે એના જીવનનો એ મોટો નિર્ણય હોય છે. લગ્ન બાદ તેનું વિશ્ર્વ સમેટાઈને પત્નિ અને બાળકોમાં સમાઈ જતું હોય છે. સમાજમાં પુરુષને મુક્ત અને સ્વતંત્ર જ કલ્પવામાં આવે છે. પરંતુ, દરેક પુરુષ એ વ્યાખ્યામાં બંધ બેસી શકતો નથી. એટલે જ જ્યારે છૂટાછેડા થાય છે ત્યારે એ પોતાની પીડા, દુખને કઇ રીતે પચાવવું અને તેમાંથી કઈ રીતે બહાર આવવું તે સમજાતું નથી. બીજું કે તે આ પ્રોસેસ દરમિયાન જોઇ શકે છે કે પુરુષ પ્રત્યે લોકોને બહુ ઓછી કે નહિવત સહાનુભૂતિ હશે. અને જો બાળકો હશે તો તેનાથી છૂટા પડવાનું, તેમને મળવાની પરવાનગી મળે કે નહી...વગેરે અનેક પ્રશ્ર્નો પણ તેને હલ કરવાના હશે. 

પોતાની વ્યક્તિથી છૂટા પડવાનું દુખ, મૃત્યુ પામનાર વ્યક્તિ કરતાં અનેકગણું હોઇ શકે. છૂટાછેડા થતાં કે દિલભગ્ન થતાં સૌ પ્રથમતો પુરુષના અહમને જબરદસ્ત ઠેસ પહોંચતી હોય છે. મોટેભાગે આવી પરિસ્થિતિમાં પુરુષ દેવદાસની જેમ આલ્કોહોલ એટલે કે દારૂના નશામાં ખોવાઈ જવાના પ્રયત્નો કરે છે. અથવા સખત કામમાં પોતાની જાતને ખૂંપાવી દે છે કે પછી બીજી સ્ત્રી સાથે ડેટિંગ શરૂ કરી દે છે. યા તો પોતાની જાતને એકલતામાં કેદ કરી દે છે. દરેક પ્રયત્નોમાં તે પોતાના સેલ્ફ એસ્ટિમને એટલે કે તૂટી ગયેલા આત્મવિશ્ર્વાસને સ્વીકારવાનો ઇન્કાર કરે છે. 

આ પરિસ્થિતિને સ્વીકારીને તેમાંથી બહાર આવવું કોઇપણ પુરુષ માટે ખૂબ અઘરું બની રહે છે. કોઇપણ પ્રવૃત્તિ તે પછી નશો હોય કે કામ કે પછી સોશ્યલાઈઝિંગ હોય તે ટેમ્પરરી રાહત આપે છે. વળી જ્યારે તે પોતાની હકીકત તરફ નજર કરે છે કે તે નબળી ઇમારતની જેમ કડડભૂસ તૂટી પડે છે. એટલે જ મોટા ભાગના પુરુષો છૂટાછેડા બાદ ડિપ્રેશનનો શિકાર બને છે. આમિર ખાન કે બોની કપુરે લીધેલા ડિવોર્સમાં એવું લાગવું શક્ય નહોતું. કારણ કે તેમના જીવનમાં બીજી સ્ત્રી હતી. 

જો કે આમિર ખાને ક્યાંક કહ્યું હતું કે તે રીનાથી છૂટો પડ્યા બાદ કિરણ સાથે એકલતાને કારણે જોડાયો. પણ અહીં રિતિકની ફક્ત વાત જ છે. એની પરિસ્થિતિ જોયા બાદ આપણી આસપાસ રહેતા સામાન્ય પુરુષોની વેદનાની વાત અહીં આલેખવી છે. એવી વ્યક્તિઓને હું મળી છું કે તેઓ વરસો બાદ પણ પોતાના પાત્રની અવગણનામાંથી બહાર નથી આવી શક્યા. તેમને હજી ય આશા હોય કે ક્યાંક કોઇક ચમત્કાર થાય અને પરિસ્થિતિ બદલાઈ જાય. 

મોટા ભાગે પુરુષને છૂટાછેડા બાદ પોતે નકામો બની ગયાની લાગણી થવા સાથે ગુનાહિતતા પણ અનુભવાય છે. તેને લાગે છે કે એ કોઇને સુખી નથી કરી શકતો. તેને રોષ, હતાશા અને ગુસ્સો એક સાથે અનુભવાય છે. સંબંધની નિષ્ફળતા તેના આત્મવિશ્ર્વાસના ચુરા કરી દેવા સક્ષમ છે. દેવદાસની જેમ તેને પોતાના જીવનમાંથી રસ ઊડી જાય એવું પણ બને. તેને શરૂઆતમાં એવું લાગી શકે છે કે જીવનનો અર્થ નથી રહ્યો. 

ભારતીય વિદ્યા ભવન અંધેરી ખાતે યોજાયેલ એડવોકેટ ડો. સુધીર શાહ અને અભિનેત્રી  સંગીતા જોશી આયોજીત લખો અને સારું લખો ... આખા દિવસના ફ્રી વર્કશોપનું આયોજન કર્યું હતું.  તેમાં મુંબઈ રહેતા વરિષ્ઠ પત્રકારો પિન્કી દલાલ, નંદિની ત્રિવેદી, તરુ કજારિયા, કેતન મિસ્ત્રી, હીરેન મહેતા, જયેશ ચિતલિયા, સાહિત્યકારો હિતેન આનંદપરા, મુકેશ જોષીએ  લેખક બનવા ઉત્સુકોને સંબોધ્યા હતા.  સો એક વ્યક્તિઓએ તેમાં   ભાગ લીધો હતો.  ચિત્રલેખાના તંત્રી ભરત ઘેલાણી, માલિક મૌલિક કોટક, મનન કોટક અને પ્રસિધ્ધ  લેખિકા વર્ષા અડાલજા પણ ઉપસ્થિત હતા.   મને પણ શરૂઆતમાં  બે શબ્દ  બોલવાનું આમંત્રણ મળ્યું હતું. પણ છેલ્લી  ક્ષણે  પંદરેક  મિનિટ બોલવાનું કહેવામાં આવ્યું.
કેટલાક ઓનલાઈન મિત્રોએ કહ્યું કે તમારું વક્તવ્ય શક્ય હોય તો અહીં મૂકો. મારી પહેલાં  પિન્કી દલાલ, તરુ કજારિયા અને નંદિની ત્રિવેદીએ તેમના વક્તવ્યમાં  પત્રકાર અને લેખક તરીકે કેવી રીતે લખવું તેમાં મોટાભાગના મુદ્દાઓ કહી જ દીધા હતા એટલે બોલતાં પહેલાં નક્કી કર્યું કે એ મુદ્દાઓને રિપીટ કરીને નવ લેખકોને કે  હાજર સુજ્ઞ શ્રોતાઓને કંટાળો ન આપવો.
મારું વક્તવ્ય જેના મુદ્દા મને યાદ છે કારણ કે તે મારા અનુભવમાંથી આવ્યા હતા.જેમ  સહજરીતે બોલાયા હતા તેવી જ રીતે લખીને આપ સમક્ષ મૂકું છું.

સૌ પ્રથમ તો મને આપ સૌની ઇર્ષ્યા આવે છે કે તમને આવું સક્રિય માર્ગદર્શન મળી રહ્યું છે. જ્યારે અહી ઉપસ્થિત કોઇ વક્તાએ સારું લેખન કરવા માટેના વર્ગ કે વર્કશોપનો લાભ નથી મળ્યો. તેને કારણે જ્યારે પત્રકારત્વના પ્રોફેશનમાં આવ્યા તે સમયે લખેલા લેખ કે રિપોર્ટ નજરનીં  સામે જ ક્રિટીસાઈઝ કરીને સીધા કચરા ટોપલીમાં પહોંચી ગયા હોય તેવા અનુભવો લઇને અહી પહોંચ્યા છે.  મારી વાત કરું તો મને વાંચનનો ખૂબ શોખ હતો. અને લખવાનું મન થતું પણ લેખક બની શકાય તેવું કોઇ માર્ગદર્શન ન હતું. એટલે બીકોમ થઈ અને કંપની સેક્રેટરી તરીકે ભણવાની સાથે કામ પણ શરૂ કર્યું. પણ એ કામ કરતાં મને ભીતરથી અવાજ આવતો રહ્યો કે મારે આ કામ કરીને જીવન નથી વિતાવવું. લોકોને મળવું, નવુ જાણવું ગમતું હોવાથી તે ક્ષેત્રે જ જવું જોઇએ એટલે પત્રકાર થવાનું વિચાર્યું. આમ કોઇપણ માર્ગદર્શન કે પ્લાનિંગ સિવાય મારી સફર શરૂ થઈ હતી તે આજે તમારી સમક્ષ લખો અને સારું લખો એ વિષયે બોલવા ઊભી છું.
મારો બાવીસ વરસનો અનુભવ અને જેટલું મેં અત્યાર સુધી વાંચ્યું છે તેના પરથી એક બાબત મને જે સમજાયું છે કે જેમ ગીત ગાવાનું મન થાય, ચિત્ર દોરવાનું મન થાય તેમ લખવાનું પણ સહજ મન થાય ત્યારે ચોક્કસ જ લખવું જોઇએ. પણ સારું લખવા માટે ભરપુર જીવવું જોઇએ. જીવનની દરેક ક્ષણમાં આપણી હાજરી હોવી જોઇએ. હું આ બોલી રહી છું તે ક્ષણે પણ આપનામાંથી કેટલાક અહીં નહીં પણ કોઇ બીજા જ વિચારોમાં ખોવાયેલા હશે. કાલે મને કોઇએ આમ કેમ કહ્યું હતું કે આવતી કાલે મારે શું કરવાનું છે. કે પછી આ વર્કશોપમાં લખવાનું છે તો હું શું લખીશ વગેરે વગેરે કહેવાનું તાત્પર્ય એ જ કે લખવા માટે નિરિક્ષણ શક્તિ ઓબ્જર્વેશનનું મહત્ત્વ હોય છે પણ આપણે હાજર જ ન હોઇએ તો નિરિક્ષણ કઈ રીતે કરી શકીએ, તમારામાંથી મોટાભાગના લોકો દશ, પંદર કે વીસ વરસથી એક જ ઘરમાં રહેતા હશે કે કેટલાક તો જન્મયા ત્યારથી ત્રીસ, ચાલીસ કે પચાસ વરસથી એ ઘરમાં રહેતા હશે. પણ જો તમને પૂછવામાં આવે કે તમારા મકાનના કમ્પાઉન્ડમાં કે ગલીમાં કેટલી જાતના વૃક્ષો છે અને તેમના નામ શું છે ... તો તમારામાંથી કોઇક જ સાચો જવાબ આપી શકશે. એનો અર્થ એ કે આપણે બસ જીવી જઈએ છીએ. પસાર થઈ જઈએ છીએ. ઉપરછલ્લું જ જીવીએ છીએ એટલે લખવાનું આવે તો પણ ઉપરછલ્લું જ લખાય.
બીજી એક બાબત કે તમે સૌ લેખક બનવા માગો છો તો તમારી વય મુજબ કે અનુભવ મુજબ લખો. બાળક જેવું નહી. તમે બાળક તરીકે જે રીતે જીવતાં હતા તે રીતે જ આજે નથી જીવતા. તમે બદલાયા છો તો તમારા લખાણમાં પણ બદલાવ આવવો જ જોઇએ. બાળક જેવું ન લખો એટલે એમ નહીં કે બાળસાહિત્ય ન લખો એ પણ લખો જ પણ તેમાં રચનાત્મકતા હોવી જોઇએ. ઘનશ્યામ દેસાઈની બાળવાર્તાઓ વાંચવી જોઇએ. તેમાં કેટલી રચનાત્મકતા છે. પણ તમે જ્યારે કવિતા કે નવલિકા કે નવલકથા કે બીજો કોઇપણ પ્રકાર લખો તો તેમાં રચનાત્મકતા હોવી જોઇએ. તમારા વિચારો હોવા જોઇએ. વિચારો માટે વાંચન જોઇએ. વાંચન તમને જુદી રીતે વિચારતાં કરે છે. તમે કહેશો કે વિચારીએ તો છીએ જ. પણ કેટલાક લોકોનો વિચાર પણ બબડાટ જેવો હોય છે. વૈચારિક મુદ્દામાં તમારી પોતાના અલગ મુદ્દાઓ હોવા જોઇએ. તમે કોઇની વાત પર સહમત ન થાઓ તો તેનો વિરોધ કરો ત્યારે તે મુદ્દાઓ લોજીકલ હોવા જોઇએ. તે માટે બીજાના જુદા વિચારોનો ય આદર કરવો ઘટે. બાકી આજકાલ સોશ્યલ મિડિયામાં એકબીજાનો વિરોધ કરવાની આજે ફેશન થઈ ચાલી છે.
એ સિવાય તમે લખો તો તમારા માટે લખો. આ હું કહું છું કારણ કે અત્યાર સુધી મેં મને ગમ્યું છે એટલે જ લખ્યું છે. મારું એકપણ પુસ્તક અત્યાર સુધી છપાયું નથી કે મને કોઇ એવોર્ડ મળ્યો નથી. આવી કોઇ બાબત મને લખવા માટે નિરુત્સાહ નથી કરતી. આપણું લખાણ છપાય અને લોકો વખાણે તે ગમે જ. પણ જો પોતાને માટે લખાતું હોય તો તેનો પહેલો આત્મસંતોષ મળી જ જતો હોય છે. વળી જો તમે ભરપૂર જીવ્યા હો તો સારું લખી જ શકશો. તો કોઇને પણ તે વાંચવાની ઇચ્છા થશે જ. આજકાલ લોકોને પોતાના લખાણ ટેગ કરવાની ટેવ પડી ગઈ છે.
તમે કોઇને જબરદસ્તીથી વાંચવાનું ન કહી શકો. જેમ દરેક માને પોતાનું બાળક સુંદર લાગે તેમ દરેક લેખકને પણ પોતાનું લખાણ શ્રેષ્ઠ જ લાગે પણ જરૂરી નથી કે તે બીજાને પણ સારું જ લાગે. એટલે તેને કોઇને ટેગ કરવાનું ટાળો. તેના વિશે ટિકા સાંભળવાની કે તેના રિજેકશનનો પણ સ્વીકાર કરો.  કે જબરદસ્તીથી વાંચવાનું કદીય ન કહેવું. જો તમે સારું વિચારતો હશો, તો સારું લખતા હશો તેનો ખ્યાલ પણ બીજાને આવી જ જશે. દાખલા તરીકે તમે માંદા હો કે મૂડમાં ન હો તો તમારો ચહેરો જોઇને જ બીજાને ખ્યાલ આવી જાય છે તેમ તમે જો ખુશ હો કે જરા જુદી રીતે તૈયાર થયા હો તો પણ લોકો નોંધ લેતા હોય છે. એ જ રીતે તમે લખવાનું ચાલુ રાખો. તમારી બે લીટી સાંભળીને કે તમારા બે વાક્યો સાંભળીને લોકો સામેથી પૂછે કે હજી કહો કે લખતાં હો તો મને વાંચવા આપો ત્યારે ખરું. અને આજે તો ટેકનોલોજીના જમાનામાં વાચકો સુધી પહોંચવું સહેલું છે. તમે તમારો બ્લોગ લખો અને ફેસબુક પર મૂકો હા અગેઇન ટેગ ન કરો કોઇને તે યોગ્ય નથી. પણ આજકાલ તો જુદો જ ચાલ થયો છે. બીજાના વિચારો અને બીજાના લખાણો લોકો બીજાને ધરાર ટેગ કરે છે. આ જુલ્મ છે. તમારા પોતાના આગવા વિચારો હોય અને મુદ્દાસર હોય કે તેમાં કંઇક જુદું હોય તો તેની નોંધ લેવાય જ છે. ચિત્રલેખાના તંત્રી ભરત ઘેલાણીએ આવી જ રીતે એક લેખિકા ધૃતિકા સંજીવની કોલમ ચિત્રલેખામાં શરૂ કરી છે. એટલે આજે તમે સારું લખતાં હશો તો ક્યારેક તો ક્યાંક પહોંચે જ છે. તે માટે ધીરજ ધરો અને પોતાના માટે લખો નહી કે બીજાને વંચાવવા માટે જ લખવું. અહીં પ્રવાસ વર્ણનની સ્પર્ધાની ય વાત થઈ રહી છે. તો પ્રવાસ બહારનો જ હોય તે જરૂરી નથી. પ્રવાસ કોઇપણ સ્મૃતિનો કે તમને પોતાને સ્પર્શેલી બાબતનો હોઇ શકે. અત્યાર હું કોઇ તૈયારી નહોતી કરીને આવી એટલે હાલમાં આ સંદર્ભે મને મારી જ વાત સુઝે છે તે કહું... હું કાલબાદેવીમાં મોટી થઈ. હાલમાં જ જ્યારે ગણેશોસત્સવ ઉજવ્યો ત્યારે મને જુની સ્મૃતિ યાદ આવી. અમારી ગલીની અને તેની સાથે યાદ આવી આલેપાકની, આલેપાક એટલે આદુનો પાક. તેને વેચવા માટે નીકળતો મ્હાતારો ફેરિયો મને નખશીખ યાદ છે. અને તેની આલે પાક વેચતા જે રીતે બોલતો તે રીત પણ મેં ક્યારેય તે ખાધો નથી. તે સ્મૃતિની વાત મેં બ્લોગ અને ફેસબુક પર લખીને મૂકી તો મને કેટલાય લોકોએ લખ્યું કે અરે અમે તે ખાધો છે તેનો સ્વાદ વગેરે...તેમને પણ પોતાના સમયમાં જવાનો આનંદ આવ્યો. તો એ સમયે હું તેમાં પરોવાયેલી હતી એટલે આજે ય તેની તીવ્રતા એમ જ મારામાં હતી. જો તમે એ ક્ષણમા જીવતા હો તો એ ઇન્ટેનસિટીથી તમે લખી શકશો. છેલ્લે ફરી એ જ રિપીટ કરીશ કે ભરપુર જીવો અને સારું લખો. એ માટે સારું વાંચો અને સારું વિચારો. આભાર