મુક્ત મને નાચતી નારી અને ઢોલીનું ઐક્ય

07:49

- આ લેખ હેલ્લારો ફિલ્મથી પ્રેરિત છે, પણ તેનો રિવ્યુ નથી કારણ કે આ ફિલ્મએ જીવાતું લોકગીત છે જે ગાવું જ પડે.

ગરબાના બદલામાં તો આખું રાજપાટ આપી દઉં, પણ મારી પાસે છે નહીં… કહીને હસી પડતી સ્ત્રીઓ પિતૃસત્તાકના ઘડાનેકાંકરી મારીને ફોડી નાખે છે. આ પહેલાં પણ અનેક ફિલ્મો એવી આવી છે જે તમારી ઊંઘ ઊડાડી દે, તમને વિચારતા કરી મૂકે. ૧૯૮૦ની સાલમાં એવી જ એક ગુજરાતી ફિલ્મ બની હતી. ધીરુબહેન પટેલ લિખિત અને કેતન મહેતા દિગ્દર્શિત ભવની ભવાઈજેને બેસ્ટ પ્રોડકશન ડિઝાઈનનો રાષ્ટ્રિય એવોર્ડ મેળવ્યો હતો. એમાં પણ ગરબા અને ગીતો અદભૂત હતા. ૨૦૧૯ માટેનું ઉત્તમફિલ્મ તરીકે રાષ્ટ્રિય એવોર્ડ જીતનાર હેલ્લારોના ગરબા સાંભળતા ભવની ભવાઈનું ચાંદો ના દીઠો મેં તો સૂરજ ના દીઠો અને હુંમાલાનો દીકરો જીવો… યાદ આવી ગયા. ત્યારબાદ એ જ કેતન મહેતાએ ૧૯૮૭ની સાલમાં ગુજરાતના બેકડ્રોપમાં હિન્દી ફિલ્મમિર્ચ મસાલા બનાવી જેને ઉત્તમ ફિલ્મ તરીકે રાષ્ટ્રિય એવોર્ડ મેળવ્યો હતો. અભિષેક શાહ દિગ્દર્શિત હેલ્લારો જોતી સમયે એબધી જ ફિલ્મો બેકગ્રાઉન્ડમાં ફરીથી જીવંત થઈ રહી હતી. ૨૦૧૬માં આવેલી પાર્ચ્ડ ફિલ્મ પણ યાદ આવી.

આ બધી જ ફિલ્મોમાં સ્ત્રીમાં રહેલી શક્તિને જગાડવાની વાત છે. પિતૃસત્તાક માનસિકતાની લક્ષ્મણ રેખાને પાર કરવાની વાતછે. લક્ષ્મણ રેખા પાર કરવાથી રાવણ ઉપાડી જાય એ ભયને સ્ત્રીઓમાં ગળથૂથીની જેમ ઉતારી દેવામાં આવ્યો છે. તેઓક્યારેય વિચારી જ નથી શકતી કે લક્ષ્મણ રેખા પણ પિતૃસત્તાક માનસિકતાનું પ્રતિક છે તો રાવણ પણ પિતૃસત્તાકમાનસિકતાનું પ્રતિક છે. એને પાર કરવાની સતત ના પાડવામાં આવે છે તે છતાં કેટલીક સ્ત્રીઓ પોતાની જાતિ ભૂલીને વ્યક્તિતરીકે વિચારવા લાગે છે ત્યારે એ કોઈ જ ડર વિના કુંડાળાની બહાર નીકળી જાય છે. એ સમયે તેને પાંખો ફૂટે છે કે પછીશિંગડા ઊગે છે. એવું ય બને કે બન્ને બાબત બને. શિંગડા ઊગે તો તેને વ્યક્તિ બનતા અટકાવતી લાગણીઓની દિવાલોનેતોડી શકે અને પાંખોથી તે ઊંચે ઊડતા નાની બનતી દુનિયાને જોઈ શકે. જે દુનિયા તેને મોટા પિંજર જેવી લાગતી હતી. જ્યાંથી તેમુક્ત થઈ શકે તેની કલ્પના પણ કરવી અઘરી હતી. હેલ્લારો એક એવી કૃતિ છે જેમાં હિંસા અને વિષાદના કાળા રંગોની સાથેમળીને લાલ રંગની ઓઢણીઓ સુંદર લેન્ડસ્કેપ રચે છે. આ ફિલ્મમાં સૌથી ઉત્તમ કલાકાર ઢોલ છે. એવો ઢોલ જે દરેક ને તાલમાંજીવતા શીખવે છે. બેતાલને પણ તાલના લયમાં આવી જવા મજબૂર કરે. ઢોલ ન હોત તો ફિલ્મનો પ્રાણ જ ન હોત. ઢોલી અનેઢોલ એકરૂપ બને ત્યારે જ તેમાંથી એવો લય ઊભો થાય કે ભલભલાને ભાનસાન ભૂલીને નાચવાનું મન થઈ જાય. ઢોલ અનેઢોલીનું મહત્ત્વ અભિષેક શાહને સમજાયું છે એટલે જ આખાય ફિલ્મમાં તેઓ પ્રાણ પૂરી શક્યા છે. ચાર દાયકા બાદ એવી એકગુજરાતી ફિલ્મ આવે છે કે જે તમને એના વાર્તાપ્રવાહમાં તાણીને લઈ જાય છે. તે એવોર્ડ મેળવવા માટે નહોતી બનાવાઈ પણ તેનેબનાવવા માટે અભિષેક શાહે તપસ્યા કરી હતી. એક મુલાકાતમાં એમણે કહ્યું છે કે પૈસા કમાવવા માટે તેઓ નાટક કે ફિલ્મનહોતા કરતાં પણ કલા માટે તેઓ રંગભૂમિને પ્રેમ કરતા હતા. ગુજરાતી અભિષેક વેપારીની જેમ નહોતો વિચારતો, લોકોનીલાગણીઓને ગલગલિયા કરાવતા નાટક કે ફિલ્મો પૈસા કમાવી આપી શકે પણ તેમાં આત્મા નથી હોતો કે કોઈ કલાત્મકતા કેરચનાત્મકતા સંભવ નથી હોતી.

ઢોલ અને ઢોલી બન્ને પુરુષજાતિ હોવા છતાં એના તાલે તાલ મિલાવીને પોતાની સંવેદનાઓની રંગોળી પૂરતી સ્ત્રીઓના શરીરનાવળાંકોમાં ઉત્સાહ અને ઉમંગનો ઓચ્છવ જોઈ શકાય છે. પિતૃસત્તાક માનસિકતાને રજૂ કરતા સંવાદો છે પણ તેમાં થોડો સંયમપાળી શકાયો હોત. પુરુષોને મુક્તિનો અહેસાસ નથી હોતો. બીજાને બંધનમાં રાખનાર પુરુષ ક્યારેય પોતે મુક્ત નથી રહી શકતો. તે સતત પોતાની માનસિકતાનો ગુલામ હોય છે. ફિલ્મમાં જ એક ડાયલોગ છે કે કેટલાક પુરુષોના હૃદય સ્ત્રી જેવા હોય છે એટલેજ દુનિયા ટકી છે. જો કે ફિલ્મમાં ફક્ત બે જ પુરુષો સંવેદનશીલ દર્શાવાયા છે, બાકી બધા પુરુષો ક્રૂર તે વધુ પડતું લાગે. જો કેસૌમ્ય જોશી અને અભિષેકના હૃદય પણ સ્ત્રી જેવા હશે એટલે જ તેમણે સ્ત્રીના આંતરિક વિશ્વની મુક્તિને કચકડે મઢી શક્યાતેમણે પુરુષોને પણ‌ ન્યાય કરવાની જરૂર હતી. ગરબાના કેટલાક શબ્દો લોકબોલીના નથી પણ આધુનિક કવિતાના છે. સૌમ્યજોષી આધુનિક કવિ છે એટલે ગરબો પણ આધુનિક શબ્દો લઈને આવે છે. ક્યારેક લાગે કે આ શબ્દોને બદલે પરંપરિત શબ્દોહોત તો જેમકે સજ્જડ બંધ પાંજરુ પહોળું થયું …. પણ એ શબ્દો ફિલ્મને ૧૯૭૫ની સાલમાંથી આજના સંદર્ભે મૂકી આપે છે. આજે પણ સ્ત્રીઓ મોટા પાંજરામાં કેદ હોય છે. તેમને છૂટ તો બધી જ હોય છે પણ તેને મર્યાદાની વાડ તો હોય જ છે. જેમઆપણાં અભયારણ્યોને પણ સીમા હોય છે. એ સીમાની બહાર કોઈ જાનવર આવી શકે નહીં. આવે તો તેને પકડીને પાછો એસીમામાં મૂકી દેવાનો. આ ફિલ્મમાં દરેક બાબત કેટલાય લયસ્તરો પર નૃત્ય કરે છે. તેના સૂર અને તાલ અનેક શક્યતાઓ અનેઅશક્યતાઓના સમીકરણોને બસ સહજતાથી સંગીત અને નૃત્યમાં વણી લે છે. ફિલ્મમાં કોઈ જ એવી વાત નથી કે જે આપહેલાં ન કહેવાઈ હોય. તે છતાં દૃશ્ય, સંગીત અને નૃત્ય દ્વારા એક પરફેક્ટ ગીત બની શકે છે. તેની શરૂઆત અને અંત નૃત્યથીજ થાય છે. નટરાજનું લાસ્ય અને શંકરનું તાંડવ યાદ આવે.

અભિષેકની પહેલી ફિલ્મ અને લોકોને તે સ્પર્શી શકી તેનું કારણ છે કે તે પૈસા કમાવવા માટે ફિલ્મ નથી બનાવતો પણ ફિલ્મબનાવવાની પેશન-ઘેલછા હોવાને કારણે તે પરફેક્ટ ફિલ્મ બનાવી શકે છે. એવું નથી કે આ ફિલ્મમાં ક્યાંય કોઈ જ ખામી નથીપણ તેનો લય ક્યાંય તૂટતો ન હોવાને કારણે કોઈ ખામી રહી હોય તો તે ખટકતી નથી. દરેક વ્યક્તિ પરફેક્ટ શરીર સૌંદર્ય નથીધરાવતી એટલે જ વિભિન્નતામાં એકસૂત્રતાનો અહેસાસ થાય છે. ફિલ્મમાં સૂરજની પણ એન્ટ્રી છે. સાંજના દૃશ્યમાં કચ્છનારણમાં જ દેખાય એવો સૂરજ આખીય સાંજને રમણીયતો બનાવે જ છે પણ તેની ગરિમાને જાળવતી તેની સાઈઝને કચકડેમઢવાની આંખ કેમેરામેન અને દિગ્દર્શક પાસે છે. ફિલ્મ જોઈએ ત્યારે ફક્ત વાર્તા કે ગીત-સંગીત-નૃત્ય નથી જોવાતા. રશિયનફિલ્મ દિગ્દર્શક તાર્કોસ્કિવની ફિલ્મોમાંની દરેક ફ્રેમ એક દૃશ્ય સર્જતું હોય એ દૃશ્ય પણ ફિલ્મ ના પાત્ર હોય. આપણા બીજાએક ગુજરાતી ફિલ્મમેકર આનંદ ગાંધીની શીપ ઓફ થિસસમાં તાર્કોસ્કિની અસર જોઈ શકાતી હતી. અભિષેક શાહને ધન્યવાદઆપવો ઘટે કે કેટલીક ફ્રેમ અદભૂત રીતે ફિલ્માવાઈ છે. તો કેટલીય વખત તેમણે ખૂબ સંયમિત રહેવાનું પસંદ કર્યું છે. જેમ કેગરબાના દૃ્શ્યો ફિલ્માવતી વખતે કેટલીક વખત ફ્રેમમાં કશું જ ન હોય ફક્ત રણ અને બેડાં. છેલ્લા દૃશ્યમાં અરજણનાહાથની તલવાર પરથી પસાર થતો કેમેરો અને કટ્ ટુ ગરબો. સ્ત્રીઓ દેખાય છે અને છતાં કળાતી નથી. પુરુષોની અસહાયતાઅને હિંસા તેમ જ સ્ત્રીઓની નિસહાયતા અને વિદ્રોહને દૃશ્યમાં એક સાથે એ રીતે વણી લેવાયા છે કે દૃશ્ય તમને સ્પર્શી જાયપણ સમજાય તે પહેલાં ફિલ્મ પૂરી થાય અને છતાં એવું લાગે નહીં કે કશુંક અધૂરું રહી ગયું. આ સિવાય બીજો કોઈ અંતનીઈચ્છા જ ન રહે. દિગ્દર્શક ફિલ્મનો જ્યાં ધી એન્ડ લાવે છે તે જ અંત પ્રેક્ષકના મનમાં પણ સ્વીકારાઈ જાય છે. વિઝયુઅલ- દૃશ્યાત્મક તૃપ્તીના અહેસાસ સાથે ફિલ્મ પૂરી થાય એવું ભાગ્યે જ બનતું હોય છે. ફિલ્મ દૃશ્યશ્રાવ્ય માધ્યમ છે અને તેનોઉપયોગ કરવા માટે દિગ્દર્શકે ભૂસાઈ જવું પડતું હોય છે, તો જ દરેક દૃશ્યમાં દિગ્દર્શક દેખાય. હેલ્લારોનું મોજું અદભૂત આનંદનીછોળ ઊડાડી શકે છે. એટલે જ બળબળતા તાપમાં અભિનેત્રીઓ વગર ચપ્પલે ઉલ્લાસભેર નૃત્ય કરી શકે છે, અને સાગમટેએવોર્ડ પણ મેળવી શકે છે.