માતૃ સમાજ સંસ્થા એટલે કે મા ના હાથના ભોજનનો સ્વાદ

23:03

છેલ્લા સાઈઠ વરસથી માધવબાગ સ્થિત આવેલી માતૃ સમાજ ઉદ્યોગ ગૃહ દ્વારા લોકોને સ્વચ્છ અને સ્વાદિષ્ટ ઘર જેવું ભોજન અને નાસ્તા મળી રહ્યા છે. આ એક અનોખી અને પ્રથમ એવી સંસ્થા છે કે જે બહેનો દ્વારા શરૂ થઈ, બહેનો દ્વારા સંચાલન થાય છે અને બહેનોને જ તેમાં કામ મળે છે. વળી એકદમ ગુજરાતી સ્વાદ ધરાવતાં આ નાસ્તાઓ ઘરમાં જ બનાવ્યા હોય તેવો સ્વાદ ધરાવે છે એવું કહેવું પડે કારણ કે ઘર જેવું જ્યારે બોલાય છે ત્યારે ઘર જેવું ખાવાનું ખરેખર હોતું નથી. અહીંનો સ્વાદ આપણી દાદીઓ બનાવતી હતી એવો છે. તેનું કારણ છે કે અહીં બનતી દરેક વાનગી આજે પણ કોલસાની સગડી પર બને છે. હાંડવાો, બાજરીના વડા, ભાખર વડીનો સ્વાદ વરસોથી એનો એ જ જળવાયો છે, કારણ કે આ લખનાર પચાસ વરસથી અહીંની વાનગીઓ ખાધી છે.

દક્ષિણ મુંબઈમાં સી પી ટેન્ક પાસે આવેલા માધવબાગના દરવાજાની બહાર અડીને ડાબી બાજુ નાનકડી દુકાન છે જેને હવે સાઈઠ વરસ થવા આવશે. તેમાં ત્રણેક બહેનો અને નાસ્તાના ડબ્બાઓ સમાઈ શકે એટલી જ વ્યવસ્થા છે. લગભગ ત્રીસેક વરસ પહેલાં માતૃ સમાજનું બીજું આઉટલેટ સીપી ટેન્ક, કોઠારી હોસ્પિટલની બાજુમાં છે. માતૃસમાજ ઉદ્યોગ ગૃહ વિશે ખૂબ છૂટક છૂટક માહિતી મળે છે. આ સંસ્થા ચિંચણીવાળા સંતબાલજીની પ્રેરણાથી શરૂ થઈ છે. સંસ્થાનું રસોડું સી પી ટેન્કમાં જ એક મકાનમાં છે. અમે ત્યાં પહોંચીને ખાત્રી કરીએ છીએ કે વાનગીઓ ખરેખર સગડી પર બને છે. પંદરેક બહેનો નીચે બેસીને સગડી પર કામ કરી રહી હતી. ધૂમાડો જવા માટે ઉપર ચિમનીઓ હતી. કોઈક થેપલા બનાવી રહ્યું હતું, તો કોઈક ગોળપાપડી તો કોઈક કચોરી અને સમોસા તળી રહ્યું હતું, તો કોઈક ભાખરી બનાવી રહ્યું હતું. દરેક સ્ત્રીઓ મોટી વયની હતી. બહાર ઓફિસમાં કેટલીક બહેનો કોમ્પ્યુટર પર હિસાબ કરી રહી હતી તો કેટલીક કોથમીર અને મરચાં સાફ કરી રહી હતી.

શ્ર્વેતા શિંદે મેનેજર છે, યુવાન છે. તેઓ કહે છે કે, “હવે સગડી પર ભોજન બનાવવા માટે નવી બહેનો મળતી નથી. અમે વરસોથી આ જ રીતે કામ કરી રહ્યા છીએ એટલે જ તેનો સ્વાદ જળવાય છે, પણ ખબર નહીં ભવિષ્યમાં બદલાવું પણ પડે. હમણાં તો ચાલે છે અને ઓર્ડર પણ પૂરા કરી શકીએ છીએ.” માતૃ સમાજની શરૂઆત કઈ રીતે અને કોણે કરી તે વિશે પૂછ્યું તો શ્વેતાબહેન તેનાથી અજાણ્યા લાગ્યા, પણ ત્યાં જ ઓફિસમાં બેઠેલા ગુજરાતી ઢબે પહેરેલી લીલી સાડીવાળા લલિતાબહેન ચાવડા બોલવા માંડે છે, “ આ ઉપર ફોટો જુઓ છેને તે ચંચળબા છે. અમે તેમને બધા બાના નામે જ ઓળખીએ. તેમને સંસાર છોડીને દીક્ષા લેવી હતી. સાધ્વી બની જવું હતું. એટલે તેઓ સંતબાલજી પાસે ગયા. સંતબાલજીએ કહ્યું કે સાધ્વી બનીને તું ફક્ત તારું જ કલ્યાણ કરીશ. એનો શો ફાયદો એના કરતાં કંઈક એવું કામ કર કે બીજાઓને પણ તું ઉપયોગી થઈ શકે અને સમાજનું ય કલ્યાણ થાય. ચંચળ બાએ પાંચ સ્ત્રીઓ સાથે ચંદાવાડીમાં ૧૯૬૦ની સાલમાં ગુજરાતી વાનગીઓ બનાવીને વેચવાનું શરૂ કર્યું. એવી સંસ્થા સ્થાપી કે જેને કારણે જે મજબૂર સ્ત્રીઓ હોય તેને કામ મળે અને સ્વમાનથી જીવન જીવી શકે. આ સંસ્થામાં વિધવા, છૂટાછેડા લીધેલી તેમ જ ગરીબ ઘરની સ્ત્રીઓને પહેલાં કામ મળે છે. એ પાંચ બહેનોમાં મારી માતા પણ હતી, હીરાબહેન ચાવડા. મારા પિતા ગુજરી ગયા હતા. મારી માતાએ અહીં કામ કરતાં જ અમને ઉછેર્યા, ભણાવ્યા. અમને નાના હતા ત્યારથી અહીં લઈ આવતી. મેથી સાફ કરવાના દસ પૈસા મળતા. પછી તો મેં પણ અહીં કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. લગ્ન થયા પણ ગરીબી તો હતી જ એટલે અહીં કામ કરતાં અમે ઘર બનાવ્યું. આ સંસ્થાએ અમારું માની જેમ જતન કર્યું છે. અહીં દરેક વસ્તુ અમે દિલથી બનાવીએ છીએ. અથાણાં બનાવીને સ્ટોક ભરી રાખીએ છીએ. ” સંસ્થા નો પ્રોફિટ નો લોસ પર ચાલતી હોય તેવું લાગે. વાનગીઓ સ્વાદિષ્ટ હોય તેને બનાવવામાં કોઈ બાંધછોડ ન થાય, પણ પગાર ધોરણ આજના જમાના પ્રમાણે ન હોવા છતાં સ્ત્રીઓ અહીં કામ કરીને સંતુષ્ટ હોય તેવું લાગ્યું. ૭૬ વરસના કોકિલાબેન રાવલ ૧૯૭૮ની સાલથી અહીં કામ કરે છે. છૂટાછેડા લીધા બાદ માતૃ સમાજમાં કામ કરીને સ્વમાનભેર જીવન જીવી ગયા.

અહીં અથાણાં, મસાલા, નાસ્તા, ભોજન અને મુખવાસ પણ મળે છે. સવારે જાઓ તો રોટલી, ભાખરી, થેપલા અને શાક પણ મળી શકે. ગુવાર-ઢોકળી, ભરેલા ભીંડા, સૂકી ભાજી વગેરે શાક અહીં ૨૫ રૂપિયામાં સો ગ્રામ મળે. કરકરી, કડક અને જાડી પણ પોચી ભાખરી ૧૦ રૂપિયાની એક તો રોટલી, થેપલા કિલોના ભાવે મળે. શાક, રોટલી, ભાખરી બપોર થતાં સુધીમાં ખતમ થઈ જાય. ભાખર વડીનો સ્વાદ અહીં આગવો છે. પોચી, ખાટી,મીઠી અને તલથી ભરપુર ભાખરવડી એકવાર ચાખવા જેવી.બાજરીના વડા અને મેથીના મૂઠીયા. આ મૂઠીયા તળેલા અને ક્રિસ્પી હોય. ઢોકળા, ખાંડવી, મિક્સ ચવાણું, સેવ, કડક પુરી, ખસ્તા કચોરી, સમોસા નાસ્તા દરરોજ તાજા અને શીંગતેલમાં જ બને. ખાખરામાં પણ બે કે ત્રણ જ સ્વાદ, ઘી, મેથી, કોરા, બાજરીના અને માંગરોળી. મિઠાઈમાં ગોળના લાડુ, મગસ, ગોળ પાપડી મોંમા મૂકતા જ ઓગળી જાય તેવી પોચી. દિવાળીમાં ઘૂઘરા પણ બને. ચાનો મસાલો, ખાખરા સાથે ખાવાનો મસાલો, મેથી સંભાર વગેરે વાનગીઓની યાદી ઘણી લાંબી છે. એવું કરો કે જાતે જ જઈને એકવાર આ માતૃ સમાજ સંસ્થાની મુલાકાત લઈ આવો. કોઈ આડંબર કે ઝાકઝમાળ વિના સાદું, ચોખ્ખું પ્રેમથી બનાવેલી વિસરાયેલ સ્વાદને જીવંત કરતી વાનગીઓની સાથે આપણો ભવ્ય ભૂતકાળ મમળાવવા જેવો ખરો.