Divyasha Doshi

પુરુષોના આંતર વસ્ત્રો અને જાહેરાતો વિશે લખવાનો વિચાર આખરે અમલમાં મૂકી જ દીધો

એક ફિલ્મ જોવા ગઈ હતી ગયા અઠવાડિયે ત્યારે ફિલ્મ શરૂ થતાં પહેલાં ગંજીની જાહેરાતમાં આપણા હીરોલોગને જોયા. વળી એકની એક જાહેરાત ત્રણ ત્રણવાર માથે મારે. પહેલીવાર તો એમ જ જોવાઈ ગઈ કે થિયેટરવાળાને ય કમાવું હોય, વળી હજી બધા દર્શકો આવે ત્યાં સુધી કમાણી અને મનોરંજન બન્ને થતું રહે. પણ જ્યારે બે જુદી બ્રાન્ડની ગંજીઓની જાહેરાત બે કે ત્રણવાર બતાવી એટલે લેખિકાનું મગજ વિચારે ચડ્યું. યાદ કરવા લાગી કે કેટલા હીરો ગંજીની જાહેરાતમાં દેખાયા હતા. શાહરુખ ખાન, રિતિક રોશન, અજય દેવગન, સલમાન ખાન, અક્ષય, વરુણ ધવન, રણવીર, ટાયગર શ્રોફ વગેરે વગેરે..

અમિતાભ બચ્ચને બધી જ જાહેરાતો કરી છે પણ ખેર, એક તો આ ગંજીને પૌરુષેય બખતર હોય તેવું દર્શાવવાના પ્રયત્નો થાય ત્યારે બાળપણમાં કાલબાદેવીના અમારા મકાનમાં રહેતા એક કાકાની ફાટેલી ગંજી યાદ આવે. એ ગંજી પહેરીને એ ઘરના કામ કરે. ફાટેલી ગંજી પહેરતા પણ બે દીકરીઓને ભણાવવાના દરેક પ્રયત્નો કર્યા. ફાટેલું ગંજી કોઈ ગરીબ પુરુષનું સ્વમાન હોઈ શકે છે. યે અંદર કી બાત હૈ કહીને આંખ મિચકારતા પુરુષોનું સશક્ત શરીર એ ગરીબ ક્યાંથી લાવશે. એ પુરુષ પાસે તો પુરતું ખાવાના ય પૈસા ન હોય. અને તે ગંજી એટલે પહેરતો હોય કે તેનું શર્ટ પરસેવાથી મેલું ન થાય અને તેને વારંવાર ધોવું ન પડે. ઠંડી લાગે તો એ ગંજી થોડી હુંફ આપે. જો કે આપણે ત્યાં ગરીબો અને મધ્યમવર્ગ માટે આ ઈનરવેઅર નાઈટ ડ્રેસ તરીકે પણ ઉપયોગમાં લેવાતું હોય છે. ફેશન પ્રમાણે જોઈએ તો ગંજી બહાર દેખાવું ન જોઈએ. પણ લગભગ દરેક ભારતીય ઘરોમાં ગંજીને લેંઘો કે પછી લૂંગી કે પછી હવે તો ટ્રેક પેન્ટ પર પણ ગંજી પહેરીને ફરતા પુરુષો જોવા મળી શકે છે. લાંબા અંતરની ટ્રેનમાં પણ અનેક પુરુષો ગંજીભેર મુસાફરી કરતાં જોવા મળી શકે. ખેર, અહીં ઈનરવેઅર તરીકે પહેરાતો ચટ્ટાપટ્ટાવાળી શોર્ટ્સ કે લેંઘો હવે કેટલાકની સ્મૃતિમાં જ જળવાઈ રહ્યો હશે. ઈનરવેઅરમાં ફક્ત ગંજી જ ન હોય જેને આપણે અન્ડરવેઅર તરીકે ઓળખીએ છીએ તે જાંગીયા પણ આવે જ. જરાક વિચારો તો જણાશે કે આ બધા હીરો લોગ ગંજીની જાહેરાતમાં દેખાય છે પણ જાંગીયાની જાહેરાતમાં નથી દેખાતા કેમ એ સવાલ અનુત્તર જ રહે છે. જો કે અન્ય પુરુષ મોડેલ દ્વારા એની જાહેરાતો આવે છે તેમાં પણ સ્ત્રીઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. એક જાહેરાતમાં અન્ડરવેયર પહેરેલાં પુરુષને અનેક સ્ત્રીઓ કિસ કરે છે. શું પુરુષો એ રીતે ફરે છે? ના હવે અન્ડરવેઅર દેખાય એ રીતે યુવાનો જીન્સ પહેરે છે ખરા પણ મોટાભાગે તમારા ઈનરવેઅર બહાર ન દેખાય તેનું ખાસ ધ્યાન રાખવામાં આવે છે. જેન્ટલમેન કદીય ઈનરવેઅર દેખાય એમ પહેરતા નથી. ટીનએજ ફેશન એ જુદી વાત છે. જો કે તે માટે બ્રાન્ડેડ અન્ડરવેઅર હોવા જરૂરી છે. શક્ય છે અન્ડરવેઅર દેખાય એવા જીન્સ પહેરવાની ફેશન આ બ્રાન્ડેડ અન્ડરવેઅર(જાંગીયા) બનાવતી કંપનીઓએ જ પ્રમોટ કરી હોય. માર્કેટિંગ કુછ ભી કર શકતી હૈ.

ફીટ હૈ બોસ કહીને બીજાની ધોલાઈ કરે અને તેની પાછળ સ્ત્રીઓ ખુશ થાય. એકાદી સ્ત્રી નહીં પણ સ્ત્રીઓ એ ગંજી પહેરેલા પુરુષની આગળપાછળ ફરે એવો સંદેશો આપવાનો શો અર્થ કાઢી શકાય? તેમાં પણ મીટુનો દેકારો પુરુષોને ન ગમતો હોય ત્યારે એક તો પુરુષોને એક સ્ત્રીથી ન ચાલે. બીજું કે સ્ત્રીઓ ફક્ત તેમના કસાયેલા શરીર પર ગંજી પહેરવાથી સરળતાથી તેમના પર ફિદા થઈ કે પછી જાહેરાત બનાવનારા, ગંજી બનાવનારા અને ખરીદદાર દરેક પુરુષોને સ્ત્રી શરીરનો નયનસુખ તરીકે પણ ઉપભોગ કરવો હોય છે એટલે. ગંજીની જાહેરાતમાં સ્ત્રીના શરીરની જરૂર નથી હોતી પણ અન્ડરલાઈન સામાજિક માનસિકતા અહીં છતી થાય છે. સ્ત્રી શરીરનો ઉપયોગ સ્ત્રીઓ માટે તો નથી જ થતો, પુરુષોમાં સ્ત્રીને ફક્ત શરીર તરીકે જોવાની માનસિકતા હોવાને કારણે જાહેરાતથી લઈને ફિલ્મોમાં મેલ ગેઝ એટલે કે પુરુષની દૃષ્ટિએ જ દરેક ફ્રેમને જોવાની હોય છે. ઈનરવેઅરની જાહેરાતોમાં યુવાન, લાંબી, પાતળી અને ઓછા કપડાં પહેરેલી સ્ત્રીઓને જ દર્શાવાતી હોય છે. ક્યારેય મા કે પત્નીને પુરુષોના ઈનરવેઅરની જાહેરાતમાં લાવવામાં નથી આવતા પણ મોટાભાગે સ્ત્રીઓ જ પુરુષોના ઈનરવેઅર ખરીદતી હોય છે એવું જાણવા મળ્યું છે.

આટલા મોટા હીરોલોગ ગંજીની જાહેરાત શું કામ કરે એવો કોઈને વિચાર આવ્યો હોય તો એનું એક જ કારણ છે મની એટલે કે પૈસા. એક ગંજીની જાહેરાત કરવા માત્રથી એક ફિલ્મ જેટલા પૈસા એટલે કે બેથી છ કરોડ રૂપિયા મળતા હોય છે. વળી ગંજીની બ્રાન્ડ પણ કઈ વિદેશી નથી હોતી. સામાન્ય માણસ પહેરે એવી ગંજીની જાહેરાત તેઓ કરતા હોય છે તેનું કારણ છે કે ગંજી મોટાભાગે મધ્યમ અને ગરીબ વર્ગનો પુરુષ જ પહેરતો હોય છે. કારણ કે તેણે એસી વિના મુસાફરી કરવાની હોય છે. ભારતમાં ગરમી અને પરસેવો અનિવાર્ય છે. એટલે ગંજી પહેરવાથી બહારના શર્ટને પરસેવાના ડાઘ ન લાગે કે શર્ટ ભીનું થઈને શરીરને ચોંટે નહીં એટલે પહેરાતું હોય છે. સસ્તું મળતું ગંજીની જાહેરાતમાં હીરોલોગને જંગી રકમ મળે છે અને પોપ્યુલર હીરો હોય તો એ બ્રાન્ડ સાથે લોકો જોડાય છે. નાના શહેરો અને ગામડાઓમાં શાહરૂખવાળી ગંજી કે સલમાનખાનવાળી ગંજી આપો કહેનારાએ મળી રહે. એ પહેરીને માનસિક સંતોષ થાય છે કે એ હીરોમાં અને આપણામાં એક તો સામ્ય છે કે ગંજી એ જ પહેરીએ છીએ. એટલે જ ગંજીની જાહેરાતમાં યુવાન કસાયેલ શરીર ધરાવનાર હીરોને જ લેવાય છે. લેટેસ્ટ હવે રણવીર, વરુણ ઘવન અને ટાયગર શ્રોફ છે.

હવે ગંજીમાં રંગો ઉમેરાયા છે. ઓરિજીનલી સફેદ જ આવતી પણ લાલ, બ્લેક અને ગ્રે જેવા રંગોમાં વેસ્ટ એટલે ગંજી મળે છે. તેને કેટલાક જીમમાં પણ પહેરે છે અને દેખાય એ રીતે પણ પહેરે છે. જો કે દેખાય એ રીતે પહેરવા માટે પાતળા ટી શર્ટ આવે. ગંજી દેખાય એ રીતે શર્ટ પહેરવાનું ટાળવું જોઈએ. ખાદીની ગંજી પણ બનતી. તેમાં વચ્ચે પેટ પર ખીસું રાખવામાં આવતું. જેથી ત્યાં રાખેલા પૈસા કે કિંમતી વસ્તુ ગરદીમાં ચોરાય નહીં. મુંબઈની ટ્રેનની ભીડમાં તેના પર કાપો મૂકીને ચોરી કર્યાનું સાંભળ્યું છે. બ્લેડ એ રીતે મુકાતી કે પહેરનારના પેટ પર કાપો પડે પણ તેને ખ્યાલ ન આવે. બાંયવાળી ગંજી અને બાંય વિનાની ગંજી પણ આવે છે. ગંજી હમેશાં ચુસ્ત હોય તે જરૂરી છે જેથી તે પરસેવો શોષી લે. બગલમાં જેને ખૂબ પરસેવો થાય તેઓ બાંયવાળી ગંજી પહેરે તે હિતાવહ છે.

અમેરિકાના ભૂતપૂર્વ પ્રમુખ બરાક ઓબામા તેમના સફેદ શર્ટની અંદર ગંજી પહેરતા હતા તે અમેરિકન અખબારોએ નોંધ્યું છે. ફેશન જગત માને છે કે ગંજી એવી હોવી જોઈએ કે શર્ટની આરપાર પણ ન દેખાવી જોઈએ. હોલીવૂડની ફિલ્મોમાં હીરોલોગને ગંજી પહેરીને લડતાં દર્શાવ્યા છે. ડાઈહાર્ડ ફિલ્મની સિક્વલ્સ પણ બની છે. તેમાં બ્રુસ વિલીને સફેદ ગંજી પહેરીને માફિયા આતંકીઓ સામે લડતો બતાવ્યો છે. આર્નોલ્ડને પણ રેમ્બોમાં તેમ જ અન્ય ફિલ્મોમાં ગંજીમાં દર્શાવ્યો છે. આ ગંજીની શોધ વીસમી સદીની શરૂઆતમાં થઈ હતી. શરૂઆતમાં લશ્કરમાં સૈનિકો પહેરતા, જેથી તેમનો યુનિફોર્મ ખરાબ ન થાય. એવો પણ સમય આવ્યો છે કે ફિલ્મમાં હીરોને જોઈને ફેશનમાંથી ગંજી ગાયબ થઈ હોય. આપણે ત્યાં સિત્તેર, એશીના દાયકામાં અમિતાભ બચ્ચન, જીતેન્દ્ર, વિનોદ ખન્ના, શત્રુઘ્ન સિંહા વગેરે છાતીના વાળ દેખાય એ રીતે ઉપલા બટન ખુલ્લા રાખવાની ફેશન હતી. તે સમય બાદ અનેક પુરુષોએ ગંજી પહેરવાનું છોડી દીધું હતું. વિલન રણજિત યાદ આવે શર્ટના ઉપલા બટન ખુલ્લા હોય, ગળામાં સોનાની ચેન હોય. આપણે ત્યાં ગંજી પહેરવાનો રિવાજ એટલે હશે કે પુરુષો પહેલાં જ્યારે પેન્ટ નહોતા પહેરતાં ત્યારે ધોતિયું બાંધતા એટલે ઝભ્ભાની અંદર જેમાં પેટ પાસે ખિસ્સું હોય તેવું બાંયવાળું કે બાંય વિનાનું ગંજી પહેરતાં. અથવા ઝભ્ભો અને તેના પર કોટ પહેરતા. પાતળો સદરો ઘરમાં પણ પહેરાતો અને ઈનરવેઅર તરીકે બહાર પણ પહેરાતો હતો એવું યાદ છે શક્ય છે આમાં ઘણી બીજી માહિતીઓ વાચકોની પાસે હોય તો મને લખવા વિનંતી.

આજે મીટુની ગરમી પુરુષોને દઝાડી રહી છે ત્યારે મોટાભાના પુરુષો સવાલ પૂછે છે કે અમારે કેમનું વર્તવાનું

જે પુરુષો પોતાની હદ સમજી  શકે છે કે  સ્ત્રીની ના ને હા નથી સમજતા તે પુરુષોને ક્યારેય તકલીફ થતી નથી. ન સ્ત્રીને તેમની સામે કોઈ ફરિયાદ હોય છે કે ન તો પુરુષને સ્ત્રીની સામે કોઈ ફરિયાદ હોય છે. તકલીફ એમને છે કે જે પુરુષોમાં તક મળે સ્ત્રીને ભોગવવાની જ વૃત્તિ હોય છે. સ્ત્રીની સંમતિની લક્ષ્મણરેખા ઓળંગવી કે નહીં તેનો વિવેક પુરુષમાં પણ હોવો જરૂરી છે. રાવણને પણ ખબર હતી કે લક્ષ્મણરેખા ઓળંગાય નહીં એટલે તેણે સીતાને છેતરી સાધુવેશે અને સીતાનો વિરોધ છતાં અપહરણ કર્યું. લક્ષ્મણરેખા જમીન પર નહીં પોતાની સમજમાં દોરેવાની હોય છે દરેક પુરુષે.

એક સમયે હું જ્યારે નોકરી કરતી હતી ત્યારે  સ્ટેશનથી રોજ શેર એ ટેક્સી પકડવાની હોય. એક વ્યક્તિ આગળ ડ્રાઈવરની બાજુમાં અને ત્રણ વ્યક્તિઓ પાછળ બેસે. બીજા ત્રણ પુરુષો હોય તો આગળ બેસેલા પુરુષને પાછળ બેસવા વિનંતી મોટાભાગે અમે સ્ત્રીઓ કરીએ, પણ બનતું એવું કે મોટાભાગના પુરુષો એવી બાંધછોડ કરવા તૈયાર ન થાય. તેમના મોઢા પર એવો પણ ભાવ હોય કે બહાર નીકળો છો તો પુરુષ સમોવડા થાવ. ખેર, એનો વાંધો નથી હોતો. પણ જ્યારે પાછળની સીટ પર બે પુરુષોની બાજુમાં બેસવાનું હોય ત્યારે અમે સંકોચાઈને બેસીએ અને પુરુષો તેમની સહજતાથી બેસે. તેમની કોણી અમને કમરમાં વાગતી હોય. પગ અમને ચંપાઈને મૂક્યા હોય. સ્ત્રીએ સામેથી કહેવું પડે કે ભાઈ તમારો હાથ થોડો સમય માટે તમારા ખોળામાં કે આગળ રહે એમ રાખો. કેમ અમારો હાથ તેમને નથી લાગતો? પ્લેનમાં કે ટ્રેનની સીટમાં જો બાજુમાં પુરુષ આવે તો હેન્ડરેસ્ટથી હાથ બહાર નીકળીને બાજુની સીટ પર પહોંચી જતો અનેકવાર સ્ત્રીઓએ રોકવો પડે. ઘરમાં કે કોઈપણ જગ્યાએ પુરુષોને બેસવા માટે વધુ જગ્યા જોઈતી હોય છે. જો કે તેનું મુખ્ય કારણ એ જ હોય છે કે તેમને પોતાનું અસ્તિત્વ સાબિત કરવાનું હોય છે. પોતાની સત્તા અને આધિપત્ય સ્થાપવાનો સ્વભાવ બની ગયો હોય છે. જ્યારે સ્ત્રીઓને પોતાનું આધિપત્ય ન હોય તેવી માનસિકતા કેળવવામાં આવે છે. આધિપત્ય ધરાવનાર પુરુષ ખરાબ ન હોય પણ આધિપત્ય ધરાવનાર સ્ત્રી સારી ન ગણાય.
૨૦૧૧ની સાલમાં પ્રસિદ્ધ થયેલી અંગ્રેજી નવલકથા જેના પરથી વિવાદાસ્પદ ફિલ્મ પણ બની તે ફિફ્ટી શેડ્સ ઑફ ગ્રેમાં પણ પુરુષોના આધિપત્ય ધરાવવા માગતા માનસની જ વાત છે. પ્રેમમાં પણ તેમને આધિપત્ય સાબિત કરવું હોય છે.
એક અમેરિકન છોકરીએ બ્લોગ લખ્યો હતો. તેમાં લખ્યું હતું કે તે એક બારમાં તેની મૈત્રિણીઓ સાથે ગઈ. ત્યાં એક મોટા કદનો પુરુષ તેના માથા પર ઊભો હતો એ તેને નહોતું ગમતું એટલે તેણે વિનંતી કરી કે મહેરબાની કરીને દૂર ઊભા રહેશો પણ પેલો ન માન્યો. એટલું જ નહીં તે જરા ય ચસક્યો પણ નહીં. તેણે બાર ટેન્ડરને ફરિયાદ કરી તો તે સામે બેસીને તેની સામે અજુગતું લાગે તે રીતે જોવા લાગ્યો. રસ્તા પર ચાલતાં કે ભીડ ભરેલી બસ કે ટ્રેનમાં પુરુષોના હાથ સતત સ્ત્રીઓને અડી જાય કે વાગે તેવું બનતું હોય છે. જરૂરી નથી કે આ પુરુષો બધા ટપોરી કે મવાલીઓ હોય. સારા દેખાતા પુરુષો પણ પોતાની હદની બહાર જઈને સ્ત્રીના કે બીજાના શરીર કે સીટ પર આધિપત્ય જમાવવાનો પ્રયત્ન કરતાં હોય છે. ભૂલથી પણ સ્ત્રીઓનો હાથ કે પગ પુરુષોને કેમ અડતો નથી એ વિચારી જોજો.
સામાન્ય લાગતી આ બાબત સ્ત્રીને કેટલો ત્રાસ આપતી હોય છે તે સમજવાની જરૂર હોય છે. કેટલીક સ્ત્રીઓ પુરુષોના આવા આધિપત્યવાળા સ્વભાવથી ડરીને કશું બોલી શકતી નથી. પુરુષોને જો ઘરમાંથી શિક્ષણ આપવામાં આવે કે જાહેરમાં જ્યારે ઊભા હોય, બેઠા હોય કે ચાલતા હોય ત્યારે બીજાની જગ્યાઓ પચાવી નથી પાડતા કે બીજાને નડતા નથીને તો ઘણી સમસ્યાઓ હલ થઈ શકે, માતા અને બહેનોએ પોતાના દીકરાઓ અને ભાઈઓને અન્ય સ્ત્રીના શરીરની હદને આદર આપતા શીખવી શકે.

અમદાવાદમાં સેન્ટર ઑફ અર્બન પ્લાનિંગ એન્ડ ટેકનોલોજી (સેપ્ટ) દ્વારા જાહેરમાં આરામ કરવાની જગ્યા પર કોનું આધિપત્ય છે તેનો અભ્યાસ થયો. ભારતમાં કશે પણ એકલી સ્ત્રી સહજતાથી પુરુષોની જેમ બેસી શકતી નથી. પુરુષો કોઈપણ જગ્યાએ બેસી શકે છે, સૂઈ શકે છે તેમાં કોઈને કશું જ અજુગતું નથી લાગતુ. આમાં પણ પુરુષપ્રધાન સમાજની માનસિકતા જ કામ કરે છે.

બીજું એક નોંધવાની બાબત છે કે પુરુષો ઓફિસમાં કે મેળાવડાઓમાં સ્ત્રીને સ્પર્શ કરવાનો મોકો મળે તો તે ચુકતા નથી હોતા. હાથ મેળવવાનું કલ્ચર આપણે ત્યાં નથી. હા કોર્પોરેટ મીટિંગ હોય કે પહેલીવખત ઓફિશિયલ મુલાકાત થતી હોય ત્યારે હેન્ડશેક કરવામાં પણ કેટલીક સાવધાની રાખવી તે એટિકેટ છે. સ્ત્રીને એમ ન લાગવું જોઈએ કે તેણે ક્યાં હાથ મેળવ્યો? કેટલાક પુરુષો આમાં ચાન્સ મારી લેવાની વૃત્તિ ધરાવતા હોય છે તે યોગ્ય નથી. સામે સ્ત્રી હાથ મેળવવા માગે છે કે નહીં તે ધ્યાનથી જોશો તો સમજાય જતું હોય છે. તેમાં પણ કેટલાક પુરુષો તો એટલા નજીક આવીને વાત કરશે કે સ્ત્રીને ખૂબ અજુગતું લાગે. એટલું જ નહીં મોટી ઉમરની વ્યક્તિ હોય તો સ્ત્રીના ખભા પર કે બરડા પર હાથ ફેરવવો કે ભેટી લેતા હોય છે. અચાનક આવો પ્રયોગ થાય એટલે કેટલીક વખત સ્ત્રીને સમજાતું નથી કે કઈ રીતે વર્તવું. વાતવાતમાં સ્ત્રીને અજાણ્યા એટલે કે બીજા પુરુષનો સ્પર્શ ગમતો નથી. હા, જો સ્ત્રી પોતે ભેટવા માગે છે કે નહીં તે એની બોડી લેન્ગ્વેંજ પરથી સમજાઈ જતું હોય છે. સ્ત્રીને સમજાતું હોય છે કે કોને સ્પર્શ કરવો કે નહીં, પરંતુ કેટલાક પુરુષો પોતાનો અધિકાર સમજીને સ્પર્શ કરી લેવાનો કોઈ મોકો ચૂકે નહીં તે યોગ્ય નથી. પુરુષે જો સ્ત્રીનો આદર અને પ્રેમ મેળવવો હોય તો પહેલાં હદને ઓળંગવાનો પ્રયત્ન ન કરો. પોતાની હદમાં રહેતા પુરુષ પ્રત્યે સ્ત્રીને આદર થાય છે. સ્ત્રીનો પ્રેમ મેળવવા માટે જરૂરી છે કે તેના પર શારીરિક આધિપત્ય જમાવવાનો પ્રયત્ન ન કરો.
જાહેરમાં પહોળા થઈને બેસતા પુરુષો કેટલીક વખત એવી દલીલ કરતા હોય છે કે અમારા શરીરની રચના જ એવી છે અને બીજું કે અમારા પગ લાંબા હોવાને કારણે અમે ફેલાઈને બેઠાં હોઈએ એવું લાગે છે.  જો કે એવું જરાય નથી હોતું. પોતાની હદમાં રહેતા પુરુષોની બોડી લેન્ગવેજનો અભ્યાસ આવા પુરુષોએ કરવા જેવો છે. હકીકતમાં તો આવા પુરુષોની આધિપત્ય ધરાવવાની માનસિકતા હોય છે. પછી તેને તમે વિકૃતિનું નામ આપો છે કે નહીં તેનાથી કોઈ ફરક નથી પડતો. વિદેશમાં આને લેગ સ્પ્રેડિંગ કહે છે. તેના વિરુદ્ઘ ઝૂંબેશ પણ ચાલે છે.
દરેક પુરુષે પણ જાહેરમાં પોતે બીજાની જગ્યાઓ પચાવી પાડતા નથીને તેનું ધ્યાન રાખવાની જરૂર હોય છે. દરેક કુટુંબમાં છોકરીઓને શીખવાડવામાં આવતું હોય છે કે તારે સંકોચાઈને બેસવું, ચાલવું કે વર્તવું. પુરુષોને ક્યારેય આ બાબત કહેવામાં કે શીખવાડવામાં નથી આવતી. તેનું કારણ છે પિતૃસત્તાક માનસિકતા. આવું જ વર્તન બીજો કોઈ પુરુષ પોતાના પરિવારની કોઈ સ્ત્રી સાથે કરે તો તે સહન નથી કરી શકતો તો પછી પોતે પણ બીજાની સાથે જાહેરમાં આવું વર્તન નથી કરતાં તે વિચારવું જોઈએ. મિત્રતામાં પણ દરેક પુરુષે સ્ત્રીની ઈચ્છા વગર પોતાની હદ ઓળંગવાનો પ્રયત્ન ન કરવો જોઈએ. સ્ત્રી બહાર નીકળે છે તમારી સાથે સહજતાથી વર્તે તેનો અર્થ એ નહીં કે તેને કોઈપણ રીતે સ્પર્શ કરો તો વાંધો નહીં આવે.
બસ આ હદને સ્ત્રીની સાથે રૂબરૂમાં વાત કરતાં કે પછી ફેસબુક કે વોટ્સ એપ પર ચેટ કરતી વખતે પણ ધ્યાન રાખવાની હોય છે. ફિફ્ટી શેડ્સ ઓફ ગ્રેમાં અંગત સંબંધોમાં પણ પુરુષ સ્ત્રીની ઈચ્છા વિના તેના પર આધિપત્ય જમાવી શકતો નથી એવું દર્શાવવામાં આવ્યું હોવાથી એ નવલકથા સ્ત્રીઓને સૌથી વધુ ગમી હતી. બીજું કે તેમાં સ્ત્રીના આનંદનો ખ્યાલ રાખવામાં આવ્યો હતો નહીં કે પુરુષને ફક્ત પોતાના જ સુખની પરવા હતી. જે સામાન્યપણે પતિપત્નીના સંબંધોમાં પણ થતું હોય છે. અહીં ન તો પુરુષને સરન્ડર થવાની વાત કહી રહી છું કે દબાઈને રહેવાની વાત કરી રહી છું, પણ બસ તમારું અસ્તિત્વ (હાજરી) કોઈને વાગે કે દુખ આપી શકે કે અણગમતું બની જાય એવું ન હોવું જોઈએ તે પુરુષે પણ શીખવાની, સમજવાની જરૂર છે જો મી ટુ તમારા સુધી ન પહોંચે એવું ઈચ્છતા હો તો.

મી ટુની ચર્ચાઓ વાતાવરણની ગરમીને ઓર ગરમાવી રહી છે ત્યારે સત્ય-અસત્યની વાત જુદી રીતે જોઈએ

સદીઓ પહેલાં થઈ ગયેલા રાવણને દાનવ-અસુર માનીને તેને જ્યારે દશેરાના દિવસે  બાળીએ છીએ ત્યારે એનો શું અર્થ છે? માનીએ તો અર્થ છે પણ ખરો અને ન માનીએ તો એકમાત્ર રૂઢિ બનીને રહી ગયું હોય એવું લાગે. અનેક સંતો સમજાવે છે કે દશેરાએ અસત્ય પર સત્યનો વિજય, અસુર પર સુરનો વિજય. રાવણ પર રામના વિજયનો ઉત્સવ મનાવવામાં આવે છે.  બહારના રાવણને બાળવાથી અંદરનો દાનવ એની મેળે બળી નથી જતો. જો એમ થતું હોત તો જાતીય સતામણી, બળાત્કાર, ખૂન, શારીરિક-માનસિક હિંસાનો માહોલ આપણી આસપાસ ન હોત. બીજાની પરવા કર્યા વિના સ્વાર્થી બનીને જીવવું આપણને કોઠે પડી ગયું છે. સ્વાર્થ અને ઉપભોક્તાવાદને કારણે આપણે આપણી જાત સિવાય બીજાનો વિચાર કરવાને સક્ષમ નથી રહેતા. દશેરાને દિવસે રાવણને બાળવા ઉપરાંત ખરીદી કરવાની લલચામણી જાહેરાતોનો મારો આસપાસ ચાલે છે. જરૂરત હોય કે ન હોય ખરીદી કરવાની આદત આપણને પાડવામાં આવી છે. એ ખરીદી માટે વધુ પૈસા જોઈએ. પૈસા મહેનતથી ન મળે તો ભ્રષ્ટાચાર અને સત્તાથી મેળવી શકાય છે. કેટલાક સીધી ચોરી કરે તો કેટલાક આડકતરી. ખોટું કામ કરતાં આપણું હૃદય હવે દુભાતું નથી. બીજાને દુભવીને પણ આપણે સ્વસ્થ રહી શકીએ છીએ. સત્તા અને સંપત્તિ મહેનત કરીને ઊભી કરી શકાતી હોત તો રસ્તા પર મજૂરી કરતો મજૂર સૌથી વધુ પૈસા કમાતો હોત. ખેર, અહીં વાત કરવી છે એવિલ એટલે કે ખરાબ-દુષ્ટ, માનસિકતાની કારણ કે જો ખરાબને જાણીશું તો જ સારપને આવકારી શકીશું.  નવરાત્રીમાં માતાજીની આરાધના કરતા કહીએ છીએ કે દૂર્બુદ્ધિને દૂર કરી સદબુદ્ધિ આપો અને દશેરાનો દિવસે પ્રાર્થીએ છીએ અસત્ય માંહેથી પરમ સત્યે તું લઈજા. દશેરાએ અંધકાર પર અજવાસના, અસુર પર સુરના વિજયનો દિવસ  છે.

રામાયણના કાળથી સુર-અસુરનો સંઘર્ષ ચાલી આવે છે. સંસ્કૃત સાહિત્યના અભ્યાસી અને વાલ્મીકિ રામાયણનું સંસ્કૃતમાંથી અનુવાદ કરનાર વિજય પંડ્યાની સાથે થયેલી વાતચીતમાંથી અને અન્ય વિદ્વાનો પાસેથી જાણવા મળે છે કે રાવણ પોતે પ્રખર વિદ્વાન હતો. વૈદિક સંસ્કૃતિમાં તેનો ઉછેર થયો હતો. તેના પિતા ઋષિ હતા અને માતા રાક્ષસી હતી. વેદનો જાણકાર હતો, શિવભક્ત હતો, પણ આખરે તો તે પુરુષ હતો. તેને સ્ત્રીઓ પ્રત્યે આસક્તિ હતી. તેણે અનેક સ્ત્રીઓનું અપહરણ કરી પોતાના અંત:પુરમાં રાખી હતી. એ જ રીતે તે સીતાના રૂપથી અંજાયો હતો અને તેના એકપક્ષી પ્રેમમાં પડ્યો હતો. આવી બાબતો તો આજે પણ બને જ છે. રામે જ્યારે રાવણ સાથે યુદ્ધ કરીને સીતાને મુક્ત કરી ત્યારબાદ યુદ્ધભૂમિ પર જ સીતાનો ત્યાગ કર્યો. વિજય પંડ્યા એ પ્રસંગની વાત કરતા કહે છે કે વાલ્મીકિ રામાયણમાં એ વખતે રામ જે શબ્દો કહે છે તે પણ પુરુષની માનસિકતા છતી કરે છે. રામ કહે છે કે તું જેની પણ સાથે લગ્ન કરવા માગે તો કરી શકે છે તારા માટે દશે દિશા ખુલ્લી છે જ્યાં જવું હોય ત્યાં જા. રામ, સીતાને ખૂબ પ્રેમ કરતાં હતાં. તો ભવભૂતિએ લખ્યું છે કે રાવણ પણ સીતાના પ્રેમમાં નકામો બની ગયો હતો. એકે એકપક્ષી પ્રેમમાં રામની પત્ની સીતાનું અપહરણ કર્યું તો રામે પોતાની પત્નીને પ્રેમ કરતા હતા એટલે રાવણના પાશમાંથી તેને છોડાવી પણ રાવણના તાબામાં રહી હતી એટલે જ શંકા કરી તેનો ત્યાગ કર્યો. શું આ ક્રૂરતા ન કહી શકાય? માનીએ તો આ પણ હિંસા જ છે. પૌરુષિય માનસિકતામાં આપણે રાવણને માફ નથી કરતા અને રામને માફ કરી શકીએ છીએ. એ જ રામાયણમાં લવ-કુશ રામે આચરેલી હિંસાઓના વર્ણન પણ આવે જ છે. આ બાબતે એટલું જ કહી શકાય કે સમય અને સંજોગો આપણી માનસિકતાની કસોટી કરે છે. દરેક વ્યક્તિમાં જેકિલ એન્ડ હાઈડની જેમ સારપ અને દુષ્ટતા હોય જ છે. વ્યક્તિનો પોતાના પર કેટલો કાબૂ છે તેના પર આસુરી તત્ત્વનું આધિપત્યનો મદાર રહે છે.

ફિલિપ ઝીમ્બાર્ડો સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં સાયકોલોજિસ્ટ અને પ્રોફેસર રહી ચૂક્યા છે. તેઓ ૧૯૭૧ની સાલમાં સ્ટેનફોર્ડ જેલમાં કરેલાં અભ્યાસ માટે જાણીતા છે. તેમણે એવિલ એટલે કે દુષ્ટતા કઈ રીતે આકાર લે છે તેના વિશે અભ્યાસ કર્યો છે. તેમનું કહેવું છે કે દુષ્ટતા એ સારપની બીજી બાજુ છે. સારપ જ સરળતાથી ક્યારે દુષ્ટતામાં પરિણમે તે કહેવું મુશ્કેલ બને છે જો જાગૃત ન રહીએ તો. આપણા શાસ્ત્રોમાં પણ આ જ વાત કહેવામાં આવી છે. આપણી માનસિકતાનું ઘડતર આપણે જાતે જ કરી શકીએ છીએ. આપણને સાર-અસાર સમજવા માટે બુદ્ધિ આપી છે તેનો વિવેકપૂર્ણ ઉપયોગ કરવાનું ક્યારેક ચૂકી જવાય છે. જો સતત એવું બનતું હોય છે તો તેનો અફસોસ કે ગુનાહિતતા અનુભવાતી નથી. વળી પાછા રામાયણની વાત કરીએ તો વાલિયા લૂંટારામાંથી વાલ્મીકિ બની શક્યો કારણ કે તેનામાં પોતાને માટે જાગૃતિ આવી તેથી એ બદલાઈ શક્યો. જ્યાં સુધી તે જાગૃત નહોતો ત્યાં સુધી લૂંટ કરવા માટે હત્યા થઈ જાય તો પણ એની આજીવિકા હતી.

ફિલિપ એવિલ વિશેની તેની ટેડ ટોકમાં કહે છે કે દુષ્ટ થવાનો માર્ગ લપસણો છે અને આ લપસણો માર્ગ બનાવે છે આપણી સમાજિક પ્રક્રિયા(પ્રોસેસ). તેમાં એકવાર પગ મૂક્યો કે પડ્યા જ સમજો. માણસને ખરાબીનું લેબલ લગાવવાનું કામ સમાજ કરે છે. બીજું સત્તા હોય તો પડતા બચી શકો કારણ કે સત્તા અને સંપત્તિનું દોરડું તમને બહાર કાઢી શકે છે. બીજાની સાથે અમાનવીય વર્તન કરવું સહજ મનાય, પોતાની સમાજથી જુદી કોઈ ઓળખ કે વિચારધારા ન રાખવી, પોતે કોઈ જવાબદારી ન લેવી, આંખો મીંચીને સત્તાની તાબેદારી કરવી, જૂથની વિચારધારાને ટીકા કર્યા વિના અપનાવવી, ખોટું થતું હોય તો પણ તેની સામે આંખ આડા કાન કરવા, વિરોધ કર્યા વિના ખોટું સહન કરવું. આ બધી બાબતોને કારણે ખોટું કે ખરાબ વર્તન કરનારા ફાવી જાય છે. હિટલરની સત્તાને સ્વીકારનારા નિર્દોષ લોકોને અસહ્ય યાતના આપતા અચકાતા નહોતા. તેનું કારણ ફિલિપ માને છે કે તેમને પહેરાવવામાં આવેલો યુનિફોર્મ છે. યુનિફોર્મ પહેર્યા બાદ વ્યક્તિની વિચારધારા વ્યક્તિગત રહેતી નથી. તે ફક્ત સત્તાને અનુસરવાના શાસનનું પાલન કરે છે. ઓનર કિલિંગ કેમ થાય છે? તેમાં સમાજના નિયમોને આંખમીંચીને માનનારાઓ આબરૂના નામે પોતાના જ બાળકોની હત્યા કરતા અચકાતા નથી. રામાનુજને ત્રણસો રામાયણ વિશે એક લેખ લખ્યો હતો. જેમાં આપણે ત્યાં જૈન, અધ્યાત્મ રામાયણની જેમ અનેક પ્રદેશોમાં તેમની ભાષાઓમાં રામાયણ કહેવાય છે કે લખાયું છે. દરેક રામાયણની વાર્તામાં પાત્રો તો એક જ હોય પણ વાર્તા બદલાતી રહે છે. આ બદલાતી વાર્તાઓ હજારો વરસોથી ચાલી આવે છે પણ હવે ખાસ જૂથના લોકોને વાંધો પડ્યો એટલે આ વિવિધ ભાષાના જુદા જુદા ત્રણસો રામાયણ વિશેનો અભ્યાસી લેખ અભ્યાસક્રમમાં ભણાવવામાં નથી આવતો. કારણ કે કેટલાક જૂથને તેની સામે વાંધો છે. એ વાંધા સામે અવાજ ઊઠાવવા માટે કોઈ તૈયાર ન હોવાથી અથવા તેમની સંખ્યા નાની હોવાને કારણે વાંધો ઊઠાવનારાઓની જીત થઈ છે. ટોળું ભેગું મળીને કોઈ ખોટું કામ કરે તો તેની જવાબદારી કોઈ એક વ્યક્તિ પર આવતી નથી. એટલે જ જ્યારે મારામારી થાય છે કે હુલ્લડો થાય છે તેમાં સામાન્ય વ્યક્તિઓ પણ ભાગ લેતી હોય છે. જે સામાન્યપણે સારી હોય છે.

૨૦૦૩માં કેટલાક અમેરિકન સૈનિકોએ ઈરાકમાં અબુ ગરીબ જેલમાં યુદ્ધ કેદીઓ પર અમાનવીય અત્યાચાર કર્યા હતા તેના ફોટાઓ અને ક્લિપિંગે જગતમાં ચકચાર મચાવી હતી. આવું ખરાબ વર્તન કરનારા સૈનિકોમાં સ્ત્રી સૈનિકો પણ હતી. ફિલિપ કહે છે કે અહીં અમેરિકન સૈનિકો ખરાબ નથી. તેમાં કેટલાક સૈનિકો આવી ગયા હતા જે દુષ્ટ બનવાની શક્યતા ધરાવતા હતા. તેમના પર ઉપરથી દબાણ હતું કે આ કેદીઓ પાસેથી માહિતીઓ કઢાવવી. એ દબાણ હેઠળ તેમણે આવું વર્તન કર્યું તે શક્ય છે. કારણ કે જવાબદારી સત્તાધીશોની હતી. તેઓ તો સૈનિકો હતા જે ઉપરીઓના હુકમ માનતા હતા. વિવેકબુદ્ધિ ન ધરાવતી વ્યક્તિઓના હાથમાં જ્યારે સત્તા આવે છે ત્યારે એમને લાગે છે કે બીજાની સાથે અમાનવીય વર્તન કરવાનો તેમને પરવાનો મળી ગયો છે. આ સત્તા નાની પણ હોય ઘર પૂરતી મર્યાદિત અને મોટી પણ હોય રાજ્ય પૂરતી કે દેશભરની સત્તા પણ હોઈ શકે. જેટલી સત્તા તેટલી દુષ્ટતા પ્રવેશી શકે છે. બાકી તો એ વ્યક્તિ સામાન્ય જ હોય છે. તેને સંજોગો અને સત્તા કરપ્ટ કરે છે. બીજું જવાબદારી ન ઊઠાવવાની કે બળવો ન પોકારવાની આપણી માનસિકતા પણ ખોટું કે ખરાબ કામમાં આપણને સહભાગી બનાવે છે. રસ્તા પર કોઈ વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિને મારતી હોય અને આપણે કોઈ હસ્તક્ષેપ કર્યા વિના ચૂપચાપ જોયું ન જોયું કરી જતા રહીએ તે પણ ગુનો જ છે, આપણી દુષ્ટતા જ છે. લાંચ આપીને સરળતાથી કામ કરાવીએ એ પણ દુષ્ટતા તરફનું પહેલું પગથિયું છે. આ દશેરાએ આપણે આપણામાં રહેલી નાની નાની દુષ્ટતાને જાગૃત રહી જોઈ શકીએ તો પણ આપણામાં રહેલા અસુર પર સુરનો વિજય થશે. જો આપણામાં કોઈ પરિવર્તન ન આવવાનું હોય તો બહાર કેટલાય રાવણ બાળીશું તો પણ આપણો આતમરામ જાગશે નહીં.