Divyasha Doshi

૨૮ વરસનો યુવાન હર્ષ પંડ્યા ૬ સપ્ટેમ્બરે લડાખ વિસ્તારના ખારડુંગલા ૧૮૦૦૦ ફિટની ઊંચાઈએ સાઈકલ ચલાવીને પહોંચ્યો ત્યારે તેની આંખમાં આંસુ હતા. આમ જોઈએ તો અનેક લોકો ખારડુંગલા સાઈકલ ચલાવીને પહોંચ્યા છે. અને હાઈએસ્ટ ઊંચાઈ પર આવેલો આ મોટરેબલ રોડ પર પહોંચવું દરેક માટે સહેલું તો ન જ હોય. જે પણ પહોંચે ત્યાં એને આનંદ તો થાય જ તો પછી હર્ષમાં એવું શું સ્પેશિયલ છે? એવો સવાલ જરૂર થાય. 

હર્ષ જ્યારે નવ વરસનો હતો ત્યારે તેને ટાઈપ વન ડાયાબિટીસ હોવાની ખબર પડી. ટાઈપ વન ડાયાબિટિશ જેને જ્યુએનાઈલ ડાયાબિટીસ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ ડાયાબિટીસ મોટેભાગે જન્મતાંની સાથે જ થતો હોય છે. હર્ષને પણ થયો હશે, પરંતુ તેની ખબર નવ વરસની ઉંમરે પડી. આમાં પેનક્રિયાસ કામ કરતું ન હોવાને કારણે શરીરમાં સાકરનું એનર્જીમાં રૂપાંતર ન થઈ શકે. આવી વ્યક્તિએ ઈન્સ્યુલિનના ઈંજેકશન લેવા પડે. ખાવાપીવામાં ક્ધટ્રોલ રાખવો પડે અને સતત ધ્યાન રાખવું પડે કે લોહીમાં સાકર વધી કે ઘટી ન જાય. હર્ષ કહે છે કે બાળપણમાં બીજું તો કશું ખબર ન પડે પણ બાળકોને ભાવે તે વસ્તુઓ ખાવાની ન હોય. નો આઈસ્ક્રિમ, પીપરમીન્ટ કે ચોકલેટ કે કોલ્ડડ્રિન્કસ કે જંક ફુડ કશું જ ખાવાની મનાઈ. એ સિવાય યોગ્ય સમયે ખાવાનું અને મારા શરીરને યોગ્ય ખાવાનું. અને રોજ ઈન્જેકશન લેવાના ઈન્સ્યુુલિનના. 

ડૉકટર અને માતાપિતા કહે કે સ્વસ્થ જીવન માટે ઈન્જેકશન અને ખાવા પર ક્ધટ્રોલ જરૂરી છે. એટલે બાળક હર્ષે સ્વીકારી લીધું પણ સ્પોર્ટસમાં રસ હોવાથી તેણે પોતાના જીવનના ઉમંગને ઓછો કરવા કરતાં બેલેન્સ કરવાનું બાળપણથી જ શીખી લીધું. મોટાભાગે ટાઈપ વન ડાયાબિટીસ ધરાવનારા લોકો થાકી જાય. લોહીમાં સાકરના પ્રમાણનું વધઘટ ન થાય તે રીતે બેલેન્સ જાળવીને જીવનને સામાન્ય રીતે જીવવું અઘરું બની જાય છે. હર્ષના માતાપિતા મુકેશભાઈ અને રશ્મિબહેને હર્ષને ભરપૂર જીવવાનું બળ પૂરું પાડ્યું. ૧૨ વરસની ઉંમરે તેણે મિલિટરી ટ્રેઈનિંગનો કેમ્પ રાયગઢ મિલિટરી સ્કૂલમાં બીજા બાળકો સાથે કર્યો તે વખતે પણ તે ઈન્જેકશન જાતે જ લેતો હતો. ૧૮ વરસની ઉંમરે તે ડ્રીમ મેરેથોનમાં દોડ્યો એ જ્યુએનાઈલ ડાયાબિટિક ફાઉન્ડેશન માટે ૫૬ હજાર રૂપિયા ભેગા કર્યા તેના અચિવમેન્ટ માટે ક્રિકેટર વસીમ અકરમ દ્વારા તેનું સન્માન થયું. ત્યારબાદ પણ તેણે સાહસ કરવાનું છોડ્યું નહીં. રિવર રાફ્ટિંગ, ટ્રેકિંગ, બન્જી જમ્પિંગ વગેરે તો કરતો જ હતો સાથે સાયક્લિગં કરવાનું શરૂ કર્યું. તેનું સપનું હતું. હિમાલયમાં હાઈએસ્ટ પોઈન્ટ પર પહોંચવાનું.

હર્ષ કહે છે કે મારે ડાયાબિટીસની સામે લડવાનું નથી એ સમજાઈ ગયું હતું. તેની સાથે જ મારે જીવનના દરેક પડકારો પાર કરવા હતા. સ્વાસ્થ્યની આ અવસ્થા હું ક્યારેય બદલી નહીં શકું એટલે જે પણ છે તેને સ્વીકારીને તેની સાથે જ મારે દરેક કાર્ય કરવાના હતા. એક મહિનો હું સોલો ટ્રેકર તરીકે આખું દક્ષિણ ભારત ફર્યો. લોન્લી પ્લેનેટની ગાઈડ લઈને ફક્ત જાત સાથે અજાણ્યા પ્રદેશોમાં, અજાણ્યા લોકો સાથે ફરવાથી તમે તમારી જાતને ઓળખી શકો છો. મને લાગે છે કે દરેક યુવાને બીજું કંઈ ન કરી શકે તો કંઈ નહીં આ રીતે એકલા પ્રવાસ કરવો જોઈએ. એકલા પ્રવાસ કરવો એ પણ સાહસ જ છે. જે લોકો જાત સાથેની કંપની માણી શકે છે તે જીવનની કોઈપણ ચેલેન્જ પૂરી કરી શકે. 

ત્યારબાદ ઓગસ્ટમાં મનાલીથી લેહ સાઈકલિંગ માટે હર્ષ મિત્રો સાથે ગયો. મનાલીથી લેહનો રસ્તો મિત્રોના સથવારે કપાઈ ગયો તેની ખબર ન પડી. પ્રવાસમાં નાના મોટા અવરોધો આવ્યા પણ તેણે ગણકાર્યા સિવાય ૪ સપ્ટેમ્બરે લેહ પહોંચીને આરામ કર્યો. હર્ષ કહે છે કે લેહ પહોંચ્યા બાદ ખારડુંગલા જવાની મારી ઈચ્છા પૂરી કરવાની તક દેખાઈ, પણ હજી મારું મન અવઢવમાં હતું ત્યાં મારી સાથે ગ્રુપમાં હતા એક નેવલ કમાન્ડરે પણ જોડાવાની ઈચ્છા દર્શાવી. બસ અમે બે જણા છ સપ્ટેમ્બરે વહેલી સવારે સાઈકલ લઈને નીકળી પડ્યા. અત્યાર સુધી અમારી સાથે બેકઅપ વાન હતી પણ હવે પછી બેકઅપ વૅન ન લેવાનો નિર્ણય કેમ લીધો તે ખબર નહીં પણ હવે લાગે છે કે સારું જ થયું, કારણ કે અડધે પહોંચતા ક્યારેક લાગે કે બસ હવે આગળ નહીં જવાય પણ પછી થાય અહીં સુધી પહોંચ્યા છે તો જાતને વધારે જોમ ચઢાવી આગળ ધીમે ધીમે ખેંચતા ગયા. જો બેકઅપ વૅન હોત તો શક્ય છે તેમાં બેસી જવાનું પસંદ કર્યું હોત. ઓક્સિજન નહીંવત હોય તેમાં પણ સાયકલ ચલાવવાનું કેટલું કપરું હોય તે ખારડુંગલા પહોંચ્યા પછી સમજાયું. બસ ત્યારે ખરા અર્થમાં મને ટોપ ઑફ ધ વર્લ્ડ હોવાનો અહેસાસ થયો. જાતને તમે ચાહો તેમ ખેંચી જઈ શકો છો. થોડું અટકીને હર્ષ કહે છે કે ખારડુંગલા જઈને આવ્યા બાદ મને માનસિક સ્વાતંત્ર્યનો અનુભવ થાય છે તે વર્ણવવો મુશ્કેલ છે. હવે જીવનમાં એવી એકપણ બાબત નથી કે જે ન કરી શકાય. ટાઈઅપ વન ડાયાબિટીસ સાથે પણ અનેક સાહસો કરવું શક્ય છે. તે માટે હું બીજાને પ્રેરણા આપી શકવા સક્ષમ છું. હવે મારી ઈચ્છા હાફ આયર્નમેન કરવાની છે જેમાં તરવાનું, સાઈકલિંગ અને પછી મેરેથોન રન સળંગ પૂરી કરવાની હોય. 

હર્ષે ખારડુંગલા જવા પહેલાં જ પોતાની તૈયારીઓ કરી હતી લગભગ બે મહિના સુધી સહેજ પણ કંટાળ્યા કે થાક્યા વિના સતત મહેનત કરી પોતાના શરીર, શ્ર્વાસ અને મનને તૈયાર કર્યા હતા. પોતાની જાતને સતત ચેલેન્જ આપ્યા કરતો ૨૮ વર્ષીય હર્ષ પંડ્યા હાલમાં ગ્રાફિક ડિઝાઈનર તરીકે કામ કરે છે. જીવનની ખામીઓને ઓળંગીને સાહસિક રીતે જીવવાની તેણે ગાંઠ વાળી છે.

‘મેં સપનાં જોવાની હિંમત કરી એટલું જ નહીં તે પૂરાં થાય તે માટે મહેનત પણ કરી. મારા સપનાને મેં ઉત્કટપણે ચાહ્યા છે. તે સાથે જ મારા બાળકો અને ઘરને પણ સાચવ્યા છે’ આ શબ્દો છે દીપા મલિકના જેમણે હાલમાં જ રિઓમાં પેરાલિમ્પિકમાં ગોળા ફેંકમાં રજત ચંદ્રક મેળવ્યો છે. ૪૫ વર્ષીય દીપાનું કમરની નીચેનું અંગ પેરેલાઈઝડ છે. બે બાળકોની માતા દીપા છેલ્લાં ૧૭ વરસમાં કરોડરજ્જુમાં ગાંઠ થવાને લીધે ૩૧વાર સર્જરી કરાવી ચૂકી છે અને ૧૮૩ ટાંકાઓની નિશાનીઓ શરીર પર છે.

આટલી તકલીફો છતાં દીપાનો જીવનને પડકારવાનો ઉત્સાહ સહેજ પણ ઓછો થતો નથી. દીપા પહેલી બાઈકર હતી, સ્વીમર રહી ચૂકી છે અને હવે પહેલી મહિલા પેરાલિમ્પિક મેડલ જીતનાર પણ બની. ૩૬ વરસની ઉંમરે તેણે સ્પોર્ટસમાં પ્રવેશ કર્યો. અહીં બીજી એક દીપાની વાત કરવી છે જેણે ક્યારેય સપનાઓ જોવાની હિંમત જ ન કરી. તેણે કોલેજમાં જઈને શિક્ષણ લીધું કારણ કે તેના માતાપિતા ઈચ્છતા હતા. આજકાલ સમાજમાં ભણેલી છોકરીઓની ડિમાન્ડ વધુ હોવાથી તેને ભણાવવામાં આવી. ગ્રેજ્યુએટ થયા બાદ પોષ્ટ ગ્રેજ્યુએશનના બીજા વરસમાં હતી ને લગ્ન નક્કી કર્યા.તેને ભણવાનું પૂરું કરવું હતું તેે પરીક્ષા પણ ન આપી શકી, કારણ પતિની ઈચ્છા નહોતી. તેને નૃત્ય શીખવાનો શોખ હતો પણ આપણે નાચનારી બનીને શું કામ કહીને પિતાએ અને પછી પતિએ તેને ઘરે બેસાડી દીધી. તેના પેઈન્ટિંગના શોખને પણ ઊગતો જ ડામી દેવામાં આવ્યો. તેણે ક્યારેય કશું પણ બનવાના સપનાં ન જોયા કારણ કે તેણે શું બનવું તે એના બદલે બીજા લોકો જ વિચાર કરતા હતા. એક સમય એવો આવ્યો કે તે બીજાના સપના પ્રમાણે જીવી ન શકી અને તેને આપઘાત કર્યો. માતાપિતા કે પતિને કે કોઈને પણ સમજાયું નહીં કે શું કામ તેણે આપઘાત કર્યો.

પેરાપ્લેજિક બન્યા બાદ પણ દીપા મલિકનો આત્મવિશ્ર્વાસ સહેજ પણ ઓછો ન થયો ઊલ્ટાનો વધ્યો. સ્ત્રીને એકલા બહાર જવું હોય તો પણ હજાર વાર વિચાર કરશે. જ્યારે દીપા મલિકને કરોડરજ્જુમાં આવેલા મણકાનું ઓપરેશન કરવાનું હતું ત્યારે તેમના પતિ લશ્કરમાં હોવાને કારણે તે સમયે કારગિલના યુદ્ધમાં હતા. બે નાની દીકરીઓ જ ઘરે હતી. દીપાનું ઓપરેશન મુશ્કેલ હતું. તેનું પરિણામ શું આવે તે કહી ન શકાય તે છતાં તે એકલી જ હોસ્પિટલમાં દાખલ થઈ ગઈ હતી. ત્યારબાદ તેના પતિ પહોંચી ગયા હતા પણ તે ક્યારેય ચાલી નહીં શકે તેવી શક્યતા સાચી પડી. હવે આખી જીંંદગી વ્હીલચેર પર કાઢવાની હોય તે બાબત સ્વીકારવી સહેલી નહોતી, પરંતુ દીપા આર્મી પરિવારની દીકરી અને પત્ની હોવાને કારણે દરેક પરિસ્થિતિને સ્વીકારવી અને તેની સામે જિંક જીલવા માટે તૈયાર હતી. તેણે નક્કી કર્યું કે ઘરમાં ભરાઈને બેસવા કરતાં પોતાના સપનાઓને પૂરા કરવા પીછો પકડવો. તેણે સૌ પ્રથમ બાઈકિંગનો તેનું સપનું પૂરું કરવાનું નક્કી કર્યું. તેણે હિમાલયન મોટર સ્પોર્ટ્સ એસોસિયેશન અને ફેડરેશન ઓફ મોટર સ્પોર્ટસ ક્લબ જોઈન કર્યુ.

તેણે આઠ દિવસમાં ૧૭૦૦ કિલોમીટરનો પ્રવાસ બાઈક પર કર્યોં. જીરો ઓક્સિજનમાં હિમાલયમાં ૧૮૦૦૦ ફીટ સુધી પહોંચી હતી. જોકે તે પેરાપ્લેજિક હોવાથી તેના માટે સ્પેશિયલ બાઈક તૈયાર કરવી પડે એમ હતી જેનો ખર્ચો ઘણો મોટો હતો અને તેને પરવડી શકે એમ નહોતો તે છતાં હિંમત હાર્યા વિના તેણે સ્પોન્સરશિપની શોધ આદરી, બાઈક મેળવી પણ તેની તબિયત માટે જ્યાં સુધી ડૉકટરનું સર્ટિફિકેટ ન મળે તો મોટરસ્પોર્ટસનું લાઈસન્સ ન મળે. આમ સપનાં જોયા બાદ પણ સફળતાને પામવા માટે સતત સંઘર્ષ કરવાની તૈયારી રાખવી પડતી હોય છે. દીપા કહે છે કે રિયો પેરાલિમ્પિકમાં મારી સફળતાથી ભારતની નારીઓને પ્રેરણા મળશે. ગમે તે પરિસ્થિતિ હોય પણ જો આપણે જાતે નક્કી કરીએ તો ચોક્કસ જ તેમાંથી માર્ગ કાઢી શકાય છે. જીવનની નાની નાની તકલીફોની સામે હાર માની લેવાને બદલે જીવનમાં નવી શરૂઆત કરવી જોઈએ.

વાત સાચી છે જીવનના દરેક તબક્કે શરૂઆત કરી શકાય છે. પરિસ્થિતિ જેટલી વિષમ હોય તેટલી જ સફળતા મળવાની તક વધતી હોય છે. કોઈપણ પરિસ્થિતિ કે સંજોગો એવા નથી હોતા કે તેને જીતી ન શકાય. શારીરિક તકલીફો સાથે પણ જો અનેક વ્યક્તિઓ અશક્ય કામ કરી શકતી હોય તો શારીરિક ક્ષમતા સાથે કેમ ન કરી શકાય, તે હાર માની લેતા પહેલાં વિચારવું જોઈએ.

શા માટે સ્ત્રીઓએ સપના જોતા પહેલાં બીજાની મરજી સામે જોવું જોઈએ. જો તમારા સપનાં સાચા હોય તો તમે સફળતા મેળવી જ શકો છો. સપનાં જોવાની ઉત્કટતા સાચી હશે તો માર્ગની દરેક અડચણ પાર કરી જ શકાય છે.

સમાજની વાસ્તવિકતા દર્શાવતી ફિલ્મ પિન્કમાં આધુનિક યુવતીઓના સંદર્ભે સમાજની માનસિકતા દર્શાવવામાં આવી છે. ટૂંકા કપડાં પહેરતી કે સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ ધરાવતી સ્ત્રીને પિતૃસત્તાક માનસિકતા ધરાવતા પુરુષો અવેઈલેબલ સમજતા હોય છે, પણ માસૂમ બાળકીઓ પર જ્યારે બળાત્કાર કરવામાં આવે છે તેને શું કહીશું? એ બાળકીઓનો તો કોઈ વાંક હોતો નથી! હૈદરાબાદમાં રહીને ૪૫ વર્ષીય સુુનિથા ક્રિષ્નન દેહ વ્યાપારમાં ફસાયેલી બાળકીઓ અને સ્ત્રીઓને બચાવીને ફરીથી નવજીવન જીવવામાં મદદ કરે છે. તેઓ પ્રજવલા નામની સંસ્થા ચલાવી રહ્યા છે. ૨૦૧૬ની સાલમાં તેમને પદમશ્રી એવૉર્ડ પણ તેમના કામની કદર રૂપે આપવામાં આવ્યો છે. આ સિવાય પણ તેમને દેશવિદેશના અનેક એવૉર્ડથી સન્માનવામાં આવ્યા છે.

મૂળ બેંગ્લોરમાં જન્મેલા અને ઉછરેલા સુનિથા હૈદરાબાદથી ‘મુંબઈ સમાચાર’ સાથે વાત કરતાં જણાવે છે કે,‘ પિતૃસત્તાક માનસિકતાને લીધે આપણે ત્યાં સ્ત્રી કે બાળક પર જ્યારે બળાત્કાર થાય છે ત્યારે સમાજ ભોગ બનનારની સાથે સહાનુભૂતિ ભયુર્ં વલણ અપનાવવાને બદલે તેને અવગણીને, એકલી પાડી દે છે. આ બાબત તેમણે બળાત્કાર કરનાર, ગુનો કરનારાની સાથે કરવાની હોય છે. આ વાત ૩૦ વરસ પહેલાં પણ હતી અને આજે પણ બદલાઈ નથી. આજથી ૩૦ વરસ પહેલાં જ્યારે હું લગભગ ૧૫ વરસની હતી ત્યારે આઠ પુરુષોએ મારા પર બળાત્કાર કર્યો હતો. ત્યારબાદ બે વરસ સુધી મેં સમાજની અવહેલના અને અપમાનને સહન કર્યાં. લોકો મારી સાથે વાત નહોતા કરતાં. માતાપિતા પોતાના બાળકને મારી સાથે વાત કરવાની ના પાડતા કહેતાં કે મારું ચારિત્ર્ય સારું નથી. શાળામાં પણ છોકરીઓ મારી સાથે એક ટેબલ પર બેસતી નહીં. છેવટે મેં નક્કી કર્યું કે મેં કોઈ ગુનો નથી કર્યો હું શું કામ સજા ભોગવું કે શરમ અનુભવું? આજે મને એ ઘટના બાદ જે યાદ છે તે ગુસ્સો. એ ગુસ્સાને મેં ચેનલાઈઝડ કર્યો અને નક્કી કર્યું કે મારે આ રીતે સમાજની ક્રૂરતાનો ભોગ બનનારની શક્ય તેટલી મદદ કરવી.’

દેહ વ્યાપારમાં ફસાયેલી બાળકીઓ અને સ્ત્રીઓને બચાવીને તેમને પોતાના પગભર ઊભા કરવાના પ્રયત્નોમાં અનેકવાર તેમના પર જીવલેણ હુમલાઓ થયા છે. તેમની સામે જ તેમના એક સાથીદારની હત્યા પણ કરવામાં આવી. તેમના જીવનની વાત કોઈ ફિલ્મનો વિષય થઈ શકે એમ છે. જો કે તેમણે પોતાના પતિ સાથે મળીને એક સેક્સ ટ્રેફિકિંગ પર એક ફિલ્મ બનાવી હતી જે બહુ ચાલી નહી. સુનિથા કહે છે કે સેક્સ ટ્રેફિકિંગ પર અનેક વાર જ્યારે હું બોલું છું કે અનેકવાર છાપામાં કે મેગેઝિનોમાં છપાય છે ત્યારે લોકો અરરર કરીને થોડો સમય બાદ તેને ભૂલી જાય છે. વેશ્યા વ્યવસાય એ સદીઓથી ચાલી આવતી ગુલામીની પ્રથા છે જે આજે પણ ચાલી રહી છે. આ વ્યવસાયમાં કોઈ પોતાની મરજીથી નથી આવતું. મોટાભાગની સ્ત્રીઓ ખૂબ ગરીબ પરિવારની હોવાથી તેમને કામ આપવાની લાલચ આપીને ફસાવીને લાવવામાં આવે છે. અથવા તો નાના ગામની છોકરીઓને ટીવીમાં કે ફિલ્મમાં કામ અપાવવાની લાલચ આપવામાં આવે છે કે પછી પ્રેમજાળમાં ફસાવીને તેને વેશ્યાવાડામાં ધકેલી દેવામાં આવે છે. આ સ્ત્રીઓ જ્યાં સુધી વ્યવસાય કરવા તૈયાર ન થાય ત્યાં સુધી અમાનવીય ટોર્ચર કરવામાં આવે છે. એ પીડાઓ સહન ન થતાં જે વ્યવસાય માટે હા પાડે છે તેમણે પણ ત્યારબાદ અસંખ્ય વાર ત્રાસ આપવામાં આવે છે. તેમને કલાક માટે ખરીદનાર એમ જ સમજે છે કે તે કલાક દરમિયાન અસહ્ય શારીરિક પીડાઓ પણ આપી શકાય. કોઈ સિગરેટના ડામ લગાવે તો કોઈ કોડા મારે તો કોઈ ગુપ્તાંગોમાં મરચાં પણ ભરી દે.

નિર્ભયા પર થયેલા અમાનુષી અત્યાચાર વિશે આપણે દરેક જાણીએ છીએ પણ આવી અનેક ચાર કે પાંચ વરસની બાળકીઓ કે સ્ત્રીઓ પર અમાનવીય બળાત્કાર કરીને તેમને મરવા માટે છોડી દેવામાં આવે છે. પણ તેમના માટે કોઈ મીણબત્તીઓ નથી સળગાવતું. આમાંથી કેટલાકને બચાવીને તેમને નવેસરથી જીવન આપવાનો અમે પ્રયત્ન કરીએ છીએ. દર વખતે અમને સફળતા મળે જ એવું નથી હોતું પણ તેમના માટે સમાજમાં સહાનુભૂતિ ન હોવાનું જોઈએ ત્યારે હૃદય ચૂરચૂર થઈ જાય છે. આવી સ્ત્રીઓને કોઈ પોતાના ઘરમાં કે કંપનીમાં કામ કરવા માટે રાખવા નથી માગતા. આવી છોકરીઓ, બાળકીઓને હું કહું છું કે તમારી પીડામાંથી જે ગુસ્સો ઊપજે છે તેને વેસ્ટ ન કરો. તેને ચેનલાઈઝ કરો. મેં કર્યોં છે તમે પણ કરી શકો છો. આજે તેમાંથી કેટલીય છોકરીઓ વેલ્ડિંગનું કામ કરે છે. સુથારી, ઈલેક્ટ્રિશિયનનું કે કડિયાનું કામ કરી શકે છે. પણ તેમને કામ અપાવવાનું સહેલું નથી કારણ કે સમાજને જાણવું હોય છે કે આ છોકરીઓ ક્યાંથી આવી, કઈ જાતિની છે અને અત્યાર સુધી શું કરતી હતી વગેરે વગેરે. અડધો અડધ સમાજ હજી આજે પણ બદલાયો નથી. આપણા સમાજના પુરુષોનો અભિગમ બદલવાની જરૂર છે. સ્ત્રી માત્ર સેક્સુઅલ ઓબ્જેક્ટ નથી કે ન તો તેમનામાં રહેલી પાશવીવૃત્તિઓને પોષવાનું સાધન છે. સ્ત્રીને આદર, સન્માનથી જુઓ. અરે ચાર કે પાંચ વરસની નાની બાળકીઓ પર બળાત્કાર કરનારાઓ કેવી પાશવી મનોવૃત્તિ ધરાવતા હશે તે કલ્પી શકાય છે. આ બાળકીઓના કપડાં કે વર્તન કંઈ ઉત્તેજના વધારનારા નથી હોતા?

સુનિથાએ જ્યારે પોતાના પર થયેલા અત્યાચારને ભૂલીને નવેસરથી જીવન શરૂ કરવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે તેમના માતાપિતાએ સહકાર આપ્યો હતો. સોશિયલ સ્ટડીમાં ભણતર પૂરું કરી તેઓ અત્યાચારનો ભોગ બનનાર સ્ત્રીઓની મદદ કરીને પોતાના ઘાવ ભરવાનું કામ કર્યું છે. પણ કામ ઘણું છે કારણ કે ફક્ત ભારતમાં જ વરસના બે લાખ બાળકીઓ અને સ્ત્રીઓને ફ્લેશ ટ્રેડમાં ધકેલવામાં આવે છે. આજના ગ્લોબલાઈઝેશનના યુગમાં માનવીય તસ્કરીને તત્કાલીન પ્રાધાન્ય આપવાની જરૂર છે. રોજ જ અખબારોમાં બળાત્કારોના સમાચારો છપાય છે પણ જે નથી છપાતા એવા અત્યાચારો પણ બનતા જ હોય છે. બીજું કંઈ નહીં તો ય દરેક નાગરિક તે માટે જાગૃત થઈ માનસિકતાતો બદલી જ શકે છે. સ્ત્રી કે બાળકીઓને સેક્સુઅલ ઓબ્જેક્ટ તરીકે ન જોવાની ભલામણ સુનિથા કરે છે. દરેક વ્યક્તિ દર બીજી બે વ્યક્તિને જાગૃત કરીને પોતાની ફરજ બજાવી જ શકે.

ફક્ત ઈન્દ્રિય વ્યક્તિને પુરુષ નથી બનાવતી. વ્યક્તિની માનસિકતા તેને પુરુષ કે હવાન બનાવે છે.


અમિતાભ બચ્ચને પોતાની પૌત્રી અને દોહિત્રીને લખેલો પત્ર દરેક સ્ત્રી માટે યોગ્ય છે પણ એ પત્ર દરેક પુરુષે પણ વાંચવા અને સમજવા જેવો છે. જોકે એ પત્ર તેમની હાલમાં જ રજુ થયેલી ફિલ્મ પિન્કના પ્રમોશનના એક ભાગ રૂપે જ હતો. ખેર, પ્રમોશન હોય તે છતાં વાતમાં સચ્ચાઈ છે. કોઈપણ સ્ત્રીને અસલામતીનો અહેસાસ થાય છે તે પૌરુષત્વ માટે શરમજનક નથી શું ? ફિલ્મમાં પણ એ જ સવાલ અન્ડરટોન રીતે કહેવાયો છે. આ સનાતન પ્રશ્ર્ન છે. તેમાં પણ આજના આધુનિક સમયમાં પણ સ્ત્રીને ફક્તને ફક્ત સેક્સ્યુઅલ ઓબજેક્ટ તરીકે જોવાની માનસિકતા વધી રહી છે, કે પછી હવે તેના વિશે ફરિયાદો થતી હોવાને લીધે સંખ્યા વધી રહી હોવાનું લાગે છે. જાતીય સતામણી વિશે બોલતા પહેલાં સ્ત્રીઓ ડરતી હતી.પોતાની જાતને જ ગુનેગાર સમજતી હતી. પણ હવે સ્ત્રીઓ પોતાના વ્યક્તિત્વ વિશે જાગૃત થઈ છે. તેમનો ડર થોડો ઓછો થયો છે. 

થોડા સમય પહેલાં એક સરસ લેખ વાંચવા મળ્યો હતા. ઝેરોમ બુમેટ નામના પુરુષે રેપ કલ્ચર પર લેખ લખ્યો છે. એ વાંચીને વિચાર આવ્યો કે મારી આસપાસ અનેક પુરુષો એવા છે કે જેમની હાજરીમાં મને ક્યારેય ભય નથી લાગ્યો. કદાચ તેમની સાથે હોઉં ત્યારે સુરક્ષિત હોવાનો ભાવ પણ થયો છે, કે પછી સ્ત્રી હોવાનો ભાર ન અનુભવ્યો હોય તેવું ય બન્યું હશે. આવા પુરુષો ખરા અર્થમાં જેન્ટલમેન હોય છે. જેન્ટલમેનનો ડિકશનરી અર્થ થાય સંસ્કારી પુરુષ. 

અમિતાભ બચ્ચને હાલમાં જ કહ્યું કે હું જ્યારે વિદેશ જાઉં અને ભારત વિશે લેન્ડ ઓફ રેપ એટલે કે બળાત્કારીઓનો દેશ સાંભળવા મળે ત્યારે લાગી આવે છે. મુંબઈ દિલ્હી કરતાં વધુ સુરક્ષિત છે તેવું કહેવા કરતાં આપણા દેશને દરેક ખૂણે મહિલાઓ સલામતીનો અહેસાસ કરી શકે એવું કેમ ન બને ? ઝેરોમે પણ કંઈક આવું જ લખ્યું છે કે, એક પુરુષ તરીકે મને કોઇ કહે કે હું બળાત્કારી પણ બની શકું તો ચોક્કસ જ મને ખરાબ લાગે. પણ આવું જ્યારે સ્ત્રી વિચારતી હોય તો મને સ્ત્રીની સાયકોલોજીમાંથી પસાર થવાનું મન થાય. ઝેરોમે સ્ત્રીની સાયકોલોજીનો વિચાર કરીને લખ્યું છે કે પુરુષે સ્ત્રીની હાજરીમાં કેવી રીતે વર્તવું જોઇએ કે જેથી સ્ત્રીને જરાય ભય ન લાગે.

તમારી આસપાસ સ્ત્રીને ક્યારેય અસહજતા ન લાગે તેનો ખ્યાલ રાખો. લિફ્ટમાં જતાં આવતા. કામના સ્થળે કે પછી સામાજિક મેળાવડામાં. સ્ત્રીને તાકીને ન જુઓ. સ્ત્રીઓ કપડાં ફક્ત પુરુષને બતાવવા માટે જ પહેરે છે એવું નથી. સ્ત્રીને પોતાને જે કપડાં પહેરવાનું મન થાય તે કપડાં પહેરે છે. સ્ત્રીએ અમુક રીતે વર્તવું ને ન વર્તવું તે નક્કી કરવા કરતાં તમારે અમુક વર્તન ન કરવું એ નક્કી કરી શકાય. પણ હા, સ્ત્રી પોતે જ ઇચ્છા પ્રદર્શિત કરે તો વાત જુદી છે. પણ એ ભાષા દરેક સ્ત્રી-પુરુષને સમજાતી હોય છે. તમે ખોટા બહાના ન જ કાઢી શકો.

૨.કોઇપણ સ્ત્રીઓ માટે અસભ્ય કોમેન્ટ ન કરો. તમારી હાજરીમાં તમારા મિત્રો કે સાથે કામ કરતાં કર્મચારીઓ આવી કોમેન્ટ કરતાં હોય તો તેમને વારો. સ્ત્રીને ઉતારી પાડતી ગાળો પણ ન બોલો. ફક્ત સ્ત્રી હોવાને કારણે તેના વિશે ગમે તેવા વિધાનો ન કરો. સ્ત્રીના અસ્તિત્વનો આદર કરો. આદર જળવાય તેવું વાતાવરણ પણ ઊભું કરી શકાય છે. પુરુષત્વ એમાં જ છે જેની હાજરીમાં સ્ત્રીને સુરક્ષાનો અનુભવ થાય. એકલી જતી સ્ત્રીઓ સાથે જ અણછાજતું વર્તન

નથી થતું. પુરુષો સાથે જતી સ્ત્રીઓની છેડતી થાય છે. અને બળાત્કાર પણ થતાં હોય છે. સ્ત્રીનો આદર કરવાની વૃત્તિ હશે તેને બંધનમાં કે ભોગ્ય માનવાની વૃત્તિ ન હોય તો આવી ઘટનાઓ ટાળી શકાય છે. સ્ત્રીઓને માનવ તરીકે સ્વીકારો છો તેનો અહેસાસ પણ કરાવતાં શીખો. સ્ત્રીને સ્પેસ આપો તેની પોતાની. તમે કહેશો સ્ત્રીઓને છેડછાડ ગમતી હોય છે. પૌરુષત્વ એટલે જ આક્રમકતા....પણ એવું નથી. પૌરુષત્વની ગરિમા જાળવતાં પુરુષો સ્ત્રીઓને વધુ ગમે છે. આક્રમકતા પ્રેમમાં હોય જબરદસ્તીમાં ન હોય. પુરુષોને સ્ત્રીની ઇચ્છા અનિચ્છા સમજાતી હોય છે પણ તેને સમજવાનો ડોળ કરી શકાય કે પોતાની ગરિમાને નીચી પાડવા માટે બીજાને દોષિત પણ ઠેરવી શકાય છે પણ હકીકત બદલાતી નથી.

એ વાત સાચી છે કે દરેક સ્ત્રીને જાણીતા અજાણ્યા પુરુષ માટે એક ભય કે શંકા રહે જ કે ક્યારે એ પુરુષ હવસી બનીને તેના પર મૂકેલા વિશ્ર્વાસને તોડી નાખશે. તેમાં પણ કોઇ પોતાનું સ્વજન કે જાણીતો પુરુષ સ્ત્રીના સ્ત્રીત્વ પર હુમલો કરે છે તો સૌ પ્રથમ સ્ત્રી ડરી જાય છે. તેને પોતાના શરીર માટે, સ્ત્રીત્વ માટે એક જાતની ઘૃણા પેદા થાય છે. સ્ત્રી હોવું એટલે શું તે દરેક પુરુષે વિચારવું જોઇએ. બહુ જ સરસ મુદ્દાઓ દ્વારા ઝેરોમે પોતાના લેખમાં અને અમિતાભે મીડિયા સમક્ષ ઠાલવેલો આક્રોશ યોગ્ય દિશા સૂચવે છે. સ્ત્રી પર કરવામાં આવતાં બળાત્કાર બાદ પુરુષને ગુનેગાર ઠેરવવાને બદલે સ્ત્રીઓના વર્તન, કપડાંને દોષી ઠેરવવામાં આવે છે. એક વાર તો વિચારો કે તમારા પર એટલે કે પુરુષો પર એવા બંધનો હોય તો? કે તમે ક્યારેય એકલા રાત્રે નીકળી ન શકો, એવો એક પણ દિવસ ન જાય કે તમને ટીકીટીકીને અસભ્ય રીતે જોવામાં ન આવે, તમારું અસ્તિત્વ ફક્ત તમારું શરીર હોય, અને તક મળે દરેક જણ તેને ભોગવવા માટે તૈયાર હોય, તમારી મરજી હોય કે ન હોય, સ્વતંત્રતાનો વિચાર ક્યારેય તમને આવે જ નહીં.

આ માનસિકતા સાથે જીવવાનું છે તેવી જાણ કર્યા બાદ કોઇ સ્ત્રીને જો ચોઇસ મળે તો તે સ્ત્રી તરીકે જન્મે જ નહીં. તે છતાં સ્ત્રીઓ એમ નથી કહેતી કે દરેક પુરુષ ખરાબ જ હોય છે. નહીં તો સ્ત્રી લગ્ન ન કરે અને માતા ન બને. પણ કેટલીક બાબતોનું ધ્યાન રાખીને એવા સમાજનું નિર્માણ ન કરી શકાય કે સ્ત્રીઓ પણ એક વ્યક્તિ તરીકે સહજતાથી જીવે. તેને પુરુષનો ભય ન લાગે. હા , દરેકની માનસિકતા ન બદલી શકાય પણ નિર્ભય સમાજ ઊભો કરવામાં પૌરુષત્વ અનેક રીતે કામ કરી  શકે છે.

સોશિયલ મીડિયાનો ઉપયોગ કરતી સમયે આપણે વિચારતા નથી કે જાણે અજાણે તે પિતૃસત્તાક માનસિકતા ભરી રહ્યો છે. મોટાભાગનાને એમાં વાંધો નથી હોતો કારણ કે એ વિશેની સભાનતા નથી હોતી. એનું કારણ છે કે આપણને સ્વતંત્ર વિચારધારા આપવામાં આવી નથી. આપણો ઉછેર જે ઘરમાં કે સમાજમાં થાય છે તે રીતની આપણી વિચારધારા સહજતાથી આપણા મનમાં ઘડાતી હોય છે. સોશિયલ મીડિયામાં ફરતાં જોકમાં સ્ત્રીને ઉતારી પાડતી જોક સ્ત્રીઓ પોતે જ એકબીજાને ફોર્વડ કરતી હોય છે. મોટું મન રાખીને એ જોક જ છે તેવું સ્વીકારી લેતી સ્ત્રીઓ સમાજની વિચારધારા ઘડવામાં ભાગ ભજવતી હોય છે. ઈન્ટરનેટની દુનિયામાં સર્ચ એન્જિન પણ જાતિય ભેદભાવ કરે છે એવો વિચાર પ્રગટ કરતાં રીડિફાઈન વિમેન કેમ્પેઈન વિશે જાણીને.

સર્ચ એન્જિન એ આપણા આધુનિક જીવનનું અવિભાજ્ય અંગ બની ગયું છે. કશું પણ શોધવું કે જાણવું હોય તો તરત જ સર્ચ એન્જિન ખોલીએ છીએ. સર્ચ એન્જિન જે કહે તે સ્વીકારી લેવામાં આવે છે. અહીં આપણે અંગ્રેજી ભાષા અને શબ્દોની વાત કરીએ છીએ કદી આ પહેલાં મને પણ એ વિચાર નથી આવ્યો કે સર્ચ એન્જિન પણ જાતિય ભેદભાવ કરે છે. કેટલીક વ્યક્તિઓ જાગૃત રહીને વિચારે એટલે તેમને ભેદભાવ દેખાય છે. શરૂઆતમાં તો શનિદેવના મંદિરમાં કે હાજીઅલીની દરગાહમાં સ્ત્રીઓને પ્રવેશ નથી અપાતો તે જાતિય ભેદભાવ છે તે સ્વીકારવું પણ કેટલાય લોકોને અશક્ય લાગે છે કારણ કે પિતૃસત્તાક માનસિકતા મનમાં ઘર કરી ગઈ હોય છે. સર્ચ એન્જિન પણ આખરે તો માણસો જ અપડેટ કરે છે ને એટલે તેના વિચારો પણ સમૂહના વિચારોથી પ્રભાવિત હોઈ શકે એવો વિચાર આવ્યો બે ઓસ્ટ્રેલિયન યુવતીઓને, જ્યોર્જિયા પેચ અને કિઆ નિકોલસનને. તેમણે બ્લોગ પર એક કેમ્પેઈન શરૂ કર્યું બે અઠવાડિયા પહેલાં રીડીફાઈનવિમેન એટલે કે જાતિયતાને આધારે દરેક શબ્દનું પુન : મૂલ્યાંકન કરવાનું નક્કી કર્યું. ઉદાહરણ તરીકે કેટલાક શબ્દોને જાતિયતાને આધારે જોવામાં આવે છે. નેગિંગ શબ્દ જ લો વિચારો શું યાદ આવે છે તેનું ઉદાહરણ આપવું હોય તો. સર્ચ એન્જિન પર શોધો તો એક અર્બન ડિકશનરીમાં મને પણ જોવા મળ્યું કે નેગિંગ એટલે સ્ત્રીઓને કચકચ કરવા માટે કોઈ ન મળે તો તે પુરુષોની પાછળ પડી જાય છે. તો જ્યોર્જિયા અને કિઆને પણ મળ્યું કે નેગિંગ એટલે તમે સતત કોઈને હેરાન કરો, કશુંક કરવા માટે દા.ત. અ નેગિંગ વાઈફ. બીજું ઉદાહરણ જોઈએ તો અગ્લી શબ્દ વિશે છે. અગ્લીનો ગુજરાતી અર્થ થાય કદરૂપું. અંગ્રેજીમાં તે શબ્દનો ઉપયોગ વાક્યમાં સમજાવતા કહેવામાં આવ્યું કે શી થોટ શી વોઝ અગ્લી એન્ડ ફેટ.

આ બધાં વાક્યોને કે શબ્દોને મન પર લેવાની શું જરૂર કે દૂધમાંથી પોરાં કાઢે છે બૈરાઓ... આવો વિચાર મોટાભાગના પુરુષોને આવશે. પણ વધુ વિચાર કરીએ તો ઉપરોક્ત વાક્યમાંથી એવો અર્થ નીકળે કે ફેટ એટલે જાડી સ્ત્રી એટલે કદરૂપી. તરત જ મનમાં અજાણપણે નોટિસ થાય કે પાતળી સ્ત્રી એટલે સુંદર.

આ માનસિકતાની કેટલીબધી અસર સમાજ પર પડે છે તેના વિશે નેઓમી વુલ્ફે બ્યુટી એન્ડ મિથ પુસ્તકમાં વિસ્તૃત રીતે લખ્યું છે. તે વિશે વિગતે વાત ફરી કોઈ વાર પણ અત્યારે સમજીએ તો શ્યામ છોકરી સુંદર ન હોય એ માન્યતાને કારણે જ ગોરેપન કી ક્રીમનું ધૂમ વેચાણ થઈ રહ્યું છે. જેટલી જાહેરાતો જોઈએ તેમાં દેખાય કે સ્ત્રીની આવડત કે આંતરિક સુંદરતા કરતાં બાહ્ય સુંદરતાને કારણે જ તે સફળ થાય છે. આ વિચારો, શબ્દો સતત તમારા મગજ પર અથડાતા તેનું વૈચારિક બંધારણ બદલે છે. આજે તમે કોઈપણ વ્યક્તિને પૂછો કે ટૂથપેસ્ટ એટલે ચોક્કસ બ્રાન્ડનું નામ યાદ આવશે. કેટલાકને ખબર જ નથી કે બ્રાન્ડનું નામ એ દાંત સાફ કરવા માટેની પેસ્ટનું નામ નથી જ. બ્રાસો શબ્દ બધાયે સાંભળ્યો હશે. તમે એ શબ્દ ઈન્ટરનેટ પર સર્ચ કરો તો મેટલને ચમકાવવા માટે વપરાતો પદાર્થ એ બ્રાસો કહેવામાં આવે છે એવું તમને જાણવા મળશે પણ બ્રાસો બ્રાન્ડ છે જે પોલિસ બનાવે છે.

એ જ રીતે આ બે મહિલાઓ જાતિય માનસિકતા ઘડતા શબ્દોના અર્થને શોધીને તેને બદલવાની વાત કરી રહી છે. તેમનું કહેવું છે કે આ શબ્દો સ્ત્રીઓને નીચા પાડી રહ્યા છે અને તેમની ક્ષમતાને અવગણી રહ્યા છે. આ મહિલાઓ સર્ચ એન્જિનમાં આવા શબ્દો જે જાતિય ભેદભાવને સમર્થન આપે છે તેને બદલવાની માગણી કરી રહી છે. તેમનું કહેવું છે કે આ શબ્દોના અર્થ ન્યુટ્રલ એટલે કે જાતિય નિષ્પક્ષતાથી જોવામાં આવે અને તેનું ઉદાહરણ પણ પૂર્વગ્રહ પ્રેરિત ન હોય. હાલમાં તો આ શબ્દોના અર્થ ૧૯૫૦ના જમાનામાં હતા એવા છે. બે જ અઠવાડિયા પહેલાં શરૂ થયેલું આ કેમ્પેઈન ફક્ત બ્લોગ દ્વારા સાડા આઠ લાખ લોકો સુધી પહોંચી ગયું છે. સોશિયલ મીડિયામાં તેમનું કેમ્પેઈન હવે શરૂ થશે. તેઓ કહે છે કે શબ્દોના અર્થ સમજાવવા માટે સ્ત્રીને ઉતારી પાડતું ઉદાહરણ વાપરવાની જરૂર નથી.

આપણે ત્યાં પણ કેટલીક કહેવતો છે જેમકે ચાર મળે ચોટલાં ભાંગે ઘરના ઓટલા, સ્ત્રીની બુદ્ધિ પગની પાનીએ. વગેરે આવી ઘણી કહેવતો જાતિય ભેદભાવની માનસિકતામાંથી આવી છે. કેટલીય વાર તમે સાંભળ્યું હશે કે પિતા, પતિ કે ભાઈ -પુત્રી, પત્ની કે બહેનને કહેતો હશે કે તમને સ્ત્રીઓને આમાં સમજ ન પડે કે સ્ત્રીઓએ આમાં પડવું નહીં વગેરે વગેરે. કુસ્તીમાં મેડલ જીતી લાવનાર છોકરીઓને પણ કહેવામાં આવતું કે સ્ત્રીઓનું આ કામ નથી તમે તો બસ ઘરમાં બેસી જમવાનું બનાવો, છોકરાઓ પેદા કરો. સ્ત્રી અને પુરુષોના ભેદના લેબલ મિટાવવા માટે સ્ત્રીઓએ જાગૃત રહીને તેનો વિરોધ કરવો પડશે.

હાલમાં જ અમિતાભદાદાએ પોતાની પૌત્રી અને દોહિત્રીને લખેલો પત્ર સોશિયલ મીડિયામાં ફરી રહ્યો છે તેમના અવાજમાં અને અક્ષરમાં. વાત ખૂબ સરસ અને સાચી કહી છે, પરંતુ દાદાએ હમણાં જ આ પત્ર કેમ લખ્યો ? કારણ કે તેમની ફિલ્મ આવી રહી છે પિન્ક તેના પ્રમોશનની આ શરૂઆત છે. પિન્ક એ રંગ સ્ત્રીઓનો એ પણ જાતિય ભેદભાવ છે તે વિશે કેમ દાદાજીએ વિરોધ ન કર્યો? એ સિવાય દાદી જયા બચ્ચને લગ્ન બાદ પોતાની કારર્કિદી પર બ્રેક મૂકી દીધો હતો. ભલે એમ કહેવાતું હોય કે તેમણે પોતાની મરજીથી એકટિંગ કરવાનું બંધ કર્યું પણ શું કામ લગ્ન બાદ સ્ત્રી જ પોતાની કારર્કિદીનો ત્યાગ કરે? શું અમિતાભજી તેમને એટલી ફ્રિડમનો અહેસાસ ન કરાવી શકત? શક્ય છે એટલે જ તેમને લખવાનું મન થયું કે લોકોની માનસિકતાથી તમે દોરવાતા નહીં કે ગભરાતા નહીં. તમારા નિર્ણયો કોઈ શું કહેશે તે વિચારીને કરશો નહીં. અજય દેવગન સાથે લગ્ન બાદ અને માતા બન્યા બાદ પણ કાજોલ શાહરુખ સાથે રોમેન્ટિક ફિલ્મ કરી શકી. અજય દેવગને કાજોલના વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યનો આદર કર્યો છે. જાતિય ભેદભાવની માનસિકતા, શબ્દો અને વાક્યો ઘડે છે તો એ શબ્દો ને તેના અર્થો જ વળી એ માનસિકતા બરકરાર રાખવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવતા હોય છે. જાતિય ભેદભાવને જાહેર કરતાં વાક્યો, અર્થો અને કહેવતો બદલવાની જરૂર છે જ પછી તે ગમે તે ભાષા હોય.

                            


ઉત્તર પ્રદેશમાં દંગલ શબ્દ ખૂબ પ્રખ્યાત છે. દંગલનો અર્થ થાય કુસ્તી. ઉત્તર પ્રદેશનાં ગામોમાં દંગલ લોકપ્રિય રમત છે. ઓલિમ્પિકમાં રમાય છે એવી ફ્રી સ્ટાઈલ કુસ્તી અહીં દંગલના નામે ઓળખાય છે. આસપાસનાં ચોવીસ ગામો ભેગા થઈને તેનું આયોજન કરતા હોવાથી તેને ચોબીસી પણ કહેવાય છે. આ દંગલોમાં જીતનારને ટ્રોફી ઉપરાંત રોકડાં નાણાં મળતાં હોવાથી પૈસા માટે તેમાં ભાગ લેનારાઓ ઘણા હોય છે. બીજી કોઈ રમત હોય કે ન હોય પણ દરેક ગામમાં કુસ્તી માટેનો અખાડો જરૂર હોય જ્યાં પુરુષોને જ કુસ્તી શીખવાડવામાં આવતી. પુરુષો દ્વારા રમાતી અને પુરુષો જ જોવા આવે એ દંગલમાં હવે છોકરીઓ પોતાનાથી વજનમાં વધુ હોય તેવા પુરુષોને કુસ્તીમાં હરાવે છે ત્યારે દસ હજાર પ્રેક્ષકોમાં ઉત્તેજના છવાઈ જાય છે. જાતીય ભેદભાવ એમ તો ન જ જાય કોમેન્ટેટર લડકી સે ખાઈ હાર જેવા શબ્દો પ્રેક્ષકોના મનોરંજન માટે વાપરે ત્યારે પ્રેક્ષકો જે ૯૯ ટકા પુરુષો જ હોય તેઓ ચિચિયારી પાડી ઊઠે. દંગલમાં ભાગ લેનારી છોકરીઓને ખરાબ લાગે છે પણ ચુપ રહે છે કારણ કે અહીં સુધી આવવા માટે તેમણે અનેક મુસીબતોને પાર કરી હોય છે. ઓલિમ્પિકમાં સાક્ષી મલિકે કાંસ્ય પદક જીત્યા બાદ હવે લોકોની માનસિકતામાં વધુ બદલાવ આવશે તેવી આશા આ છોકરીઓ સેવી રહી છે. સાક્ષી મલિકે ઓલિમ્પિકમાં મેડલ જીત્યો એટલે આજે ઘરે ઘરમાં લોકો જાણે છે. પણ ઉત્તર પ્રદેશમાં હવે અનેક છોકરીઓ કુસ્તી શીખી રહી છે એટલું જ નહીં તેઓ માનઅકરામ મેળવે છે.

દિવ્યા કાકરન ફક્ત ૧૮ વરસની છે અને છેલ્લાં છ વરસથી એટલે કે ૨૦૧૦થી દંગલમાં કુસ્તી લડે છે. તેણે એશિયન કેડેટ રેસલિંગ ચેમ્પિયનશીપમાં ગોલ્ડ મેડલ મેળવ્યો છે ૨૦૧૦થી દંગલમાં ભાગ લઈને પોતાની ઉંમરના અનેક મલ્લોને પરાસ્ત કર્યા છે. અત્યાર સુધીમાં તે ફક્ત બે જ વાર હારી છે. તેના ઘરની દીવાલો ટ્રોફીઓ અને મેડલથી ભરચક છે. દિવ્યા કાકરન નાની હતી ત્યારે પોતાના ભાઈને કુસ્તીની પ્રેકટિસ કરતાં જોતી. તે છોકરા જેવી દેખાતી એટલે પહેલાં તેને કુસ્તી માટે પ્રવેશ આપ્યો પણ પછી છોકરી હોવાને કારણે બહાર કાઢી મૂકવામાં આવી. ફક્ત જોઈ જોઈને શીખેલી દિવ્યા કાકરને જ્યારે પહેલી વખત છોકરાને દંગલમાં હરાવ્યા બાદ તેને અખાડામાં આવવા દીધી. દિવ્યા કાકરન

પહેલી કુસ્તી લડનારી છોકરી નથી. ૧૯૯૦માં ચંદગીરામ પહેલવાને પોતાની દીકરીઓ ગીતા અને બબિતાને કુસ્તી શીખવાડી હતી. ગીતા અને બબિતાએ પણ દંગલ કુસ્તીમાં ભાગ લીધો હતો. જો કે તેઓ પુરુષોની સાથે નહીં પણ બીજી સ્ત્રી સાથે જ કુસ્તી લડતી હતી.

૨૩ વરસની ઈન્દુ ચૌધરીએ જુનિયર વર્લ્ડ ચેમ્પિયનશીપમાં ચાર વરસ પહેલાં કાસ્ય ચંદ્રક જીત્યો છે. તેના પિતાએ કુસ્તી શીખવાડી હતી પણ ગામવાળાઓની ટીકાથી ડરીને તેમણે ઈન્દુને કુસ્તી છોડી દેવાનું પણ સમજાવ્યું હતું. ઈન્દુએ કુસ્તી છોડવાની ના પાડી દીધી અને ચંદ્રક જીતીને લોકોનું મોઢું બંધ કરી દીધું. મેરઠના એક નાનકડા ગામ કાઝમાબાદ ગુનમાં તે રહેતી હતી હાલ તે દિલ્હીમાં ટ્રેઈનિંગ લઈ રહી છે. ઈન્દુ પણ દંગલમાં કુસ્તી લડવા જાય છે. તે કહે છે કે મને ઘણું મુશ્કેલ લાગતું સ્વીકારવું કે ઘરમાં કે ગામમાં અમારે છોકરાઓ સાથે કોઈપણ કોન્ટેક્ટ રાખવાની મનાઈ હોય છે. પણ કુસ્તીમાં તો તમારે છોકરાઓના શરીરની સાથે શરીર લગાવવું જ પડે. દંગલમાં બહુ ઓછી સ્ત્રીઓ ભાગ લે છે એટલે પુરુષો સાથે લડ્યા સિવાય છૂટકો નથી હોતો.

ઉત્તરાખંડની ૧૮ વરસીય નેહા તોમરે ૨૦૧૬ના જાન્યુઆરી મહિનામાં તેનાથી ૧૬ કિલો વધુ વજન ધરાવતા સોનુ પહેલવાનને દંગલ કુસ્તીમાં હરાવી દેવાનો રેકોર્ડ રચીને ચર્ચાનો વિષય બની હતી. નેહાના પિતા પણ રેસલર હોવાથી તેમની પાસે જ ઘરે તે કુસ્તી શીખી. દંગલનું આયોજન કરનાર સુરેશ રાઠોડ કહે છે કે અમે ૧૯૭૨ની સાલથી દંગલનું આયોજન કરીએ છીએ તેમાં આ વરસે પહેલીવાર કોઈ સ્ત્રીએ પુરુષને હરાવ્યો છે.

અર્જુન એવોર્ડ મેળવનાર અલકા તોમર સિનિયર વર્લ્ડ રેસલિંગ ચેમ્પિયનશીપમાં મેડલ જીતનારી પહેલી ભારતીય યુવતી હતી. ૨૦૧૦માં તેણે આ કાંસ્ય પદક જીતીને કુસ્તીમાં ભારતનું નામ દુનિયામાં ગાજતું કર્યું હતું. મેરઠ જિલ્લાના સિસોલી ગામની રહેવાશી અલકાને તેના પિતાએ પ્રેરણા આપી હતી કુસ્તી શીખવાની. જો કે તે વખતે તેની માતાનો પણ કુસ્તી સામે વિરોધ હતો. જ્યારે ગામવાળાઓએ પણ અનેક ટીકાઓ કરી હતી. કોમનવેલ્થ ગેમમાં તેણે ગોલ્ડ મેડલ મેળવ્યા બાદ ગામવાળાઓ તેના માટે ગર્વ અનુભવતા થયા.

હાલમાં જ જુનિયર વર્લ્ડ રેસલિંગ ચેમ્પિયનશીપમાં ચોથા ક્રમાંકે આવેલી દિવ્યા તોમર પણ મેરઠથી ૧૬ કિમી. દૂર આવેલા મઉ-ખાસ ગામની છે અને તેના માતાપિતા ખેતીનું કામ કરે છે. મેરઠમાં આવેલી ચૌધરી ચરણ સિંઘ યુનિવર્સિટીમાં તે કુસ્તી શીખવા જવા માગતી હતી ત્યારે તેના માતાપિતાએ તરત જ સ્વીકારી લીધું એટલું જ નહીં તેને કહ્યું કે ગામવાળાઓની ટીકાથી ગભરાતી નહીં. તું સફળ થઈશ તો તેમનાં સમીકરણો બદલાઈ જશે. બન્યું પણ એમ જ. મેરઠની આ કુસ્તી યુનિવર્સિટીમાં કુસ્તી શીખવાડતા કોચ જબ્બાર સિંઘે ૧૯૯૯ની સાલમાં સૌ પ્રથમ અલકા તોમરને કુસ્તીની તાલીમ આપવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે તેમને પોતાને પણ માનસિકતા તોડતા સમય લાગ્યો હતો. જબ્બાર સિંઘને છોકરીના શરીરને અડતાં જ કંઈક પાપ કર્યાની લાગણી થઈ હતી. શરીરને અડ્યા વગર તો કુસ્તી થાય જ નહીં. એ ગુનાહિત ભાવમાંથી નીકળતા તેમને સમય લાગ્યો હતો. પણ પછી અલકા તોમરે ચંદ્રકો જીતવા માંડ્યા એટલે કોચ સિંઘનો ગુનાહિત ભાવ ઓગળવા માંડ્યો.

ઓલિમ્પિકમાં ભાગ લેવા ગયેલી વિનેશ ફોગટ, બબીતા કુમારી અને સાક્ષી મલિક પર ઘણી આશાઓ હતી આ બધી સ્ત્રી કુસ્તીબાજોની. સાક્ષીને ચંદ્રક મળતા જ એ આશા પૂરી થઈ. તેમને આશા છે કે હવે ગામવાળાઓ તેમની ટીકાઓ નહીં કરે. જો કે ઉત્તર પ્રદેશમાં છેલ્લાં છ વરસથી દંગલમાં સ્ત્રીઓનો પ્રવેશ થઈ ચૂક્યો હતો તે જ એક મોટી બાબત છે. જ્યાં સ્ત્રીનું જન્મપ્રમાણ પુરુષો કરતાં ઓછું હોય અને સ્ત્રીઓને ઘરમાં પણ કોઈ નિર્ણય લેવાનો અધિકાર ન હોય તેવા રાજ્યમાં આજે કુસ્તીના દંગલમાં સ્ત્રીઓની સંખ્યા વધી રહી છે એટલું જ નહીં તેઓ પુરુષોને માત પણ આપી રહી છે. જો કે તેમને માટે કુસ્તી એક રમત છે અને તેમાં સામેની વ્યક્તિ સ્ત્રી છે કે પુરુષ તેનું મહત્ત્વ નથી હોતું. આ બધી છોકરીઓને તો પોતાની ક્ષમતા પુરવાર કરવી છે. સ્ત્રી એટલે અબળા નહીં પણ જો તેને યોગ્ય તાલીમ અને વાતાવરણ મળે તો પુરુષોની જ રમત ગણાતી કુસ્તી પણ કરી શકે છે.

                                         



બારેક વરસનું બાળક સિરિયાની શેરીમાં રમી રહ્યું છે, આસપાસ બૉમ્બમારા અને રાઈફલ શૂટિંગથી ઘવાઈને ધ્વસ્ત થયેલા મકાનો શાંત છે. બાળકના હાથમાં એક ન ફૂટેલો બૉમ્બ આવી જાય છે. બોમ્બ વિશે અજાણ બાળક તેનાથી રમવા લાગે છે અને અનાયાસે બોમ્બની પીન ખુલી જતાં ફાટી પડે છે. આજે એ બાળકનો એક હાથ કપાઈ ગયો છે અને બીજા હાથમાં ફક્ત ત્રણ આંગળીઓ બચી છે. તેનું જીવન શૂન્યાવકાશમાં ખોવાઈ ગયું છે. યુદ્ધની આડકતરી અસર જોનારને પણ ઘાયલ કરી મૂકવા સમર્થ છે.

આ શોર્ટ ફિલ્મનું નામ છે ક્લ્સ્ટર્ડ. યુદ્ધને લીધે ઘવાયેલા સમૂહોની કથની આવી અનેક નાની ફિલ્મો દ્વારા કદીય ન ભરાઈ શકે તેવા ઘાવને દર્શાવે છે.

જર્મનીના બર્લિન શહેરમાં થોડો સમય પહેલાં અનોખો ફિલ્મ ફેસ્ટિવલ યોજાઈ ગયો તેની વાત કરવી છે. ૨૦૧૧ની સાલથી સિરિયામાં ચાલી રહેલી સિવિલ વોરને લીધે બે લાખથી વધુ લોકો મૃત્યુ પામ્યા છે અને લાખો લોકો સિરિયા છોડીને શરણાર્થી તરીકે આસપાસના બીજા દેશોમાં પહોંચી ગયા છે. આઈએસઆઈએસના દળ અને સરકાર વચ્ચે ત્યાં સતત યુદ્ધના વાતાવરણમાં નિર્દોષ લોકો હજી પણ પીસાઈ રહ્યા છે. આપણને સમાચાર દ્વારા સિરિયાના સિવિલ વોરની જે ખબર મળે તે ઉપરછલ્લી માહિતી હોય. પણ આવા વાતાવરણમાં મોબાઈલ ફોન દ્વારા નાગરિકો વીડિયો ફિલ્મ ઉતારીને વાસ્તવિકતા સંઘરી રહ્યા છે. આ વીડિયો ફુટેજોની ૩૫ ફિલ્મ બનાવવામાં આવી છે. પણ તેમાંથી બાર ફિલ્મ મેકરો દ્વારા ફિલ્માવાયેલી ૧૧ શોર્ટ ડોક્યુમેન્ટરી બર્લિનના આ ફેસ્ટિવલમાં રજૂ કરી. આ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલનું આયોજન કરનાર ૨૯ વરસનો અમેર માતર પોતે સિરિયન પત્રકાર, લેખક અને ફિલ્મ મેકર છે. જેને શાંતિના પ્રયત્નો કરવા માટે દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યો છે અને તે હાલમાં જર્મનીમાં રહે છે.

આ ફિલ્મો ૨૦૧૪માં સિરિયામાં દર્શાવાઈ ચૂકી છે.

મોબાઈલ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલના બીજ પાંચ વરસ પહેલાં રોપાયા હતા. તે વખતે શાંતિ માટે દેખાવ કરી રહેલા માતરની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. તેણે જોયું કે તેની સાથે પકડાયેલા બીજા નાગરિકો પાસે મોબાઈલમાં વાસ્તવિક બનેલી ઘટનાઓના ફુટેજ ડોક્યુમેન્ટ થયેલા હતા. તેને વિચાર આવ્યો કે આ વીડિયો ફુટેજીસ સિરિયામાં નાગરિકો કેવી પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે તેનું એકમાત્ર ડોક્યુમેન્ટેશન છે. નાગરિકોએ આસપાસનું વાતાવરણ, ઘટના, બૉમ્બમારો અને લોકોની લાગણીઓને મોબાઈલમાં ટેપ કરી લીધી છે. આ ફિલ્મોમાં સાચી ઘટનાઓ છે જે જેમની તેમ શૂટ કરાઈ હોય તેથી કેટલાક ફુટેજ હલી ગયા હોય તેવું લાગે પણ બોમ્બમારો થાય કે યુદ્ધ થતું હોય તો વાતવરણ ડહોળાઈ જ જતું હોય છે. માતરે જ્યારે બે એક વરસ પહેલાં મોબાઈલ ફિલ્મો વિશે સાંભળ્યું એટલે તેને તરત જ વિચાર આવ્યો કે સિરિયામાં આવી ફિલ્મો બની શકે છે. આ ફિલ્મો સિરિયામાં બની છે પણ તેને ડેવલપ કરવામાં આવી તુર્કી બોર્ડર પાસેના એક ગામમાં. આ ફેસ્ટિવલ દ્વારા તેઓ લોકોને મોબાઈલ શોર્ટ ફિલ્મો બનાવવા માટે પ્રેરણા આપી રહ્યા છે.

સિરિયાની સંસ્કૃતિ ઘણી જૂની છે અને તેમની પાસે રચનાત્કમતા પણ છે, પરંતુ સિવિલ વોર અને હવે આઈએસઆઈએસને કારણે સિરિયામાંથી લાખો લોકોએ દેશ છોડીને જતાં રહેવું પડ્યું છે. મોબાઈલનો આટલો રચનાત્મક ઉપયોગ થઈ શકે તે આ શોર્ટ ફિલ્મો દ્વારા જોઈ શકાય છે. કોઈપણ યુદ્ધની અસરો વરસો સુધી લોકોના મનમાં અંકાયેલી રહે છે કારણ કે યુદ્ધને લીધે ફક્ત શરીર જ નહીં હૃદય પણ ઘવાયું હોય છે.

બીજી એક ફિલ્મ ધ આર્કિટેક્ટ મુજાહિદ અબુ અલજૌદ નામના પ્રેસ ફોટોગ્રાફરે બનાવી છે. શહેરમાં કાટમાળની વચ્ચે એક છોકરો જે આર્કિટેક બનવાનું સપનું જોઈ રહ્યો છે તેની આ વાત છે. એ છોકરો પેપર, રંગ અને ગુંદર વડે આસપાસ દેખાતા યુદ્ધથી ખંડેર થયેલા મકાનો, કાંટાળી વાડ વગેરેનું દૃશ્ય ઊભું કરે છે. તેને જે આસપાસ દેખાય છે તે બનાવતાં તેને નવું શહેર બનાવવાની કલ્પના આવે છે, અને તે આખું શહેર બનાવે છે જેમાં નદી કિનારે ઊંચા મકાનો અને એરપોર્ટ સાથે સુંદર કલ્પનાને આકાર આપે છે.

મોઝેઈક ઓફ સ્ટ્રગલ નામની ફિલ્મમાં આબ્દ નામનો વ્યક્તિનો પગ રોકેટમારામાં ઘવાયો હોય છે. કપાયેલા પગ સાથે તે નવેસરથી જીવન શરૂ કરવાના પ્રયત્નો કરે છે. તે કહે છે કે માણસોએ દરેક સંજોગોને સ્વીકારીને જીવતાં શીખવું પડે છે. હવે તે એક કલાકારના આસિસ્ટન્ટ તરીકે વાસ્તવિક લાદીચિત્રો બનાવે છે. તે કહે છે કે સિરિયાના લોકો જે પીડા સહી રહ્યા છે તેને અમે જે નથી જાણતા કે સિરિયામાં શું થઈ રહ્યું છે તેમના સુધી આ કલા દ્વારા પહોંચાડી રહ્યા છે.

મોબાઈલ વીડિયો દ્વારા હિંસક માહોલની ભીતર જીવાતા જીવનની કથાઓ આપણને મળી રહે છે. સિરિયામાં બધું ખતમ થઈ જશે પણ આ રીતે વાર્તાઓ દ્વારા તેનો ઈતિહાસ જળવાઈ રહેશે. યુદ્ધને જુદી રીતે વાસ્તવિકતાની ધરતી પરથી જોઈ શકાય છે. સમાચારોમાં આપણે જે જોઈએ છે કે વાંચીએ છીએ તેના કરતાં તદ્દન જુદી નરી વાસ્તવિકતાઓ આપણી સમક્ષ રજૂ થાય છે. સ્માર્ટ ફોન આપણા માટે રમત રમવાનું કે ચેટિંગ કરવાનું સાધન હોઈ શકે તો કેટલાક માટે એ જ એકમાત્ર પોતાની સંવેદનાઓને રજૂ કરવાનું સાધન બની જાય છે.

૨૦૧૪માં આ મોબાઈલ ફિલ્મ ફેસ્ટિવલ સિરિયાના શહેરોમાં ખાનગી રીતે યોજાઈ ગયા. પહેલીવાર આ ફિલ્મો સિરિયાની બહાર બર્લિનમાં દર્શાવાઈ.

અહીં વાસ્તવિકતાને રજૂ કરતી ઓન્લી ધ ડેડ નામની ફિલ્મ વિશે વાંચ્યાનું યાદ આવે છે. એ ફિલ્મ હકીકતમાં વીડિયો ડાયરી છે ઓન્લી ધ ડેડ નામે ઓસ્ટ્રલિયન પત્રકાર માઈકલ વેરની વીડિયો ડાયરી છ મહિના પહેલાં ઓનલાઈન મૂકવામાં આવી છે. માઈકલ વેર જેણે આઈએસઆઈએસને માથું ઊંચકતા જોયું છે. માઈકલ સાત વરસ સુધી ઈરાકમાં રહ્યો હતો તે સમયે તેણે જે જોયું તે જેમનું તેમ રાખ્યું છે. ફિલ્મના પહેલાં સીનમાં જેહાદીઓ એક ખબરીને માર્કેટના ફૂટપાથ પર ગોળીએ ઊડાવી દઈને તેના શરીરને ધક્કે ચઢાવી દે છે. બીજા એક દૃશ્યમાં ઈસ્લામિસ્ટ કોઈને હાથ બાંધીને લટકાવી દે છે. તે દૃશ્ય ફિલ્માવતી વખતે અવાજ સંભળાય છે શું આ બધું જોવાની જરૂર છે? ચોક્કસ જ કારણ કે હિંસા ક્યારેય અકારણ નથી હોતી. તેના કારણો સમજવાની જરૂર હોય છે.

માઈકલ ૨૦૦૩થી સાત વરસ માટે ઈરાકના બદલાતા વાતાવરણનો સાક્ષી બનીને રહ્યો હતો. માઈકલે એક મુલાકાતમાં કહ્યું હતું કે મેં જે ઈરાકમાં જોયું હતું તેમાંથી બહાર નીકળવા માટે આજે ય તરફડી ઊઠું છું. હું દુનિયાને હવે પહેંલાંની જેમ નહીં જોઈ શકું. યુદ્ધ કયારેય સારા માટે થતું જ નથી. યુદ્ધમાં કશું જ બચતું નથી દરેક યુદ્ધો અર્થહીન હોય છે, પણ તે આપણી અંદર સહજ હોય છે. તેને મૂલ્ય વડે માપી શકાતું નથી. કોઈએ શું વિચારવું ને ન વિચારવું તે કહી શકાતું નથી. તમારે તમારી શાંતિ પોતે જ બનાવવાની હોય છે. માઈકલે એક ઈરાકીને તરફડીને મરતા જોયો છે તેનું પણ શૂટિંગ કર્યું છે. એ ઈરાકીને એવી રીતે મારવામાં આવ્યો કે તે જલ્દી મરે નહીં. તેની આસપાસ મોતનું જશન મનાવતા સૈનિકો કહી રહ્યા હતા કે જલ્દી મર સા.. અને તે દૃશ્યને ફરીને વરસો પછી વીડિયો ફૂટેજમાં જોતા માઈકલ સ્તબ્ધ હતો તે કહે છે અમે ક્ષુબ્ધ હતા એ દૃશ્ય જોતી વખતે કશું જ કરી શકવાને કે વિચારી શકવાને અસમર્થ અમે પણ એ મૃત્યુ પામી રહેલા વ્યક્તિની જેમ બસ જોઈ રહ્યા હતા.

માઈકલ કહે છે કે ઈરાકમાં એક સાથે ચાર યુદ્ધો ચાલી રહ્યા હતા. અમેરિકન, બ્રિટિશરો અને સદ્દામના ઓફિસરો વચ્ચે અને તેમના તરફદારીઓ વચ્ચે. બીજું ઈસ્લામિક સ્ટેટની હોલી વોર, ત્રણ સિવિલ વોર શિયા અને સુન્ની વચ્ચે અને ચોથું યુદ્ધ ઈરાનનું જે સદ્દામ હુસેનની સેક્યુલર પાર્ટી વિરુદ્ધનું.

માઈકલ હવે ઓસ્ટ્રેલિયા પાછો જતો રહ્યો પણ તે કહે છે કે યુદ્ધ અને હિંસા લોહી અને પીડામાં વહી જાય છે બસ બચે છે એકમાત્ર પ્રેમ, જે તમને જીવંત રહેવાનું બળ આપેે છે. આ પાઠ હું હિંસાની ચરમસીમાઓ જોઈને શીખ્યો અને તે કોઈપણ સંજોગોમાં ભૂલીશ નહીં.

આ ફિલ્મો કલ્પનાના સુંવાળા સપનાઓ નથી આપતી પણ વાસ્તવિકતાની નક્કર ધરતી પર ઊભા રહેવાની સભાનતા આપે છે. આપણે જે દુનિયામાં જીવીએ છીએ તે ભ્રામક છે નહીં તો યુદ્ધ થાય જ નહીં. યુદ્ધને જાતિ કે ધર્મ નથી હોતા માનવ જ તેને અમાનવીય બનાવે છે.

સ્ત્રીઓના કપડાં વિશે થોડો સમય પહેલા વળી એક મંત્રીએ કોમેન્ટ કરી પણ આ વખતે જરા જુદી રીતે તેમણે કહ્યું કે વિદેશી સ્ત્રીઓએ ભારતમાં સ્કર્ટ પહેરીને ન ફરવું જોઈએ. તેને કારણે બળાત્કારના કિસ્સાઓ બને છે. તો બીજી તરફ તેનાથી તદ્દન વિપરીત વાત ફ્રાન્સમાં બુરકિની સામે વિરોધ હતો. જેમને ખબર ન હોય તેમની જાણ ખાતર બુરકિની એટલે ફક્ત ચહેરો દેખાય અને આખુંય શરીર ઢંકાય તેવો મુસ્લિમ મહિલાઓ પહેરતી સ્વીમિંગ સ્યુટ. જે તેઓ ફ્રાન્સના દરિયાકિનારાઓ પર નહાવા જતી વખતે પહેરતી હતી. હવે એવો વિચાર આવે કે બુરકિની માટે શું કામ વાંધો આવવો જોઈએ પણ તેમાં કોઈ સમજાવી શકાય એવું લોજિક નથી. એમ તો સ્કર્ટ માટે પણ શું કામ વાંધો હોવો જોઈએ ? સાડી પણ સ્કર્ટ જેવી જ હોય છે ને? તો શું સાડી પહેરવા ઉપર પણ પ્રતિબંધ આવી શકે ? 

શાળામાં આપણે ભણ્યા હતા તે યાદ કરીએ તો આદિ માનવે કપડાંની શોધ કરી શરીરને ટાઢ, તડકાથી બચવા માટે. શરૂઆતમાં તો પ્રાણીના ચામડાને જ પહેરવામાં આવતું હશે કે ઝાડની છાલનો વસ્ત્ર તરીકે ઉપયોગ થતો હશે. ત્યારબાદ માણસનો વિકાસ થતાં કાપડની શોધ થઈ અને વિકસિત માણસે તેમાં કારણો ઉમેર્યાં એવું કહી શકાય. કપડા વ્યક્તિત્વનું એક્સ્ટેન્શન બની ગયા છે પણ હવે તો માનસિકતા પણ બની ગયા છે. પુરુષોને સ્ત્રીઓના કપડાં પરેશાન કરે છે કે તેમની માનસિકતા તે સમજાતું નથી એટલે તેઓ કપડાંને દોષ આપે છે. 

સ્ત્રીના કપડાં વિચલિત કરે છે કે તેનું શરીર તે અંગે ઝાઝું વિચારવાની તસ્દી લેવાની પુરુષને જરૂર જણાતી નથી. પોતાની માનસિકતાનો વિચાર કરવા માત્રથી પુરુષ ગભરાય છે કારણ કે તેને દેખાય છે કે કન્ટ્રોલ કરવાની વાત તે ક્યારેય શીખ્યો જ નથી કે પછી તેને શીખવાડવામાં આવી જ નથી. તેને દરેક બાબતની છૂટ હોય છે. કન્ટ્રોલ તો સ્ત્રીએ જ કરવાનો હોય છે. આ જાતીય ભેદભાવ જન્મતાંની સાથે ગળથૂથીમાં સ્ત્રી અને પુરુષ બન્નેને મળે છે. 

સ્ત્રી બાપડી બહાર નીકળે કે સતત સાડીના છેડાઓ સરખા ગોઠવ્યા કરે. ક્યાંક કશેથી શરીર દેખાશે તો પુરુષની નજર ત્યાં જ ચોંટી જશે. સૌંદર્યને સરાહવું અને આરપાર વીંધતી નજરે જોવું એ બેમાં ફેર છે. ધારો કે આપણો સમાજ પિતૃસત્તાક માનસિકતા ધરાવવાને બદલે માતૃસત્તાક માનસિકતા ધરાવતો હોત તો એવું ફરમાન આવત કે પુરુષોએ જાહેરમાં સ્ત્રીની સામે જોવું નહીં. કાં તો આંખ બંધ કરી દેવી કે પછી નજર ફેરવી લેવી કે નીચી આંખે જ સ્ત્રીની સાથે વાત કરવી. વાહિયાત વાત લાગે છે ને? એવી જ વાહિયાત વાત લાગે જ્યારે સ્ત્રીની બ્રાની પટ્ટી પણ જો જરા દેખાય તો પુરુષનું મનોબળ હલી જઈ શકે છે. સ્ત્રી પણ પોતે કોઈ બહુ મોટો ગુનો કર્યો હોય તે રીતે ગુનાહિતભાવ અનુભવતા તેને છુપાડવાનો પ્રયત્ન કરશે. હવે એ અલગ વાત છે કે આજની આધુનિક નારી બ્રાના રંગીન પટ્ટાઓ છુપાવતી નથી. જો કે એવું પણ ફક્ત ને ફક્ત શહેરના કેટલાક વિસ્તારમાં જ શક્ય બને. બાકી તો સ્લીવલેસ કપડાંમાંથી દેખાતા હાથ પણ પુરુષોને શોર્ટ સ્કર્ટમાંથી દેખાતા પગની જેમ સેક્સી લાગી શકે છે. તેથી જ તમે જોયું હશે કે મોટાભાગની ભારતીય સ્ત્રીઓ સ્લીવલેસ કપડાં પહેરવાની હિંમત કરતી નથી. 

જુહુ બીચ પર ચાલવા જતાં એક સમયે દરરોજ એક મહિલા જોવા મળતી. તેની ઉંમર ચોક્કસ જ સાઈઠ ઉપર હશે. સફેદ ટુંકા વાળ સાથે મેચ થતી ચહેરા અને શરીર પરની કરચલીઓને મોઢા પર બેફિકરું હાસ્ય. આ મહિલા ક્યારેક ફ્રોક પહેરે તો ક્યારેક ઢીલું પેન્ટ અને ગંજી જેવું ટી શર્ટ અને અંદર બ્રા ન પહેરી હોય. પગમાં ચપ્પલ ન પહેર્યા હોય. ભીની રેતી પર પોતાની મસ્તીમાં ચાલતી હોય. તેની બેફિકરાઈ માટે માન થાય. શા માટે સ્ત્રીએ બ્રા પહેરવી અને પહેરવી જ હોય તો તેના પટ્ટા ન દેખાય તેની સાવચેતી રાખવી. હું આ લખી રહી છું પણ કબૂલવા દો કે મારા ડીએનએમાં પણ એ ડર ઘુસી ગયેલો છે. મારામાં હિંમત નથી એ સ્ત્રીની જેમ બિનધાસ્ત ફરવાનું ભલે હું ઈચ્છતી હોઉં તો પણ. સાઈઠ વરસે પણ એ હિંમત આવશે કે નહીં તે કહી શકતી નથી. આ જ નહીં હવે એક નવો ફોબિયા પણ નારીઓમાં આકાર લઈ રહ્યો છે બહેનજી સિન્ડ્રોમ. બહેનજી જેવી દેખાતી સ્ત્રી એટલે પારંપારિક વિચારો ધરાવતી સ્ત્રી એવું માની લેવામાં આવે છે. જ્યારે ખરેખર એવું ન પણ હોય. સાડી કે સલવાર કમીઝ સાથે લાંબા વાળનો ચોટલો હોય, કપાળે ચાંદલો હોય પણ તે માનુનીના આધુનિક વિચારો હોઈ શકે. જ્યારે શોર્ટ સ્કર્ટ અને બોબ્ડ હેર વાળી સ્ત્રી હોય તો તે કોઈપણ પુરુષ સાથે સંબંધ બાંધવા અવેલેબલ છે એવું ન પણ હોય. પારંપરિક પહેરવેશ પહેરતી એટલે કે બહેનજી જેવી દેખાતી યુવતીઓને કોલેજમાં કે અન્ય સ્થળોએ ઉપાલંભ સહેવો પડતો હોય છે. 

કપડાં અને દેખાવ સ્ત્રીની માનસિકતા છતી કરે છે તે જરૂરી નથી. પણ સ્ત્રીનો દેખાવ અને કપડાં પુરુષોની માનસિકતાને ઉત્તેજીત કરી શકે છે તે બાબતે મોટાભાગના પુરુષોનું અને સ્ત્રીઓનું પણ સમર્થન હોય છે. પુરુષ અને સ્ત્રી વચ્ચે આકર્ષણ હોય તે કુદરતી છે તેનો સ્વીકાર જરૂરી છે પણ તેથી સ્ત્રીના કપડાં કે શરીર પુરુષનો પોતાના તનમન પરનો કાબૂ ગુમાવી દે તેનો સ્વીકાર કેવી રીતે થઈ શકે? સ્ત્રીના કપડાંનો સંદર્ભ આપતાં પુરુષો કે બીજી સ્ત્રીઓની ટીકા કરતી સ્ત્રીઓ એકવાર પણ જરા જુદી રીતે વિચાર કરવાની આદત કેમ નથી પાડતા? સ્ત્રીના કપડાં જ નહીં સ્ત્રીને જોવા માત્રથી પણ કેટલાક પુરુષો અભડાઈ જતા હોય છે. પુરુષોની પોતાના મન પરનો કન્ટ્રોલ  નથી રહેતો એટલે તેઓ વારંવાર સ્ત્રીઓને કન્ટ્રોલમાં રાખવાના કે તેમને જ ગુનાહિતતાના પાંજરામાં ઊભા રાખવાનો પ્રયત્ન કરે છે. 

અહીં બદલાવ આવી શકે જો સ્ત્રીઓ પહેલ કરે એવા પુરુષોને જન્મ ન આપે જેમની માનસિકતા આટલી નબળી હોય. પુરુષોની માનસિકતા માટે આપણે સ્ત્રીઓ પણ પચાસ ટકા જવાબદાર છીએ તે કબૂલવું પડે. બાકી મોટાભાગની સ્ત્રીઓની જેમ કહીને છૂટી જવાય કે અમારું તો ઘરમાં ચાલતું જ નથી. એવું કહેનાર સ્ત્રીએ પુરુષોની બળાત્કારી નજરનો અને બળાત્કારી માનસનો ય ભોગ બનવા તૈયાર રહેવું પડે છે. શું કામ આપણે પુરુષોની માનસિકતાની જવાબદારી લઈએ. તેમની સામે સબળા બનીને ઊભા રહેવું પડશે. જેટલું લખી શકાય છે કે કહી શકાય છે તેટલી આ બાબત સહેલી નથી પણ અઘરી ય નથી. નાનો બદલાવ પણ ધીમે ધીમે મોટો બદલાવ લાવી શકે છે. પુત્રને તો સંસ્કાર આપી જ શકાય કે સ્ત્રીના વ્યક્તિત્વનો આદર કરવો અને પુત્રીને શરીર બાબતે ખોટી સભાનતા ન કેળવવાના વિચારો આપી શકાય.

જમ્મુથી ચાર કલાકના પ્રવાસ બાદ ચિનાબ નદીનો પુલ પાર કરી બ્રેસવાના ગામજવા માટે સાત કિલોમીટર ડુંગર પર ચાલીને કે ઘોડા પર ચઢ્યા બાદ એક માળનું લીલા રંગના છાપરાવાળું સ્કૂલનું મકાન દેખાય. નજીક પહોંચતા જ સુંદર કાશ્મીરી બાળકો રમતાં દેખાય. ત્યાં પહોંચો કે હાજી પબ્લિક સ્કૂલના જાજરમાન પ્રિન્સિપાલ તસનીમ હાજી અને તેમની દીકરી સબ્બાહ તમારું સુંદર હાસ્ય સાથે સ્વાગત કરે. ૩૪ વર્ષીય સબ્બાહ છેલ્લાં નવ વરસથી કાશ્મીરના આ છેવાડાના ગામમાં રહે છે. સ્કુલ સુધી પહોંચવા માટે સાત કિમી ડુંગર ચઢ્યા સિવાય કોઈ છૂટકો નથી, કારણ કે હજી સુધી બ્રેસવાના ગામ પહોંચવા માટે કોઈ મોટરેબલ રોડ બન્યો નથી.

સબ્બાહને શિક્ષણક્ષેત્રે કામ કરવા માટે એજ્યુકેશન એવૉર્ડ મળ્યા છે. તેમાં ટાઈમ અને બીબીસીની સો પ્રતિભાશાળી મહિલાઓના લિસ્ટમાં પણ તેનું નામ આવી ગયું છે. આ શાળા આમ તો હાજી પરિવાર ટ્રસ્ટની છે પણ તેને ચલાવવાનું શ્રેય સબ્બાહ અને તસનીમને આપવો પડે. પોતાના વિશે માહિતી આપતાં સબ્બાહ બ્રેસવાનાથી ફોન પર કહે છે કે, મારો જન્મ અને ભણતર દુબઈમાં થયું. દસમાં ધોરણ સુધી દુબઈમાં ભણ્યા બાદ બેંગલુરુમાં બીકોમ કર્યું પણ પછી મને સમજાયું કે મને લખવું, વાચવું ગમે છે એટલે અંગ્રેજી લિટરેચર સાથે એમએ કર્યું. ત્યારબાદ બેંગલુરુમાં જ રહીને ઓનલાઈન મેગેઝિન માટે એડિટિંગ અને આર્ટિકલ લખવાનું કામ કર્યું. અમે નાના હતા ત્યારથી જ મારા માતાપિતા વેકેશનમાં બે મહિના બ્રેસવાના ગામમાં લઈ આવતા. ગામમાં ત્યારે તો લાઈટ નહોતી આજે પણ લાઈટ દરરોજ જાય જ. ટેલિવિઝન નહોતા કે ન તો ફોન હતા. પ્રદૂષણ રહિત વાતાવરણ મને ખૂબ ગમતું. બેંગલુરુમાં હું કામ કરતી હતી ત્યારે મેં ક્યારેય વિચાર્યું નહોતું કે ગામમાં આવીને રહીશ, પણ હવે મને શહેર યાદ પણ નથી આવતું. અમારા પરિવારની અહીં જમીન અને ઘર હતું. કુટુંબમાં બધા જ વિદેશમાં પૈસા કમાયા પછી વિચાર્યું કે ગામમાં કોઈ કામ કરવું જોઈએ. પહેલાં તો લોકોને શિક્ષણ કે મેડિકલ માટે આર્થિક મદદ કરતા હતા પણ તેનું કોઈ પરિણામ દેખાયું નહીં. એટલે કોઈ ઠોસ કામ કરવાનો વિચાર કરી રહ્યા હતા. પછી જોયું કે અહીં સરકારી શાળામાં ખાસ કંઈ સગવડ નહોતી કે ભણતર નહોતું. મોટાભાગના બાળકો તો શાળામાં જતા જ નહોતા એટલે ગામના વિકાસ માટે શિક્ષણની જરૂરિયાત હોવાનું લાગતા અહીં શાળા શરૂ કરવાનું નક્કી કર્યું. મારી માતા તસનીમે દુબઈમાં અને જમ્મુમાં શિક્ષિકા તરીકે ૩૦ વરસ કામ કર્યું હતું એટલે અમે બન્નેએ શાળાની જવાબદારી લીધી. હું મેનેજમેન્ટ સંભાળું છું તો મારી મા શાળાની પ્રિન્સિપલ છે. ખરું કહું તો મને એમ હતું કે હું થોડો સમય શાળાને સેટ કરીને પાછી બેંગલુરુ જતી રહીશ. પણ અહીં કામ વધતું જ ગયું અને બાળકો સાથે કામ કરવાની એટલી મજા આવવા લાગી કે પાછા જવાનો વિચાર જ કદી ન આવ્યો. હવે વિચારું છું તો દેખાય છે કે બેંગલુરુમાં હું જે કમાતી હતી તે ત્યાં જ વપરાઈ જતું. જ્યારે અહીં મને કામનો સંતોષ મળે છે અને પ્રદૂષણ રહિત વાતાવરણમાં રહું છું. બેંગલુરુથી ઓછું કમાઉં છું પણ બચત વધુ થાય છે. ઈન્ટરનેટ દ્વારા સોશિયલ મીડિયા દ્વારા મિત્રોની સાથે સંપર્કમાં હોઉં છું. શહેરીજીવનની કમી ક્યારેય નથી લાગતી. 

શાળા અને કામ વિશે વાત કરતાં ખૂબ જ ઉત્સાહ સાથે સબ્બાહ કહે છે, ‘ ૨૦૦૯ની સાલમાં અમે ગામવાળાઓને શાળાની વાત કરી તો મારી ઉંમરના  ત્રીસેક વરસની  ઉંમરના  માતાપિતાઓ એકદમ ખુશ થયા, કારણ કે તેઓ પોતે ભણી નથી શક્યા અને  આસપાસમાં કોઈ જ સારી શાળા નહોતી. ત્રીસ બાળકો સાથે એક રૂમમાં બાલમંદિરની શરૂઆત કરી. તે વખતે આખું ગામ શાળા કેવી રીતે ચાલે છે તે જોવા આવવા લાગ્યું. બાળકોને ભણતા જોઈ ધીમે ધીમે બીજા બાળકો જોડાવા માટે અરજી કરવા લાગ્યા. કેજીથી શરૂઆત કરી હતી તે આજે દસમા ધોરણ સુધી બાળકો પહોંચવા આવ્યા. ૩૦ બાળકોથી શરૂઆત કરી હતી આજે ૩૫૦ બાળક ભણે છે. બાળકોને બહારની દુનિયાનો પરિચય થાય એટલે અમે અહીં વોલન્ટિયરોને ભણાવવા આવવાનું આમંત્રણ આપીએ છીએ. બે કે ત્રણ મહિના કે તેનાથી વધુ સમય માટેય ભારતભરમાંથી લોકો આવે છે. વળી બાળકોનો સર્વાંગી વિકાસ થાય એવું ભણતર અહીં આપીએ છીએ. બીજું કે અહીં છોકરીઓ અને છોકરાઓ વચ્ચે ભેદભાવ નથી રાખતા. આ રમત છોકરીઓની કે આ કામ છોકરાઓનું એવા કોઈ સંસ્કાર નથી આપવામાં આવતા એટલે જાતીય ભેદભાવ તમને અહીં જોવા જ ન મળે. જુઓને અમે મા-દીકરી શાળાનું સંચાલન કરીએ છીએ ક્યારેય કોઈ તકલીફ નથી થઈ. વોલન્ટિયર તરીકે પણ મહિલાઓ વધુ આવે છે અહીં. માર્ચ મહિનામાં જ અમારી છોકરીઓ નોર્થ ઝોનમાં પહાડ ચઢવાની સ્પર્ધા જીતી આવી. સ્પર્ધામાં તો છોકરા, છોકરીઓ બન્ને ગયા હતા. અહીંના બાળકો ખૂબ ટેલેન્ટેડ છે. તેમને આગળ ભણવું હોય તો બહારના શહેરોમાં રહેતા અનેક હિતેચ્છુઓ તેમના વાલી બનીને મદદ કરવા તૈયાર છે. આ બાળકોનો સર્વાંગી વિકાસ થાય તે જ મારું ધ્યેય છે.’

સબ્બાહ અને તસનીમ શાળાની નજીકમાં જ રહે છે. અહીં વોલન્ટિયર તરીકે આવતા લોકોને તેઓ રહેવા, ખાવા-પીવાની સગવડ આપે છે. શરૂઆતમાં તો તેઓ કોઈ ફી નહોતા લેતા પણ હવે સો રૂપિયા લે છે, કારણ કે માતાપિતા પૈસા આપે તો પૂછે કે શાળામાં શું ચાલે છે? માતાપિતાની માનસિકતા પણ બદલાય તો જ સમાજમાં જલદી સુધાર આવશે એવું સબ્બાહ માને છે. શાળાના વિકાસ સાથે વધુને વધુ લોકો શહેર છોડીને ગામમાં આવવા લાગ્યા. ભવિષ્યમાં સબ્બાહ ૧૨માં ધોરણ સુધીની શાળા કરવાનું વિચારી રહી છે. પછી હોશિયાર વિદ્યાર્થીઓને બહાર ભણવાની વ્યવસ્થા કરી આપવામાં આવશે. અને જરૂર લાગશે તો વોકેશનલ શિક્ષણ પણ શરૂ કરશે. સબ્બાહ કહે છે કે કાશ્મીર એટલે આતંકવાદની ઈમેજ લોકોએ ભૂંસવી જોઈએ. છેલ્લાં દસ વરસમાં તેણે ક્યારેય અહીં લશ્કર કે આતંકનો માહોલ નથી જોયો. જમ્મુ, શ્રીનગરમાં હશે પણ બ્રેસવાનામાં તો બાળકોને આતંકવાદની કશી જ ખબર નથી. અહીં આવીને કોઈ જુએ તો સ્વર્ગ અહીં જ છે એવું લાગશે. શહેરનો ઘોંઘાટ, હવા અને ગિર્દીનું પ્રદૂષણ નથી. સ્વચ્છ અને સુંદર વાતાવરણ એવા જ સુંદર અને ચોખ્ખા માણસો. સબ્બાહે પોતાના કામમાં એટલી મગ્ન છે કે તેને લગ્ન કરવાનો વિચાર હજી સુધી આવ્યો નથી. તેનું એકમાત્ર ધ્યેય છે આ છેવાડાના પછાત વિસ્તારમાં રહેતા બાળકોને સારામાં સારું શિક્ષણ મળે.

હાલમાં જ સુપ્રીમ કોર્ટે કેન્દ્ર સરકારને નિર્દેશ કર્યો કે સરોગસીને નિયંત્રણ કરતો કાયદો રચો કારણ કે તે વ્યવસાય બની ગયો છે. સરોગસી એટલે જે દંપતીને બાળક ન થઈ શકતું હોય તે કૂખ ભાડે લે છે. એટલે કે બીજી મહિલા તેમને માટે ગર્ભ ધારણ કરે. કૂખ ભાડે આપનાર મહિલાના કોઈ ડીએનએ તે બાળકમાં ન હોય તે શક્ય છે. અનેક દેશોમાં સરોગસી બૅન છે તો કેટલાક દેશોમાં તે નિયંત્રણમાં છે. ભારતમાં એવો કોઈ કાયદો હજી સુધી નથી. હવે ટૂંક સમયમાં સરોગસીને નિયંત્રણમાં રાખવા માટે રેગ્યુલેશન બીલ લોકસભામાં મૂકવામાં આવશે.
કૂખ ભાડે આપવા લેવાનો વ્યવસાય બની ગયો હોવાથી આ અંગે પિટિશન ફાઈલ કરવામાં આવી હતી. કૂખ ભાડે આપનાર મહિલાઓ ફક્ત ને ફક્ત પૈસા માટે ગર્ભ ધારણ કરી બાળકને જન્મ આપવા તૈયાર થતી હોય છે. જો કે હવે શાહરુખ ખાન જેવા લોકો જેમને બાળકો હોય તો પણ હજી બીજું કે ત્રીજું બાળક સરોગસીથી પેદા કરે છે. અહીં કહેવાનું મન થાય કે સ્ત્રી બાળકને જન્મ આપી શકે છે એટલે તેનો પણ બાળક પેદા કરવાના મશીનની જેમ ઉપયોગ થવા લાગ્યો. એ બાબત ભૂલી જવાય છે કે અહીં મશીન નહીં પણ જીવતી વ્યક્તિ હોય છે. કોઈપણ સ્ત્રી મા બને ત્યારે તેનામાં શારીરિક અને માનસિક ફેરફારો થતાં હોય છે. બન્ને રીતે સ્ત્રી નિચોવાઈ જાય છે ત્યારે બાળકનો જન્મ થાય છે સાથે સ્ત્રીનો પણ નવો જન્મ થાય છે માતા તરીકે, પણ સરોગસીમાં પેેલી સ્ત્રીએ બાળકને જન્મ આપ્યા બાદ તેને એકપણ વાર જોવાનું કે મળવાનું નથી હોતું. જે બાળકને પોતાના પેટમાં નવ મહિના રાખ્યું હોય તેને પૈસા લઈને આપી દેવાનું. ગરીબાઈ હોય અને મજબૂરીથી સ્ત્રી આવો નિર્ણય લેતી હોય તે માની શકાય પણ જો તે વારંવાર મા બને અને બાળક આપી દે તો તેના સ્વાસ્થ્ય પર અસર થવાની જ છે. અરે, એકવાર મા બન્યા પછી પણ અસર થતી જ હોય છે.
આ અંગેની સુપ્રીમ કોર્ટમાં પિટિશન ફાઈલ કરનાર વકિલ જયશ્રી વાડે સરોગસી અંગે સંશોધન કર્યું છે. તેમનું કહેવું છે કે બાળકના જન્મ બાદ ગરીબ સ્ત્રીઓની શારીરિક-માનસિક સ્થિતિ સારી નથી હોતી. તેમની કોઈ ચિંતા સરોગસી કોન્ટ્રાક્ટ  વખતે કરવામાં નથી આવતી. જે દંપતીને બાળક ન થઈ શકતું હોય તેમની બહુ જ ઈચ્છા હોય તો તેમના કોઈ મિત્ર કે સગાં પાસે સરોગસીથી બાળક પેદા કરવું જોઈએ. પરંતુ,  ખરીદીને તેને વ્યવસાય ન બનાવવો જોઈએ. કારણ કે તેને કારણે ગરીબ સ્ત્રીઓનું શોષણ જ થતું હોય છે. આ વાતે તો સહમત થવું જ પડે કે સ્ત્રી જ્યારે માતા બને છે તેનામાં અનેક હોર્મોનલ થતા હોય છે. સહેલું નથી હોતું એક બાળકને જન્મ આપવો. તે એક મોટી જવાબદારી હોય છે. કેટલીક વખત કોમ્પ્લીકેશનમાં સ્ત્રીનું મૃત્યુ પણ થઈ શકે છે કે પછી લાંબે ગાળે તેના શરીરનું ધોવાણ થતું હોય છે. ગ્રેટ બ્રિટન અને જર્મનીમાં સરોગસી બૅન છે.
બાળક માટે સ્ત્રીની આટલી તત્પરતા બીજી સ્ત્રીની કૂખ ભાડે લેવા તૈયાર થાય અને તે માટે પૈસા પણ ચૂકવાય. શું માતૃત્વ આ રીતે ખરીદી શકાય? મૂલ્યોનું જે ધોવાણ થઈ રહ્યું છે તેમાં બાળકના જન્મથી જ શરૂ‚આત થઈ રહી છે. કેટલીક ગરીબ સ્ત્રીઓ પોતાના બાળકના ભરણપોષણ માટે પૈસા ન હોવાથી પોતાની કૂખ ભાડે આપતી હોય છે. જે માતા પોતાના બાળકનું ભરણપોષણ ન કરી શકતી હોય તેનું પોતાનું શરીર કેટલી હદે બીજી સુવાવડનો ભાર ખેંચી શકે? ગરીબીને કારણે તે પોતાના  સ્વાસ્થ્યનું પણ ધ્યાન રાખી જ ન શકે તે હકીકત છે, પરંતુ કૂખ ભાડે લેનારા દંપતીઓ તેનો વિચાર કરતા નથી. આ રીતે આપણે કેવો સમાજ ઊભો કરી રહ્યા છે તે વિશે વિચારવાની જ‚રૂર છે.

જયશ્રી વાડ એક પ્રસંગની વાત પણ કરે છે, અમદાવાદના એક દંપતીએ સરોગસી દ્વારા બાળકનો જન્મ કરાવ્યો. બાળકને  જન્મ આપતાં જ પેલી સ્ત્રીનું મૃત્યુ થઈ ગયું. પેલા દંપતીએ નક્કી કરેલા પૈસા આપવાનો એમ કહીને ઈન્કાર કરી દીધો  કે તેમણે  પેલી મૃત સ્ત્રીને પૈસા આપવાનો કરાર કરેલો. હવે એ સ્ત્રીએ પોતાના બાળકો માટે જ આ વ્યવસાયમાં આવવાનો વિચાર કરેલો. મા વિહોણા બનેલા એ બાળકો વિશે પેલા દંપતીને વિચાર ન આવ્યો તે કેટલી ક્રૂર બાબત છે. આવા અનેક  પ્રસંગોને કારણે જયશ્રી વાડને સરોગસીના વ્યવયાય પર નિયંત્રણ આવે એવી ઈચ્છા હતી. સાચે જ આ પ્રસંગ વાંચીને આપણને વિચાર તો આવે કે માતૃત્વ કોઈપણ સ્ત્રી માટે કેટલું મહત્ત્વનું હોય કે તે માટે તે બીજી સ્ત્રીનો ઉપયોગ કરતા પણ અચકાય નહીં? માતૃત્વ એ સ્નેહની લાગણી છે. તેમાં ફક્ત ને ફક્ત બાળકને પ્રેમ કરવાનો હોય. આ સ્નેહ કોઈપણ બાળકને જોઈને આવી શકે. માતૃત્વનો મહિમા સ્ત્રીએ જ કરવાનો હોય અને તે માટે સ્ત્રીએ પોતે જ નિર્ણયો લેવાની જ‚ર છે. એક તો તે ક્યારેય કૂખ વેચશે નહીં અને બીજું કે તે ક્યારેય કૂખ ખરીદશે નહીં. આજે શિક્ષિત સ્ત્રી જો પોતાના નિર્ણયો જાતે ન લઈ શકતી હોય તો તે માતૃત્વની જવાબદારી કઈ રીતે ઊઠાવી શકે? માતૃત્વને ખરીદી કે વેચી શકાતું નથી. તે ક્યાં તો હોય છે ને કાં નથી હોતું.